Выдающиеся личности моей деревни (на башкирском языке)
план-конспект урока на тему

№

Д2рес барышы.

1

2

Ойоштороу м2ле.

«с2м теле ми82 - с2с2н теле,

Унан баш7а мине8 хал7ым ю7.

Й0р2генд2 хал7ы булма4анды8

Кеше булыр4а ла ха7ы ю7!

Р. ;арипов

Я8ы теманы а8латыу.

Илде8, милл2тте8 рухи к0с0н, кешелек донъя3ында тот7ан урынын б0й0к ш2хест2р, илем, хал7ым тип й2ш2г2н 7а3арман заттар билд2л2й, 2 халы7 улар6ы - 16ене8 7а3арман ул 32м 7ы66арын белерг2 тейеш.

Б0г0нг0 тема -  «Рухи т2рби2 сы4ана7тары» тип атала.   Рухи т2рби2 бире1се сы4ана7тар6ы8 бере3е булып  -  тыу4ан ауылыбы66ан сы77ан к1ренекле ш2хест2р тора.

И4тибарлы булы4ы6,  балалар, б0г0нг0 д2рес бе66е ним2г2 0йр2тер ик2н.

Нис2 быуат бе66е8 милл2т к2м3етелеп й2ш2не. «. В2лиди62р, Ш.Бабичтар, Р.;2риповтар милл2тем, телем, илем тип янып-к0й0п й2ш2г2нд2ре 0с0н халы7 дошмандарына, милл2тсел2рг2 2йл2ндерелде.

Алдар, ?ара3а7ал, Батырша, Кинй2, С.Юлаев, М.Мортазин, Т.Кусимов, М. Шайморатов - бына улар бе66е8 тарихи ш2хест2ребе6.  Л2кин баш7орт хал7ында милл2тте8 рухын к1т2ре1се ул 32м 7ы66ар тыуып тор6о.

Кем ул ш2хес?

Ш2хес -/ 42р2п 316е/ й2м4и2тт2 айырым эше мен2н билд2ле кеше, 262би2т 32м с2н42т 292р62ре ижад ите1се 3.б. Й2м4и2тебе6, хал7ыбы6 0с0н ни6ер эшл2й, уны8 ал4а китешен2 0л0ш индер2.

Ауылыбы66ы8 к1ренекле ш2хест2ре бик к1п ти32м д2 я8ылышмам. С0нки 32р 7ай3ы3ы й2м4и2тебе6, хал7ыбы6 0с0н ни6ер эшл2й, Баш7ортостаныбы6 с2ск2 ат3ын 0с0н тырыша, ауылыбы6 ал4а кит3ен 0с0н 0л0ш индер2.

Мин бигер2к т2 3у4ыштан 3у84ы йылдар6а, белем алыуы ны7 7ыйын булыу4а 7арама9тан, аслы-ту7лы  ю4ары у7ыу йорттарын тамамлап, х26ерге к0нд2р62 ха7лы ялда бул4ан ш2хест2р мен2н 4орурланам. !6ем белг2нд2рем мен2н таныштырып 1т2м.

М2нф1с2 Сабит 7ы6ы Шакирова -  Баш7орт Д21л2т университетыны8 физмат факультетын тамамлап, К1г2рсен районы Йома4ужа м2кт2бенд2  у7ыусылар4а белем бир2. 1990 йылда Баш7ортостанды8 ат7а6ан4ан у7ытыусы3ы исеме бирел2. 2009 йылдан ха7лы ялда.

Рафи7 Тан3ы7 улы Б1л2ков - Баш7орт Д21л2т университетыны8 филология факультетын тамамлап 262би2т у7ытыусы3ы  булып эшл2й. Г2зитт2р62 йыш 7ына м272л2л2ре сы4ып тора.

М0ниров Ф2р21з М0нир улы - инженер - механик. )ф0 7ала3ында й2ш2й, ха7лы ялда булыуына 7арама9тан эшл2п й0р0й. М29к21 ауылында я8ы м2кт2п булдырыр 0с0н тырышып й0р0й. Й2й к0н0 М29к21 ауылы ш2ж2р23ен 1тк2рерг2 26ерл2н2. Кис2ге  уны8 3орауы буйынса « Карауан3арай» эстрада - фольклор т0рк0м0н ауыл4а концерт мен2н килде.

