"ЛЕКСИКА БҮЛЕГЕ АША УРТА КЛАСС УҠЫУСЫЛАРЫНДА ТЕЛМӘР ҮҪТЕРЕҮ"
статья на тему

ЛЕКСИКА БҮЛЕГЕ АША

УРТА КЛАСС УҠЫУСЫЛАРЫНДА

ТЕЛМӘР ҮҪТЕРЕҮ

Тел – фекерләүҙең туранан–тура ысынбарлығы. Кеше үҙенең фекерен тел яраҙамында белдерә. Тел менән фекерләү араһында айырылғыһыҙ берҙәмлек йәшәй. Кешенең фекерләүе телдән башҡа булырға мөмкин түгел: уның фекере фәҡәт тел, йәғни һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәр аша ғына тыңлаусыға аңлашыла.

      Башҡорт теле – башҡорт халҡының һөйләшеү теле, ул башҡорт телендә һөйләшеүселәр өсөн аралашыу, фекер алышыу хеҙмәтен үтәй. Ул бүтән ҡәрҙәш телдәрҙән үҙенең фнетик системаһында, һүҙлек составында һәм грамматик төҙөлөшөндә булған үҙенсәлектәр менән айырылып тора.

       Әҙәби телдең ике төрлө формаһы бар: 1) әҙәби телдең яҙма формаһы, йәғни яҙма әҙәби тел. Ул – матур әҙәбиәт, ваҡытлы матбуғат, фәнни – техник, ижтимағи–сәйәси китаптарҙың теле; 2) әҙәби телдең һөйләү формаһы йәки әҙәби һөйләү теле. Ул – ораторҙың, агитаторҙарҙың, докладтарҙың йәнле телмәре (18, 23 б.).

      Башҡорт әҙәби теленең һөйләү формаһы дөйөм башҡорт халыҡ теле нигеҙендә бик боронғо замандарҙа уҡ барлыҡҡа килгән. Уның формалашыу осоро ла сама менән XV – XVI быуаттарға тап килә. Башҡорт әҙәби һөйләү теле – ул асылда героик эпостарҙың, ҡобайырҙарҙың, легендаларҙың, сеңләүҙәрҙең, башҡорт классик йырҙарының теле. Уларҙың теле лә талантлы башҡорт сәсәндәре, йырсылары, һүҙ оҫталары тарафынан быуаттар буйына эшкәртелгән, шымартылған тел һанала. Күренекле ғалим – тюрколог Н.А. Баскаковтың фекеренсә, “хәҙерге башҡорт әҙәби теле бик ныҡ үҫкән әҙәби тел һанала” (18, 32 б.).

     Мәктәптә башҡорт телен уҡытыу процесында уҡытыусылар йыш ҡына уҡыусыларҙы туған телдә дәрестә яҙыуҙы өйрәтеүгә, уларҙың грамматик категорияларҙы иҫтә ҡалдырыуын төп маҡсат итеп ала һәм белем биреү  менән бергә уҡыусыларҙың бәйләнешле һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереү кәрәклеген, туған һүҙҙең кешене үҫтереү сараһы икәнлекте, йәғни туған тел уҡыусыларҙа мили минталитетты тәрбиәләүгә ярҙам иткәнлекте күҙ уңынан сығара.

     Хәҙерге дидактикала белем биреүҙең йөкмәткеһен тәшкил итеүсе түбәндәге элементтарҙы: 1) тәбиғәт, йәмғиәт, фекерләү, техника, эшмәкәрлек итеү хаҡында белемгә; 2) эшмәкәрлек итеүҙең билдәле ысулдарын тормошҡа ашыра белеү тәжрибәһенә; 3) ижади эшләй белеү һәләтенә; 4) ысынбарлыҡ, кешеләр менән мөнәсәбәткә инеү нормаларына эйә булыуҙы айырып күрһәтеү ҡабул ителгән (13, 57 б.).

      Агишев А.М., Биишев Ә.Ғ. төҙөүсеһе булған аңлатмалы һүҙлектә «телмәр» төшөнсәһенә түбәндәгесә аңлатма бирелгән:

     Телмәр – 1) халыҡ алдына сығып һөйләгән һүҙ, сығыш; 2) уй – фекерҙе эсенә алған һүҙ, һөйләгән һүҙ (1, 596 б.).

