Морин эрдэни
план-конспект урока (4 класс) на тему

Тудупова С.С., учитель бурятского языка

МБОУ «Сосново-Озерская сош №2»

Класс: 4  

Темэ: Хэлэлгын хубинууд. Морин эрдэни.

Хэшээлэй зорилго:

1.Һургалгын: Хэлэгын хубинууд тухай ойлгосо шалгаха, хэлэлгэ соо зүбөөр илгажа шадаха дадал һайжаруулха, γгэнγγдые хэлэлгэ ба хөөрэлдөөндэ  хэрэглэхэ шадабари бэхижүүлхэ. Бγлэгөөр хγдэлжэ һургахадаа, хоорондоо бэе бэеэ ойлгожо, хөөрэлдэжэ, туһалжа, хандажа шадахые һургаха.

2.Хγгжөөлгын:  Хэлэлгэ хγгжөөлгын ажал γргэлжэлγγлхэ, буряад зоной нүхэр болохо морин эрдэнидэ ханалгатай ябахые ойлгуулха, һургаха.

3.Хγмγγжγγлгын: Һурагшадай анхарал хүгжөөхэ, хоорондоо эбтэй һайн ябахын һургаал хүмүүжүүлхэ.

Хэшээлэй янза: үзэһэнөө дабталга.

Хэшээлэй түхэл: мүрысөөн - урилдаан

Хэрэгсэлнүүд: компьютер, хүгжэм, презентации,карточканууд

Хэшээлэй байгуулга.

I.Эмхидхэлэй үе.

II. Урид үгтэһэн мэдэсыень һэргээн онсодхолго:

а) оролто үгэ;

б) хэшээлэй девиз (психологическа бэлэдхэл).

III.Мэдэсэ, дадал бэхижүүлэн гүнзэгырүүлгэ, һайжаруулга:

а) мүрысөөнэй дүрим;

б) мүрысөөн-урилдаан;

Тудупова С.С., учитель бурятского языка

МБОУ «Сосново-Озерская сош №2»

Хэшээлэй ябаса:

I.  Эмхидхэлэй үе.

II.  Хэлэлгын разминка.

Газаа жэлэй ямар саг бэ?

Ямар ехэ һайндэр боложо байнаб?

Ямар жэл орон ерэбэб?

   Үни холын сагһаа нааша манай монгол угсаатан агта мориной жолоо барижа, али бүхы ажал хэрэгээ бүтээжэ эхилһэн гээшэ ааб даа. Морин эрдэни болобол буряад зоной хайра ехэтэй хахасашагүй хани нүхэрынь, холо ойрын аян замда мордохо, адуу малаа манаха, аюулта дайсадһаа бэеэ хамгаалха арга боломжонь болодог юм. Иимэл хадань буряад зон аман зохёолнууд соогоошье, аялга дуунуудшье тон түрүүн агта мориёо магтан түүрээдэг.

   Мориной урилдаан монгол, буряад үхибүүдэй эгээл дуратай мүрысөөн болоно. Түрүүлэн ерэһэн агта мориие ехээр магтадаг, хүндэлдэг, гамнадаг һэн. Урилдаанай эгээл һүүлшын мори унаһан хүбүүе наадалдаггүй, харин иигэжэ найдуулдаг байгаа: «Энэ морин ерэхэ жэлдэ магтаалда хүртэхэл байха, унааша хүбүүн тон баахан, харгынь бэрхэтэй байгаа».

Магтаал- хвала, восхваление, прославление

Юундэ морин эрдэни гэнэб?

Хэн гэртээ моритойб? Ямар моритойбта? Мордоод ябажа шадаха гүт?

Бидэ мүнөө хэшээлдээ, хэлэлгын хубинуудые дабтаад, ямар амитан тухай хөөрэлдэхэбибди гэжэ таанад ойлгобот.

Багша: Хэн мори урилдаанай мүрысөө хаража үзөөб? Хэзээ? Хаана?

Һурагшад: Сурхарбаанда, тайлганда, сагаалганда.