З03р2 Алсынбай 7ы6ы Б1л2кова - М29к2162 д1рт йыл белем алып, Науры6 урта м2кт2бен тамамлай. «йтерг2 к2р2к, М29к2162н  тулы класс булып бар3алар 6а, ул ипт2шт2ре ара3ында ун класты  бер 16е ген2 б0т2. С0нки й0р0п у7ыуы бик 7ыйын була, етм232 кейерг2 09т2ренд2 2йбер62р 62 булмай.

1959 йылда Белорет педучилище3ына у7ыр4а кер2. Унда 0с йыл у7ып, диплом ал4ас, Байма7 районы Байыш ауылында бер йыл у7ытыусы булып эшл2й. М0ж21ир Х26р2т уны8 у7ыусы3ы бул4ан.

1963 йылда Баш7орт Д21л2т университетына у7ыр4а кер2. Унда биш йыл у7ып, баш7орт - уры9 б1леген тамамлай. 1968 - 91 йылдар6а ?уна7бай урта м2кт2бенд2  баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусы3ы булып эшл2й. 1991-98 йылдар6а баш7орт теле буйынса инспектор итеп УНО - 4а эшк2 алалар. 1998 йылдан б0г0нг0 к0нг2 тиклем музыка училище3ында  баш7орт 262би2те у7ытыусы3ы булып  эшл2п й0р0й. Тырыш хе6м2те 0с0н  З03р2 Алсынбай 7ы6ы президиумды8 Ма7тау 7а4ы6ы мен2н б1л2кл2н2. Н. Крупская исеменд2ге премия лауреаты, «У7ытыусы - методист», Баш7ортостанды8  ат7а6ан4ан у7ытыусы3ы исеме бирелг2н бе66е8 ауылдашыбы64а.

Риман Шаймар6ан улы Б1л2ков -  1946 йылды8 4 октябренд2  М29к21 ауылында тыуа.Науры6 урта м2кт2бен у7ып б0т0п, Баш7орт Д21л2т университетыны8 филология факультетын тамамлай. 1976 йылда РОНО 7ушыуы буйынса Риман Шаймар6ан улы 4аил23е мен2н м2кт2пк2 директор булып эшк2 кил2. Ул эшл2н2 башла4ан м2кт2пте ти6 арала ая77а ба9тыра. Ике йыл эшл2п 0лг0р2 ауылында, №2йт2к ауылына эшк2 са7ыртыла. №2м шунда уны8 бик й2шл2й ген2 41мере 060л2, фажи42ле вафат була. Риман а4ай о9та 7урайсы ла, йырсы ла , бейе1се л2 ине.

Х2митов Иншар Ишм0х2м2т улы - 1926 йылда ауыл м2кт2бене8 т21ге у7ытыусы3ы Ишм0х2м2т х2лф2 4аил23енд2 тыу4ан. 1940 йылда Науры6 тулы булма4ан урта м2кт2бен тамамла4андан 3у8 « Я8ы юл» колхозында т0рл0 эшт2р баш7ара.

1944-1950 йылдар6а Алы9 К0нсы4ышта хе6м2т ит2, Япон самурай6арына 7аршы 3у4ышта 7атнаша. Армиянан кайт7ас, партия-г2зит эшенд2 була. 1967 йылдан - СССР журналистар союзы а4за3ы.  №у84ы йылдар6а Белорет районы «Урал» г2зите м0х2ррири2тенд2 эшл2й. 1986 йылдан ха7лы ялда.

«хм26иев Ират «х2тй2н улы - 1937 йылда М29к21 ауылында тыу4ан. Науры6 урта м2кт2бен тамамла4ас, Саратов х2рби училище3ына у7ыр4а ин2. А6а7 Саратов 7ала3ында4ы Калинин исеменд2ге ауыл хужалы4ы механизациялау 32м электрификациялау институтында у7ый. М2ск2162 Дзержинский исеменд2ге ?ы6ыл Байра7лы СССР Д21л2т именлеге комитеты академия3ын тамамлай. Д21л2т именлеге органдарында 20 йыл хе6м2т итк2с, Учалы район - 7ала хакими2тенд2 эшл2й. №у84ы к0нд2р62 Учалы район хакими2тенд2 юридик б1лекте ет2кл2й. Х26ер ул ха7лы ялда.