     Һөйләү – 1) тел ярҙамында уй – фекерҙе әйтеп аралашыу; 2) һүҙҙәрҙе әйтә белеү, тел менән аңлатыу ( балаға ҡарата ); 3) ике яҡҡа ҡағылышлы мәсьәлә буйынса уртаҡ фекергә киллер өсөн һүҙ алып барыу (1, 341 б.).

      Уҡыусыларға белем биреү һәм уларҙың бәйләнешле фекерен үҫтереү эшенең йөкмәткеһен билдәләгәнде, был элементтар бер – береһенә яҡыная, үҙ – ара киҫешә, мөнәсәбәткә инә, сөнки уҡыусылар бәйләнешле телмәр төҙөү тәжрибәһен үҙләштергәндә ижади эшләргә өйрәнә, бының өсөн улар текст, уның структур элементтары, текстағы һөйләмдәрҙең үҙ – ара бәйләнеү юлдарны, сараларын белергә, текстың жанр үҙенсәлектәрен, күҙалларға тейеш була.

     Икенсе һүҙҙәр менән әйткәндә, үҙҙәренең телмәрен дөрөҫ ойоштора алһын өсөн уҡыусыларҙың телмәр эшмәкәрлеге теория нигеҙҙәрен дә белеүе талап ителә. Телмәрҙең темаһын, уның төп фекерен асып биреү өсөн улар материалды туплау, уны эшкәртеү, системалаштырыу кеүек эшмәкәрлектең мөһимлеген аңлай, шулай уҡ ҡарамалала яҙылған тексты редактрлай белеү һәләтенә лә эйә булырға кәрәклекте оноторға тейеш түгел. Уҡыусыларҙың был өлкәләге белемдәре, әлбиттә, практик телмәр эшмәкәрлегенә  тәранан – тура мөнәсәбәтле була.

     Уҡытыу барышында уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен үҫтереүгә, һөйләгәнде, уҡығанды ишетеп аңларға, диалогтар ҡорорға тәҡдим ителгән ситуация буйынса һөйләмдәр төҙөүгә ҙур иғтибар кәрәк. Сит телмәрҙе  аңлау өсөн тыңлай белеү мөһим. Әлбиттә, сит телмәрҙе  ишетеп ҡабул итеүҙең үҙ ҡыйынлыҡтары бар: 1) мәғлүмәттең тиҙ тапшырылыуы, ҡабатланмауы; 2) күргәҙмәлектең булмауы. Телмәрҙе тыңлап алыу хәтер үҙенсәлегенә бәйле. Төрлө типик һөйләм өлгөләре, әҙер телмәр ҡалыптары хәтерҙә  оҙағыраҡ һаҡлана. Ундай өлгөләрҙең иҫтә булмауы аңлауҙы ауырлаштыра (13, 15 б.).

     Тағы ла шул мөһим: һөйләү темпы ысынбарлыҡтағы аралашыу темпына яҡын булырға тейеш. Уҡыусы аңлаһын өсөн яй һөйләргә тырышыу артабан башҡаларҙың телмәрен аңларға килтерәсәк. 

     Уҡытыусы телмәре уҡыусылар өсөн өлгө, ә төрлө техник саралар ярҙамында башҡаларҙың тедлмәрен даими тыңлау иғтибарҙы, телде һиҙемләп, тойоп аңлауҙы үҫтерә. Шуны иҫәпкә алып, аудиотаҫма материалдарын ҡулланыуҙы ла ситтә ҡалдырыға ярамай. 

    Әлбиттә, информацион технологиялар ҡулланыу яҡшы, сөнки ул уҡытыусының алға ынтылышын күрһәтә. Әммә йәнле һүҙгә ни етә. Шуға уҡытыусы менән уҡыусының үҙ–ара йылы аралашыуы, һис шикһеҙ, алыштырғыһыҙ алым.