Багша: Таанар иимэ мүрысөөндэ хабаадаха дуратай гүт? Хоёр команда болоё. Команда бүхэн мүрысөөндэ өөрын мори табиха. Хэнэй морин урилдаанда түрүүлхэб, Энэ танай хэһэн ажалһаа дулдыдаха. Ухаан бодолоо түргөөр гүйлгэбэлтнай, морин хурдан байха. «Хэлэлгын хубинууд» гэһэн темээр харгыдатнай элдэб бэрхэшээлнүүд ушарха. Команда бүхэн капитаниие шэлэгты. Зай, урилдаанда бэлэн болоо гүт?

(Һурагшад хоорондоо хэлсэжэ, капитаниие шэлэнэ. Командынгаа урилдаанай мори шэлэжэ, урилдаанай харгыда табина, шагай табиха).

1. Мэдэсэ, дадал бэхижүүлэн гүнзэгырүүлгэ, һайжаруулга.

а) Мүрысөөнэй дүрим: Команда бүхэн даабарияа зүб дүүргэбэл, баллнуудые абаха, баллнуудай тоогоор урилдаанай моринтнай урагшаа дабшаха. (Жэшээнь: 1 балл- 1 алхам, 5 балл – 5 алхам).

Тудупова С.С., учитель бурятского языка

МБОУ «Сосново-Озерская сош №2»

Алдуугүй зүбөөрдаабари дүүргэхэдэ – 5 балл, 1 алдуу хэбэл – 4 балл, 2 алдуу хэбэл – 3 балл, 2-һоо олон алдуу хэбэл – 1 балл.

III.  Аяншалгын маршрут:

1.     Таабаринууд

2.     Оньһон үгэнүүд

3.     Жороо үгэ.

4.     Дуунууд

5.     Наадан

Мүрысөөн- урилдаан.

 1.Таабаринууд:

б) 3 таабари таажа, табан хушуу малай түл (приплод) элирүүлэгты.

Унаган гэжэ үгэдэ 2тэмдэгэй нэрэ һанан доронь бэшэгты, тиигээд, гурбадахи мүртэ 3 глагол һанан бэшэгты, саашань,  мэдүүлэл унаганда хабаатай  үгэдэ, 5 холбуулал өөрынь һанаа бодолоо  бэшэнэт.

Унаган

Түргэн, хүхюу.

Гүйнэ,хатарна,ябана.

Уужам талымни  шэмэг болоһон.

 Досоомни баяртай! Хүлэг (Уншагты). (Синквейн – в переводе «5», т.е. стихотворение, состоящее из пяти строк).

1ком.  Ямар үгэнүүдые тэмдэгэй нэрэ гэнэб? Жэшээ

2ком. Ямар асуудалда харюусанаб? Жэшээ.

(Юумэнэй шанар тэмдэг харуулһан хубилдаггүй хэлэлгын хубиие тэмдэгэй нэрэ гэдэг.

Тэмдэгэй нэрэ мэдүүлэл соо юумэнэй нэрэтэй удхаараа холбоотой байдаг.)

Зай , өөһэдээгөө сэгныт даа.

1. Оньһон үгэнүүд:

а) Оньһон үгэнүүдэй хахадынь оложо,  дүүрэн болгон  уншагты.

Ойлгуулжа (объяснить) хэлэгты.

Хүлэг- Аргамак, рысак.

 б) Һайн морин һанаһан газарта хүргэхэ,

Һайн нүхэр хэһэн ажалда туһалха.

 (1 ком. –юум.н., 2-хи ком. –гл. түүжэ бэшэгты).

1ком.Ямар үгэнүүдые юумэнэй нэрэ гэнэб? (Ямар нэгэ юумэ нэрлэжэ, хэн? юун? гэһэн асуудалда харюусадаг хэлэлгын хубиие юумэнэй нэрэ гэдэг.)

Тудупова С.С., учитель бурятского языка

МБОУ «Сосново-Озерская сош №2»

2 ком. Ямар хэлэлгын хубиие глагол гэнэб? Глаголнууд ямар асуудалнуудта харюусанаб?

