Тыва улустун Шагаа" байырлалынга тураскааткан тывызыктар моорейи
материал

Тыва улустун «Шагаа» байырлалынга тураскааткан тывызыктар моорейинин сценарийи

Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа хуну унуп келди. Чанчыл ындыг – артыш санын Чаагай чыдын айдызаалы!

Тыва болгаш оске-даа улустарнын аас-чогаалынын бир онзагай хевири – тывызык.

Тывызык – дээрге кандыг бир чувенин, амытаннын азы болуушкуннун овур-хевирин, ылгавыр демдээн ойзуп соглээш. Ону тыварын негээр, колдуунда шулуктээн, бичи чогаал болур.

Ол аас-чогаалынын эрте-бурунгу шагдан бээр богунге чедир уламчылап хогжуп турар бир делгеренгей хевири.

Тывызыктажыр чорук тыва улустун уе-шагдан бээр хандыкшылдыг чанчылы болу берген. Бижик-билиг чок, кошкун амыдыралдын уезинде тывызык чоннун ойнап-хоглеп дыштанырынга, чогаадыкчы болгаш мерген угаанын сайзырадырынга дузалап турган.

Хуннун ажылы доосту бээрге ийикпе, азы бичи уруглар чыылганда кожа оглернин улузу бир огге чыглып келгеш, чамдыкта ийи болукке чарлып алгаш, аразында маргылдажып, кыштын узун кежээлерин дургу тывызыктажыр чораан.

Тыва улустун тывызыктажыр чуруму солун: бир кижи «Тоолум дытта, тывызыым дошта» деп тывызыктан эгелээрге, а оскелери тывар. Тывызыкты салган кижи тып турар чувенин хамаарышкан болуун айтыр – «кижиде», «дириг амытанда», «унуш аймаанда» дээш оон-даа оске.

Баажызын адаары, догааштырары, оске чоннун тывызыктарынга домейлээрге, тыва улустун тывызыктажырынын онзагай солун чуулу болур.

Тывызыктарнын темазы аажок делгем. Эренгей, ниитижиткен билиишкиннерни эвес. А тодаргай коску ийикпе, кижиге билдингир чуулдерни коргузери – тывызыктаарынын бир кол шынар демдээ. Амыдыралга кара-биле корген, кулаа-биле дыннаан, магадаан, сонуургаан чуулдерни чон шуптузун тывызыктаан. Кижи, черлик болгаш азырал дириг амытаннар, унуш-аймаа, бойдустун болуушкуннары – бо бугу шупту тывызыктарда кирген.

Амгы уеде тывызыктарны ооредилге черлеринде. Школаларда, уруглар садтарында, литературлуг кежээлерде болгаш чогаал кичээлдеринге ажыглап турар. Оларнын оорештиг болгаш эстетика-кижизидикчи ужур-дузазы улуг. Тывызык эн ылангыя бичи уругларны хайгаараачал. Эскериичел болурунга чанчыктырып, чоннун эрткен амыдыралындан хой – чуулдерни билип алырынга дузалап, оларны чечен. Чараш чурумалдыг дылга ооредип турар.

Ынчангаш, шагаа байырлалывыста бистин кожууннун оореникчилери кайы-хире тыва улустун аас-чогаалын ооренип алганын хынап, бот-боттарывыстын тывызык билиривисти шенеп корээлинерем.

ОКТАРГАЙ, БОЙДУС

1.Когей сыннап келдим, Хортук кырлап келдим, Тайга сыннап келдим, Даш кырлап келдим (ай, хун).ар21

2.Азып каар дээрге, Аскыыжы чок, Дужап каар дээрге, Дуюу чок (туман, булут).ар 27

КИЖИ ДУГАЙЫНДА

1.Хербистерни дуглаан Кедек чернин пожу дег сеглен. Ооргазын дуглаан Ооругнун пожу дег саглан (чаш, кежеге).ар 42

2.Ийи шилгини мунгаш, Ийи кымчыны кымчыланган (кижинин кылаштаары).ар 57.

ООРЕДИЛГЕ, ЭРТЕМ, БИЖИК ДУГАЙЫНДА

1.Ийи хааннын шерии Суг чок кургаг ховуда Чоп кыржып каапты? Сунезин чок оглум Хунезин чок аъттангаш, Суг чок ховаа Ханы кадып олурту ийин (шыдыраа). ар75

2.Отрядтын соолунде мен, Орустаарым кежээ-ле мен («Я» деп ужук) ар.79

АЗЫРАЛ ДИРИГ - АМЫТАННАР

1.- Кайыын келдин Борбак? - Ишкээрлерден келдим. – Иштин, хырнын кайыл, Борбак? - Ийде кагдым, ойда кагдым - Бистин чернин чанчылы-дыр (хой одээ). ар89

2.Алажындан унуптерге, Аалче корнур, Тайгадан чаныптарга, Тайгаже корнур (иви, чарыннын соо, кижинин чушкуузу). ар. 99

ЧЕРЛИК ДИРИГ – АМЫТАННАР

1.Ырактан коорге, ак, Чеде бергеш коорге, ошку ышкаш, Сегирип алгаш коорге, киш дег Озепкеш коорге, аът-ла (кодан). ар102

2.Казыра дег боттуг, Калчаа далай ыыттыг, Чуксук дег боттуг, Чузун баазын ыыттыг (адыг, ары). ар 103

ОГ ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Сен дуу хемнеп бат, Мен дуу хемнеп бадайн, Ийилээ чалыы хемге ужуражыыл (ог куру) ар.176

2.Кырда кыргындылыг анай кылаштап чор (кидис) ар.183

ЭТ-ХЕРЕКСЕЛДЕР

1.Дун-хун чок Дувурээзинниг, Амы-тын чок Алгы-кышкылыг (радио, телевизор). ар 190

2.Оглу оглаа сарыг, Иези имиреш кара, Адазы адыр кара (согааш, бала, тараа) ар 200

ПАШ – САВА АЙМАА

1.Хая кырында Кара эзир, Хамык куштун караа ында (паш). ар207

2.Ак-кок инээм

КААСТАЛГА ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Шынгыр-шынгыр бажында Шылба кара дозунде (чавага, боошкун) ар.209

2.Эът кырында эртине чугуре берди (билзек) ар.209

ХОГЖУМ ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Кулажылай баскылаар Хунан кара аъттыг мен, Мунган кижи шыдаар болза, Мун чоруу дески аъдым (баян). ар 212

2.Уш угбашкынын ортуну ыраажы (демир-хомус). ар 212