     Әсә теле дәрестәрендә уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү буйынса алып барылған эштәр уларҙың юғары мәҙәниәтле, эрудициялы, рухлы булып формалашыуына йоғонто яһай. Ошо дәрестәрҙә уҡыусылар туған телендә яңғыраған һүҙҙәргә иғтибарлы булырға, матурлыҡҡа һоҡлана белеүгә өйрәнә, туған тел серҙәренә төшөнә, халҡының бай рухи хазинаһы менән таныша, яҙма һәм һөйләү телмәрен генә түгел, күңелен дә байыта.

     Дөйөм телмәр үҫтереүҙең бер өлөшө булараҡ яҙыу телмәренә өйрәтеү тора. Телдең үҙе кеүек, яҙыу телмәре лә кешелек йәмғиәтендә аралашыу – коммуникация функцияһын үтәй. Шуға күрә мәктәп алдына яҙыу телмәрен баҙыҡ, нәфис һәм үткер аралашыу сараһы итеү бурысы ҡуйыла.  Уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереү мәғәнәһендә телмәр мәҙәниәте беренсе урында тора. Телмәр төҙөгәндә « телдең һүҙҙәр һәм һөйләмдәр запасынан аралашыуҙың конкрет шарттарына тап килгәндәре һайлап алына » (4, 62 б.).

     Уҡыусыларға белем биреү һәм уларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереүгә  бағышланған дәрестәр формаһы йәки йөкмәткеһе буйынса төрлө: лекция, әңгәмә, практик эштәр булырға мөмкин. Әгәр ҙә материалды аңлатыу өсөн уҡытыусы лекция һайлаһа, уның телмәре уҡыусыларға аңлайышла, улар ҡабул итерлек һәм монологик телмәрҙең өлгөһө булырға тейеш.

       Белем алыу һәм уны телмәрҙә ҡуллана белеү күнекмәләре уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү процесында барлыҡҡа килә: уҡыусылар текстар төҙөгәндә алған белемдәрен нығыта, был осраҡта шулай уҡ уларҙың интелектуаль фекерләүе, коммуникатив һәләте, факттарҙы туплай, иң кәрәклеһен билдәләй, дөйөмләштерә, һығымталар яһай белеү күнекмәләре үҫешә (10, 27 б.).  

     Телмәр үҙенән – үҙе генә барлыҡҡа килмәй. Телмәр адресатҡа барып етһен өсөн, кешегә ҡатмарлы  психофизиологик эш башҡарырға тура килә. Күренекле психолингвист А. А. Леонтьев был турала: « тулы мәғәнәһендә аралашыу өсөн, кеше байтаҡ күнекмәләргә эйә булырға тейеш. Ул беренсенән, аралашыу шарттарында, ситуацияһында юҫыҡланырға белергә бурыслы. Икенсенән, ул телмәр йөкмәткеһенә билдәләп, телмәрен эстән планлаштырырға тейеш. Өсөнсөнән, шул йөкмәткене, тел сараларын урынлы һәм дөрөҫ файҙаланып һөйләй белергә бурыслы.  Дүртенсенән, тыңлаусы  менән кире бәйләнеште булдырырға тейеш. Әгәр ҙә шул сылбырҙың береһе генә лә боҙолһа, һөйләүсе үҙ алдына ҡуйылған маҡсатҡа ирешә алмай – аралашыу һөҙөмтәһеҙ буласаҡ »  (3, 101 б.).

      Тел аралашыу процесында камиллашҡан кеүек, һөйләү, яҙма телмәр ҙә күнегеүҙәр ваҡытында камиллаша, шымара. Һөйләү, яҙма телмәр, эске телмәр ҙә барлыҡҡа килеүе телмәрҙә сағылыш таба. Бала башында һөйләм төҙөй, уны әйтә һәм яҙа башлай.

     Шулай итеп, беренсе параграфта тел, телмәр, телмәр үҫтереү буйынса төшөнсә бирелде. Һөйләү һәм яҙыу телмәре, уларҙың төрҙәре, телмәрҙең форма һәм йөкмәткеһе араһындағы үҙенсәлектәрҙе, үҙ – ара бәйләнеше билдәләнде. Телмәр эшмәкәрлегенең бөтә компоненттры ла – һөйләү, яҙыу һәм тыңлау бергә тикшерелде, телмәр төшөнсәһе буйынса һүҙлектәргә мөрәжәғәт ителде.