(Юумэнэй үйлэ, байдал харуулдаг хэлэлгын хубиие глагол гэдэг. Глаголнууд юу хэнэб? Яанаб? Яажа байнаб?  гэһэн асуудалнуудта харюусадаг.)

1ком.Мэдүүлэл соо юумэнэй нэрэ ондоо үгэнүүдтэй удхаараа яажа холболдоноб? (Юумэнэй нэрэнүүд мэдүүлэл соо ондоо үгэнүүдтэй холболдоходоо, падежнүүдэй залгалтануудые абадаг.)

2ком. Глаголнууд мэдүүлэл соо ямар гэшүүн болоноб?  (хэлэгшэ)

Зай , өөһэдээгөө сэгныт даа.

Физкультминутка: Һалхин үлеэнэ, үлеэнэ.

                                  Модон найгана, найгана.

                                  Һалхин аалин, аалин.

                                  Модон дээшээ, дээшээ.

1. Жороо үгэнүүд:багша уншана, үхибүүд уншана. Хэдэн дахин дабтана. Эгээл бэрхэ уншагшан. (Зорилгомнай: зүбөөр, һайнаар, дүрэнээр, түргөөр  γгэнγγдые хэлэн уншахабди )

Жороо- иноходь; идущий иноходью; Жороолхо- бежать иноходью.

Зай , өөһэдээгөө сэгныт даа.

1. Дуун: Буряад зон аман зохёолнууд соогоошье, аялга дуунуудшье тон түрүүн агта мориёо магтан түүрээдэг.  Мориной соло- магтаал, дууладаг байгаа. Таанад, нютагайнгаа адуушани мэдэхэ гүт? Ямар нэртэй морин танай нютагһаа мүрысөөндэ табигданаб? Эзэниинь хэн бэ?

Мүнөөдэр нэгэ дуу дуулая, мэдэхэ ёһотойт. Энэ гүйлгэһэн моридтоо. Анхандаа, мүнөөшье  мориндоо соло дууладаг.

Энэ дуунай нэрэ «Адуушанай дуун» гэжэ нэрэтэй.

Үгэнь Мэлс Самбуевай,   хүгжэмынь Бато Цырендашиевай

Түрэл арадайм домогшуу

Түргэн гүйдэлтэй хүлэгни

Сэхэ урагшаа зорин оодоржо

Сэдьхэлни баяраар билтарна.

Дабталга: Чуло! Һыло, оодоро

                Шүүдэртэй тала дайдадаа!

                Хүлэг минии, гайхалтай байнаш

                Хүсэтэй далитай болонхой.

Тудупова С.С., учитель бурятского языка

МБОУ «Сосново-Озерская сош №2»

Зай , өөһэдээгөө сэгныт даа. Булта һайнаар дуулабат.

Дэлхэй дээрэ 250 янзын үүлтэрэй морид бии гэжэ тоологдоно. Тэдэнэй тоодо англи, араб,монгол, брабансон, першеро, шайра, совет гэхэ мэтэ.Пони үүлтэрэй мориной үндэрынь 75-100 см. Эгээл бишыхан мориной үндэр – 40 см. Буряад үүлтэрэй морин бэеэрээ набтаршаг, үндэрынь 130см-һээ дээшэ байдаггүй. Энэ морин хүйтэнһөө айдаггүй, хүлөөрөө саһан дороһоо хатаһан ногоо малтажа эдидэг.

5.Наадан. Ши – намда, би – шамда. Команда бүхэн  мори ондоогоор юун  гэжэ нэрлэхээр бэ? Адуун, хүлэг, ардаг, морин.

VI.Дγн. Зай, үхибүүд, таанар мүнөөдэр хэшээлдээ юу хэжэ шадаха болобот? Зүб, асуудал табижа, хөөрэжэ, хөөрэлдэжэ һурабат.

VII.Гэрэй даабари.  1   янзын үүлтэрэй морин тухай, гэртээ сообщении бэшэхэ. (Библиотекэ, газетэ, интернет, журнал)