Х2йретдинов Ж212т М0ст27им улы - Баш7ортостанды8 ат7а6ан4ан ауыл хужалы4ы хе6м2тк2ре. 1946 йылда М29к21 ауылында тыу4ан. Армиянан 3у8 1968 - 1973 йылдар6а ауыл хужалы4ы институтында у7ый. 8 йыл

 « Байрам4ол» сов4озында баш зоотехник булып эшл2г2нд2н 3у8 я8ы т060лг2н «Озерный» совхозына директор итеп т242йенл2н2. А6а7 Иман4олда баш зоотехник, Учалыла ит етештере1 комбинатында эшл2й. Учалы ауыл хужалы4ы идаралы4ында баш зоотехник булып эшл2й. «леге к0нд2  ха7лы ял4а сы4ып, 2с23ене8  йортона 7айтып, тыу4ан ауылында ял ит2.

Х2йретдинов Юлай «хм2тй2н улы - 1971 йылда ауыл хужалы4ы институтын тамамлай. Ура6, Поляковка ауылдарында баш агроном, ПМК -ла баш инженер булып эшл2й. Сельхозхимияла р2йес, ауыл хужалы4ы идаралы4ында 0лк2н агроном вазифаларын баш7ара.

Тырыш хе6м2те 0с0н Ма7тау грамоталары мен2н б1л2кл2н2. «леге к0нд2 Юлай Х2йретдинов Учалы МТС -ында баш агроном.

;2лин Ж2162т Ло7ман улы - 1942 йылды8 19 сентябренд2 М29к21 ауылында тыуа. 1962 йылда унынсы  синыфты тамамлай. Ю4ары у7ыу йортона инг2с, ике ай сама3ы у7ып 0лг0р2, армия сафына алына. )с йыл хе6м2т итеп 7айт7ас, кире Баш7орт Д21л2т университетыны8 филология факультетына  у7ыр4а ин2. 1970 йылда тамамлап, хе6м2т юлын Илсе м2кт2бенд2 башлай. 1976 йылда М29к21 ауылына к1сеп 7айта  32м баш7орт теле 32м 262би2тен2н у7ыта башлай. Немец, уры9 телд2рен, тарихты ла у7ыта. У7ыусылар 0с0н ши4ыр т182р2ге л2 асып еб2р2. Тарих у7ытыусы3ы булара7, 16 ауылыны8 тарихы мен2н 7ы6ы73ына, эрг2 - тир2л2ге билд2ле географик урындар6ы 0йр2н2. Ауыл хал7ынан 3у4ыш 7оралдары ярсы7тары, баш7орт кейемд2ре, борон4о 3ауыт-3абалар, ат к2р2к - яра7тары   йыйып алып м2кт2пт2 музей асып еб2р2.

?атыны Ф2ни2 Шакир 7ы6ы  мен2н берг2 ике 7ы6 т2рби2л2п 19тер2л2р. )лк2н 7ы66ары Сулпан журналист, « Яйы7» редакция3ы хаттар б1легенд2 эшл2й. Кесе 7ы66ары Г0лшат Ж2162т 7ы6ы м2кт2пт2  1662ре ке1ек 1к баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусы3ы булып эшл2й.

Ф2ни2 Шакир 7ы6ы о6а7 32м 7аты ауыры4андан 3у8 2009 йылда 1леп 7уя. Ж2162т Ло7ман улы 2леге к0нд2 ха7лы ялда.

Х2йретдинов М0х2м2т «хм26ей улы - Баш7ортостан ауыл хужалы4ыны8 ат7а6ан4ан механизаторы. Тракторист булып тыу4ан ауылы М29к2162 армиянан 3у8 1953 йылда эшл2й башлай. Тырыш хе6м2тен х0к1м2т ю4ары ба3алай: к1п тап7ыр  ми6алдар мен2н б1л2кл2н2. Баш7ортостанды8 32м СССР - 6ы8 халы7 хужалы4ы 7а6аныштары к1рг26м2л2ренд2 7атнаша. Хе6м2т алдын4ы3ы булара7, Чехославакия4а туристик путевка мен2н б1л2кл2н2.