Лексика һүҙе грек теленең lexikos “һүҙ” тигән һүҙенән яһалып, һүҙлек составы, һүҙҙәр йыйылмаһы мәғәнәһен аңлата. Лексика тип ниндәй ҙә булһа конкрет бер телдең һүҙлек составында, теге йәки был яҙыусы йәки әҫәр телендә булғпн һүҙҙәр ыйылмаһын да атайҙар (20, 11 б.).

      Тел ғилеменең лексика өйрәнә торған бүлеге лексикология тип атала. Лексикология термины грек теленең lexikos “һүҙ” һәм logos “төшөнсә, фән” һүҙҙәренән яһалған. Тимәк, ул “һүҙ тураһындағы фән” тигәнде аңлата (20, 11 б.).

      Һүҙ тураһындағы фәндең төп бүлеген семасиология тип атайҙар. Был термин грек теленең semasia “мәғәнә” һәм logos “фән, төшөнсә” һүҙҙәренән яһалған. Семасиология һүҙенең лексик мәғәнәһен, уның реаль ысынбарлыҡ менән бәйләнешен, һүҙҙең бер нисә мәғәнә барлыҡҡа килеү мәсьәләһен, был мәғәнәләр араһындағы бәйләнеште, лексик мәғәнәләр төрөн, синонимия, антонимия һәм омонимия проблемаларын, һүҙҙең актив йә пассив булыу яғынан да тикшерә.

       Лексикология һүҙҙәрҙең килеп сығышы, уларҙың тарихи үҫеше менән ҡыҙыҡһына, һүҙ ҡулланылыш сфераһы күҙлегенән ҡарала, һүҙлек составының стилистик яҡтан бер төрлө булмауына ла иғтибар итә (20, 11 б.).

      Фразеология ла (тотороҡло һүҙбәйләнштәрҙе өйрәнә торған фән дә), ғәҙәттә, лексикология курсында өйрәнелә.

     Лексикология менән лексикография ла (һүҙлектәр тураһындағы фән дә) ныҡ бәйләнгән.

      Башҡорт лексикаһын өйрәнеүгә күскәнгә тиклем иң элек лексик берәмек булыу яғынан һүҙҙең асылын аңларға, уның тел системаһында тотҡан ролен билдәләргә кәрәк.

       Урта класты тамамлаусы уҡыусы түбәндәге компетентлыҡҡа эйә булырға тейеш:

- һүҙҙең мәғәнәһен дөрөҫләү, кәрәк булған һүҙе айырып алыу;

- һүҙҙең мәғәнәһен текст буйынса йәки аңлатмалы һүҙлек буйынса дөрөҫләү;

       Уҡыусы өйрәнергә мөмкинселек ала:

-   бер төрлөлөктән азат булыу маҡсатында тейешле синонимдарҙы табыу һәм ҡулланыу;

- сағыштырыу һәм теүәл характеристика биреү өсөн антонимдарҙы ҡулланыу;

-  текстағы телмәрҙә ҡулланылған тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе таныу;

- ябай фразеологик берәмектәрҙең мәғәнәһен аңлау һәм уларҙы телмәрҙә ҡулланыу;

- һүҙҙәрҙе урынлы йәки урынһыҙ ҡулланыуҙы баһалай белеү;

- аралашыу мәсьәләһен урынлы хәл итеү маҡсатында тәҡдим ителгән һүҙҙәрҙең тейешлеһен һайлап алыу.

      Лексика бүлеге тулыһынса урта кластарҙа өйрәнелә. 

5–се класта әсә теленә бөтәһе 68 сәғәт, аҙнаһына 2 сәғәт бирелә. Программа буйынса  үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе  2 сәғәт һәм һүҙҙең күпмәғәнәлеген, һүҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәһен 1 сәғәт өйрәнәләр.

       Үҙләштерелгән һүҙҙәр – төрлө халыҡтар, дәүләттәр менән аралаышу һөҙөмтәһендә башҡорт теленә килеп ингән һүҙҙәр ( 17, 22 б.).

       Үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ижтимағи – тарихи ерлеге төрлө булған. Бер халыҡтан матди байлыҡ элементтары алышҡанда, икенсе халыҡтан сәйәсәткә, мәҙәниәткә, әҙәбиәткә, дингә, сауҙаға һәм башҡа мөнәсәбәттәргә бәйле һүҙҙәр килеп ингән.

       Башҡорт телендә үҙенең күплеге һәм активлығы менән айырылып торған үҙләштерелгән һүҙҙәр араһында иң беренсе сиратта рус, ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәрен күрһәтергә кәрәк.

      Был дәрестәрҙә уҡыусылар:

- рус һәм башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙең ҡулланылышын күҙәтәләр;

- уларҙың ҡулланылышы, үҙенсәлектәре тураһында фекер алышалар;

- үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға өйрәнәләр.

        Һүҙҙә бер нисә (ике йәки унан артыҡ) мәғәнә булыу күпмәғәнәлек йәки полисемия (грек теленең poly «күп» һәм sema «билдә, мәғәнә» һүҙҙәренән) тип атала (21, 19 б.). 

      Уҡыусылар был дәрестә:

- һүҙҙәрҙең төрлө мәғәнәгә эйә булыуын күҙәтәләр;

- аңлатмалы һүҙлектәр менән эшләйбеҙ;

- күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланырға өйрәнәләр.

       Синонимдар, антонимдар, омонимдар темаһы 6, 7, 8, 9 – сы кластарҙа үтелә.  Программала 6–сы класта синонидарға – ике, ә 7–се класта  синонимдарға 1 сәғәт бүленгән.

       Синонимдар тип (был термин грек теленең synonymos «исемдәш, бер исемдәге» тигән һүҙенән яһалған) төрлөсә яңғырап, тиң йәки яҡын мәғәнәне аңлатҡан һүҙҙәрҙе атайҙар (17, 23 б.).

      Уҡыусылар түбәндәгеләрҙе үҙләштерегә тейеш:

- синонимдарҙы һүҙлектән табыу;

- уларҙың әһәмиәтен аңлатыу;

- синоним һүҙҙәр туплау.

        Синонидарҙы яҡшы белеү уҡыусыға яҙғанда үҙ фекерен, уйын, тойғоһон кәрәкле һүҙҙәр аша аныҡ, йәнле итеп бирергә ярҙам итә (14, 27 б.).

       Антонимдар темаһына, программа буынса, 6–сы класта – 2,  7 –се класта – 1 һәм 9–сы класта 1 сәғәт бирелгән.

       Антонимдар тип, ғәҙәттә, ҡапма- каршы мәғәнәле ике йәки унан артыҡ һүҙҙәрҙе атайҙар (1, 93 б.).

       Уҡыусылар түбәндәгеләрҙе өйрәнәләр:

- ҡапма – ҡаршы мәғәнәле һүҙәрҙе һүҙлектән табыу;

- мәҡәлдәрҙә һәм йомаҡтарҙа антонимдарҙың ҡулланылыуын күҙәтеү;

- әһәмиәтен аңлатыу.

      Уҡыусылар үҙҙәренең яҙыу, һөйләү телмәрендә антонимдарҙы ҡулланырға тейеш, сөнки антонимдарҙы телмәргә индерә белеү – уҡыусының телмәр үҫешенең бер күрһәткесе булып тора (6, 34 б.).

       Омонимдарға программала 6–сы класта – 2, 8–се класта 1 сәғәт бирелгән.

       Әйтелештәре менән яҙылыштары тап килеп, мәғәнәләре яғынан ныҡ айырылған ике йәки унан артыҡ һүҙҙәр йәки ялғауҙар омонимдар тип атала (1, 325 б.).

      Уҡыусылар түбәндәгеләрҙе үҙләштерә:

- бер үк яҙылышлы,ләкин төрлө мәғәнә аңлатҡан һүҙҙәрҙе айыралар;

- уларҙы һүҙлектән табалар;

- мәғәнәһен аңлаталар.

