Иви-онзагай мал.
материал (4 класс) на тему

                             Иви-онза мал

                              Одуген тайга чуртуг-ла мен,

                              Ойгемчилиг чыттыг-ла мен.

      Онза чараш Одуген иви ораны. А иви онзагай мал. Ону ижигип, шаандакызы дег малдаар болза, аажок озуучел, шыдамык мал. Бажындан будунга чедир унелиг. Мыйызын эмге хереглеп турар. Иви база кижи дег боор-деп, Чигжит Кушкаш чугалаар.

      Чамдыктары эрте кырыыр, а чамдык ивилернин соогу быжыг боор. Ынчангаш назыны ангы-ангы, соннуг-мурнуг кырыыр 20 хар чедир-даа чуртаар. Шаанда иви хой, хуу ажылдыг чоруур шагда, кырып калган мал боду «хыйыжа» бээр.(Чежезин чишке чиир деп).

      Кыс мал кырып келгеш, бир кызыраар. Ынчан семирий бээрге, чишке ажыглаар. Иви эр, кыс назын аайы-биле мынчалдыр адаар. Чаа торутунген оглун, кызын анай дээр. Бир харлыг кыс-даа, эр-даа анайны хур анай дээр. Бир хардан ору, хур анайнын эрин донгур, кызын мындыжак дээр. Хурдан ажып чоруур малды, мынды дээр. Бир хар ажыг мындыжак май айда оолдаптар.

     Ийи харлыг эр чувелерни дуктуг мыйыс дээр, ийи харлыында- ийи дуктуг-мыйыс, уш харлыында-уш дуктуг-мыйыс дээш санап чоруйбаар. Эр дуктуг-мыйыс оон улгаткаш,чары болур. Чарыны мунар,кыштаар. Аныяк дуктуг мыйыстарны база мунар. Аажок шыдалдыг болур. Эдер-будурукчу мал. Мунар эдержилге уезинде мунмас эдер турда, чазап карга богана дээр.

      Хокаш-ниити чассыткан ады Хокаштаар, ивилер дээр. Ивинин чиг ханы эм болур.

                          Ивинин дериг-херексели

      Ивини мунарга херек дериглери: эзер, тыртыг, кудурга, хондурге, коштаарда ынгыжак. Тайга-сын, малгаш-балар, дош-довунчук-даа черлерге ивилиг кижи чортуп, челзип, манадып-даа чоруур.

      Ивини инек ышкаш ийи холдап сагбас, бир холунга соо (тос хуун) тудазын улуг эргээнге ораай туткаш, оске салаалары-биле соонун дувунден эптей туткаш, он холу-биле согерей солагай дискээнин кырынга олуруп алгаш саар. Мындыны сарда, дагаан кылып алыр. Оон хевири боде йог ышкаш уш буттуг. Анаа баглап аар.

      Кижи чер черинге мунуп чоруурга, ак сагыштын кедергей. Дыны-биле балдырлай баглааш, аъткарып каарга, каш-даа хонукта оон ыравас, олаага-ла ээзин манап оъттап чоруур.

      Тожу чон тофаларныы дег, сонгу чук ивилерин остуруп чораан. Ынчангаш аажок шыдамык мал. Кыжын чуъктуг иви бир хунде 60 км эртип шыдаар. Тывалар-биле тофолар шагдан бээр найыралдыг, удур-дедир Саян ажып аалдажыр. Оларнын чанчылдарында домейлешкек чуулдер хой. Тожу тывалары ышкаш, тофалар ырларны база ыр дээр ырлаарынга кончуг ынак. Ыр чокта хун чок-биле домей: чадаган, ыяш-хомус, демир-хомус. Аныяк оол, кыстын ынакшылын коргускен бо ыр тываларда, тофолаарда бар.

                       Кундукпайын чорзун дээштин,

                       Курум чежип бербедим бе,

                      Сарыкпайын чорзун дээштин,

                      Салбаам баглап бербедим бе.

      Тожу чон бызаалаарынга, иви анайларынын мойнунга элик дуюгларында шемей дуюгдан, бичи дизип каан конгулуур кылыр. Хой болган тудум, кынгырткайндыр дагжап чоруур. Дыннаарга аянныг. Быштакта дуюгларны изиг сугга ур эвес суккаш, дижи-биле хора ызыргылаптар. Оларнын чиниг ужундан уттээш, быжыг хендирге дискеш, бызаанын анайнын мойнунга баглап каар.

                                           Ыдык

      Хем-даа, тайга-даа улузу ыдык малдыг чораан. Хем улузу чылгы малды ыдыктаар. Малынын аъттаныр талазынга черинге боошкун он баазын постерни каш черге баглаар. Колдуунда чыл ашкан семис бени ыдыктаар. Коп- белдиринин кырынга аякка сутту салгаш, огну уш долгандыргаш салывыдар. Чыл ашкан семис бени»дог» бе дээр. Шагаада шар дужурер аал улузун тоттуруп ашкарар чемгерер. Ол семис шарыны»амбын шар» дээр. Ыдык малдын тыныжын аарыг кижиге тындырар ындыг буянныг. Хем улузу шагаада уш хонук одаар ыяжын белеткеп алыр. Шагаа хуннерде ыяш чарбас.

     Ыдык-быжыг поске он-баазын оннуг постерни катай тудуп даараан мочар. Анаа кызыл, кара он ажыглавас.

      Тайга улузу эн чараш, дээр оннуг аныяк чарыны, мындыны ыдыктаар. Ыдыктаар малын аалга экелгеш, кижи чем ишпээн дазыл аякка сутту куткаш, оргу черинге аякты салгаш, огну уш долгандыр чедер. Бир эвес ол аяк черге ору  корундур дужер болза «тоорек» дээр экизи ол. Чадыр эжиинге бажын донгайты мыйызынын дозунден идип, уш каттап тейледир. Мадын мойнунга ыдыкты кедиргеш, хун унер чукче база уш тейлеткеш салыптар.

      Ыдык чарыны мунмас, мындыны сагбас, коштавас, мыйызын кеспес. Дараазында шагаага чедир мал аразынга сурулуг коступ, коданын каастаар. Элей бээрге, ыдыын шагаада солуур. Ыдык мал кырый бээрге, оске аныяк малды ыдыктаар.

      Тожу-иви малдыг чоннун эртешагдан нептерээн чурту. (Аргага) Арга –арыгнын танды сыннырынын ээлерге бедик черни чуртаан кижилерге ачы-буянныг болзун дээш, ивини ыдыктаар. Ыдыктап каан иви кодан ивилеринин баштынны болур, ол чул дээрге хамык-ла буянныг чуве оон хамаааржыр дээни ол.

                        Иви кежинден чуну кылырыл?

      Иви кежинден тон, дожек, ог шывыы кылыр. Бышкаандан идик дараар. Иви бажынын кежин кожуп-кожуп алгаш, кадыг чонак, хаптар барбалар кылыр. Иви кежинден дараар тон элеп тонарып карга, кышкы ог шывыы, дожек кылыр. Иви анайынын кежинден борт даарап болур. Ивинин мыйызынын кежин сойгаш, кожуп, кожуп борт даарап болур. Иви бажынын арнындан сумканы база дараан.

      Бажынын кежин кожуп алгаш, чонак кылыр. Ивинин бышкаандан идик кылыр. Чер-ле ынчаш дузалыг-даа мал.