Билалов Ф2рит Шамил улы - 1938 йылды8 5 июне к0н0  М29к21 ауылында тыу4ан. «с23е М2рх2б2   башлан4ыс м2кт2бе у7ытыусы3ы булып, пенсия4а сы77ансы эшл2й. Ата3ы Шамил  колхозда и92псе булып эшл2й 32м  1941 йыл 3у4ыш7а китеп 32л2к була.

 Ф2рит Билалов элекке сы4арылыш - ете класты тамамла4ас, у7ыуын ташлап, колхозда эшл2й. 1960 йылда колхоз Архангель поселогына бер йыллы7 малсылар /бригадир6ар/ курсына у7ыр4а еб2р2. Унан 3у8 колхозда 3ауын гурты бригадиры булып, тимерлект2, и92псе, кел2т м0дире ке1ек эшт2р62 эшл2й.  1966-68 йылдар6а Белоретта сым 3у6ыусы булып эшл2й. О6а7 йылдар тыу4ан ауылында малсы булып эшл2й.

 Ши4ыр6ары, 1ткер публицистик м272л2л2ре республика матбу4атында, « Й2ш к0ст2р» альманахында донъя к1р6е.

 Ф2рит Билалов - 262би2т 0лк23енд2ге 7а6аныштары 0с0н районды8 «632м ;арипов 32м Х0сн2 Юлдыбаева исеменд2ге премиялар лауреаты.

 1993 йылда Ф2рит Шамил улы фажи42ле 1л2.

1994 йылда « Сер62р са7ыра» китабы ба9ылып сы4а.

Ф2рит Шамил улы Билаловты8  ши4ыр6ары байта7 7ына.  Уны8 32р бер ши4ыры т2рби21и сара булып тора. Ул ши4ыр6арында тормош 32м уны8 ауырлы7тары,  т2би42тте8 матурлы4ы, тыу4ан ерг2 30й01 тура3ында я6а. Ул хатта  ши4ыр « Я6майынса нисек т162йем». /Ура7 32м с1кеш, 1981. 01.01/

Я6майынса нисек т162йем

К1пт2н инде, ши4ыр я64ан булып,

Т21б2 итеп кире ташланым.

Т080лг2с т2 ( шулай була ик2н!)

        Ши4ыр мен2н  яна башланым.

Л2кин й0р2к3е16е8 с2б2бен мин

?ояш активлект2н к1рм2йем.

Тыу4ан ерем г1з2л мо84а тулы -

Я6майынса нисек т162йем?!

Р2хм2т 316е

Р2хм2т 2йт32м изге кешел2рг2,

Ту6андар6ан к18ел йыуыла.

Бер тылсымлы 3166е8 йылы3ында

Ике кеше берг2 йылына.

Р2хм2т 316е 7ай са7 2йтелм232,

К0рш2к ке1ек, к18ел ватыла.

К1662р ара3ында ошо бер 316

Ос3о6 табып, 7имм2т 3атыла.

А4астар

Урман ки9к2немд2 к18елемде

Арба4айны оло а4астар.

Уйлама93ы8 нисек - ау4анда ла

Ер 3елкетеп тура ау4астар.

Тамырынан ки9елг2с т2 улар

Б0г0лм2й62р, 3ын3а 3ыналар.

Ян4ын сы4а 7ал3а, шул а4астар

Ая7 09т0 тороп яналар.

К1пте к1рг2н оло а4астар6ан

М0мкин ик2н 3аба7 алыр4а:

Нинд2й ген2 х2лг2 т0шк2нд2 л2

Иманы8а то4ро 7алыр4а.

- У7ыусылар, бе6 2ле Ф2рит Билаловты8 ши4ыр6арын 0йр2нербе6, у4а ба4ышлап кис2 1тк2рербе6. С0нки ул баш7орт 262би2тиенд2 16ен2 лайы7лы бер урын алды.

- У7ыусылар, мин 2ле 3е66е ауылыбы66ы8 оло быуын к1ренекле ш2хест2ре мен2н таныштырып 1ттем. Х26ер й2ш быуын ш2хесе мен2н таныштырма7сымын. Ул, й2ш кен2 булыуына 7арама9тан,  й2м4и2тт2 айырым эше мен2н билд2ле кеше бул4ан. №е6 б2лки уны белеп т2 еткерм2й3еге66ер.  Ул - Венера Ф2рит 7ы6ы ;айсина ошо м2кт2пт2 белем ал4ан у7ыусы. Уны8 а4а3ы Венер Закир улы ;айсин да ауылыбы66ы8 ар6а7лы ш2хест2рене8 бере3е ине. Ул да Юлай «хм2тй2н улы  ке1ек  ауыл хужалы4ы институтын тамамлай, 32м 41мерене8 3у84ы к0д2рен2 тиклем

тырышып эшл2й. ?аты ауырыу с2б2пле вафат була. Венераны8 ата3ы ла Ф2рит Закир улы ауылда ха7лы ял4а сы77ансы ауылды8 19ешен2 булышлы7 итк2н абруйлы управляющий була.

Ш2хест2р6е 2с2й т2рби2л2й. Шу4а к1р2 ш2хес тура3ында 3166е 2с2н2н башлау к2р2к бул4андыр, мо4айын. Б0т2 ш2хест2р6е8 д2 бишеген 2с2 тирб2тк2н. ;аил2л2 2с2 кешене8 роле ба3алап б0тк0306.

Бала табып 19тереп,

Тел бирм2328 3ин у4а,

Б2хет бар тип к0тт0р0п,

Ил бирм2328 3ин у4а,

«с2 тиг2н изге й2н

Бе66е8 0с0н 7аламы?

Баш7орт б0тм23ен ти328,

Баш7орт ит 3ин бала8ды.

Тап7ас, у4а 3ин тел бир,

Тел мен2н берг2 мо8 бир,

Тел-мо84а т0р0п ил бир.

М2хм1т №иб2т

М2хм1т №иб2т я64ан был юлдар6а баш7орт 7атынына, й24ни 2с2 кешег2 к1пме бурыс й0км2тел2. №2р 2с2 16ене8 бала3ына т0пл0 белем бирерг2 тырыша,  т2ртипле, т21фи7лы, 3ау бул3ын, ти ул, й24ни бер 316 мен2н 2йтк2нд2 Кеше булыуын тел2й.  Шу4а к1р2 2с2л2р6е ты8ла4ы6, у7ы4ы6, ш2хес булыр4а ынтылы4ы6.

Шундай 2с2л2р6е8 бере3е Венераны8 2с23е - М21жид2 ;айсина. Ул, М29к21 ауылына килен булып т0ш0п,   5 баланы 16 т2рби23ен2 ала. №2р 7ай3ы3ына т0пл0 белем бирерг2 тырыша. Уны мин б0й0к 2с2 тиер инем. Венераны8 ауылыбы66ы8 к1ренекле кеше3е  булып китерен2 л2 б0й0к 2с2не8 абруйы ны7 яр6ам ит2. Венера б2л2к2й62н спорт 30й2, 32м спорт т0р0 буйынса китерг2 ни2тл2н2. Ул 16ене8 ма7сатына иреш2. Й2ш кен2 боксер 7атын - 7ы66ы8 41мере 7аты ауырып ките1 с2б2пле 060л2. Ул бик к1п ер62рг2 ярыш7а бара. №2м 7ай6а 4ына булма3ын е8еп 7айта. Уны8 бик к1п наградалары бар. Венера апай тура3ында альбом сы4арып 7уйырмын. «ле 0лг0рм2й 7алдым.

Шулай итеп, балалар, ауылыбы66ы8 к1ренекле кешел2ре -  к1бер2ге 262би2т 0лк23ен 16 итк2нд2р - улар баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусылары - тыу4ан телен2 то4ро 7ал4ан кешел2р, физика- математика буйынса ла у7ытыусылар бар, х2рби кешебе6 62 бар - 16 иле 0с0н янып - к0йг2н кеше, ауыл хужалы4ын ал4а эт2рг2н ш2хест2ребе6 байта7 7ына, спорт 32м 3аулы7 буйынса- милл2те 0с0н 41мерен бирг2н кешел2ребе6 62 бар.

Бына кемд2р62н 1рн2к алыр4а була ик2н!

- У7ыусылар, к1ренекле кешел2р  и92бен2 4илемле, у7ы4ан кешел2р ген2 ин2ме?

 -  Д0р09, 4аил23ен 32йб2т 7ара4ан, 16 эшенд2 алдын4ы бул4ан, хал7ы я6мышына битараф булма4ан кешел2р 62 ин2.

Улар, б0г0нг0 к0нд2 3е6г2 белем бирг2н у7ытыусылар, малсылы7 ферма3ы мен2н ет2кселек итк2н м0дир62р /М. ;1м2ров, Э.Харрасов, И. ;2лин, Д.Б1л2ков/, тырышып эшл2г2н алдын4ы 3ауынсылар /Райхана Азаматова/, малсылар /чабан Р2хм2туллин М0х2мм2т/, 7ыр6а икм2к 19терг2н  алдын4ы механизатор6ар / ;афур а4ай 32м уны8 балалары Мират, Р2ж2п М0х2м26иевтар/, 3атыусылар 3.б.

)йг2 эш итеп мин 3е6г2 6урай4ас кемд2рг2 о7шар4а тел2р инеге6, шул турала я6ып килеге6 тиг2йнем.

Х26ер ш2хес 316ен а8ланы4ы6. №орау6ы былайыра7 7уям.  №е66е8  о7шар4а тырыш7ан ш2хесеге6 кем?

Йом4а7лау.

 - Шулай итеп, балалар, б0г0нг0 д2рес бе66е ним2г2 0йр2тте? /ауылыбы66ы8 ар6а7лы ш2хест2рен белерг2 32м улар6ан 1рн2к алыр4а/

- «Кем ш2хес була ала?» тиг2н 3орау4а яуап биреп 7арайы7.

- !6 хал7ы, милл2те, тарихы 0с0н 4орурлана ал4ан, тыу4ан ерен 42зиз 2с23е ке1ек 30йг2н, й0р2ге хал7ы мен2н берг2 типк2н, б0т2 булмышын хал7ына ба4ышла4ан кеше ген2 Ш2хес була ала.

Ш2хес булыу - ул  Кеше булыу. Кеше булыу - иле82 к2р2к булыу, 16е8де б0г0нд2н оло тормош7а 26ерл21 ул. У7ыусылар! №е6 16аллы тормош7а ая7 ба9ыу алдында тора3ы4ы6. Тормошта кем булыуы4ы6 м03им т1гел, 2 нинд2й булыуы4ы6 м03им.

- Мин - у7ытыусы.  Мин д2 ш2хес 32м 16 бурысымды шулай а8лайым: у7ытыусы 30н2рен 3айла4анмын ик2н, б0т2 41меремде й2ш быуын4а биреп, тырышып эшл2рг2 тейешмен. Ауылда нинд2й ген2 саралар 1тк2релм23ен: конкурстармы, байрамдармы, 3абантуймы мин х2лемд2н килг2нсе 7атнашам,  м2кт2пт2 балалар4а борон4о йолалар кис2л2рен 1тк2р2м, 31р2т т0ш0р0рг2,  б2йл2рг2, тегерг2, матурлы7ты к1рерг2 0йр2т2м.  « мин бит 16ем шулар6ы ауылымды8 ар6а7лы ш2хест2рен2н 0йр2н2м. Мин улар мен2н 4орурланам. Мине8 й2ш21 ма7сатым - 32р кемдеке ке1ек - я7шылы7 7алдырыу. Я7шылы7 т0ш0нс23ен халы7 м28гелек тиг2н. Был донъяла й2ш21 м242н23е, й2ш21 ма7саты - ул я7шылы7 7алдырыу.

Ар6а7лы ш2хест2р мен2н у7ыусылар таныштыра

Г2зитт2  ба9ылып сы77ан м272л2л2р6е к1р32т2м

М0жд2б2 М0ст27им улы- ауыл хужалы4ы хе6м2тк2ре

Г2зитт2 м272л2л2ре сы4ып тора

Ши4ыр6ар6ы у7ыусылар 30йл2й

0йг2 эш тикшерел2