       Телмәр үҫтереүҙә омонимдар ҡулланыу бик отошло. Омонимдар темаһы – грамматиканың иң мауыҡтырғыс өлөштәренең береһе. Бигерәк тә уларға ҡоролған әҙәби әҫәрҙәр уҡыусыларҙа ҡыҙыҡһыныу, ижади дәрт уята. Һүҙ уятыу уҡыусыларҙың телмәрен байыта, уның моңон ишетергә өйрәтә (6, 16 б.).

       6–сы класта нығынған һүҙбәйләнештәрҙе йәғни фразеологик берәмектәрҙе  2 сәғәт, 7–се класта – 1 һәм 8–се  класта 1 сәғәт өйрәнәләр.

      Тел тураһындағы фәндең лексик яҡтан бүленмәй торған һүҙбәйләнештәрен, йәғни фразеологик берәмектәрен, өйрәнә тоған бүлеге фразеология (грек теленең phraseos «әйтем» һәм logos «фән» һүҙҙәренән) тип атала (19, 21 б.).

      Фразеологик берәмек – берҙәм бөтөн мәғәнәгә эйә булған даими составлы әҙер тел берәмеге ( 16, 38 б.).

      Был дәрестә уҡыусылар:

- нығынған һүҙбәйләнештәрҙе текстан табалар;

- мәғәнәһен аңлаталар;

- уларҙы һөйләү телмәренә индерәләр.

        Ҡайһы бер фразеологизмдар – хис-тойғо биҙәктәрен образлы сағылдырыуҙан тыш, кеше эмоциялары менән туранан – тура бәйле психологик хәл – торош мәғәнәләрен дә аңлата. Фразеологизмдарҙы дөрөҫ һәм урынлы ҡулланыу уҡыусыларҙың телмәрен тағы ла күркәмерәк итер, һүҙ байлығын киңәйтер, туған телгә һөйөү тәрбиәләр (16, 35 б.).

        Был темаларҙы үткәндә уҡытыусы төрлө юлдар, алымдар ҡуллана:

- карточкалар менән эш;

- иншалар яҙҙырыу;

- һөйләмдәр төҙөп яҙыу;

- телдән хикәйәләр төҙөү;

- телдән һәм яҙма күнегеүҙәр башҡарыу.

        5–се класс уҡыусылары өсөн артикуляцион күнегеү тәҡдим итергә була:

Ҡара толпар менеп оло яуға,

                                           Киткән ауыл егете Батыр.

   Ҡара ла тор, бөйөк еңеү яулап

 Ил батыры булып ул ҡайтыр.

(һүҙҙәр аңлатыла, миҫалдар килтерелә, слайдтан омонимдар тураһында ҡағиҙә уҡыла) (13, 65 б.).

         Р. Назаров шиғырҙарында ла омонимдар ҡулланылышын күрергә була. Уның шиғыр йыйынтығында әйтелештәре яғынан тап килеп тә, яҙылыштары тап килмәгән төрлө мәғәнәле морфемалар осрай.

        Баш киҫәге фразеологизмдарҙан килгән эйәһеҙ һөйләмдәр була. Ябай һөйләмдәрҙең структур – семантик моделдәрен өйрәнгән хеҙмәтендә Д.С. Тикеев былай тип яҙа: «Фразеологик һөйләмдәр шулай уҡ төрлө моделдәргә ярашлы төҙөлә һәм бер составлы субъектһыҙ һөйләмдәрҙең төрлө структур – семантик моделдәрен барлыҡҡа килтерә» (13, 37 б.).

        Тикшерелгән фактик материал нигеҙендә ғалим шундай һығмтаға килә: фразеологик моделдәрҙең компоненттары эйә менән хәбәргә айырыла алмай, улр синтаксик структураның берҙәм компоненты – хәбәр тип ҡаралырға тейеш.

        Формаль яҡтан һөйләм төҙөлөшлө булған нығынған һүҙбәйләнештәрҙән төҙөлгән конструкцияларҙы эйәһеҙ һөйләмдәр тип ҡарау маҡсатҡа ярашлы (22, 28 б.).

        Шулай итеп, лексика бүлеге аша урта класс уҡыусыларында телмәр үҫтереү юлдарын асыҡлағанда лексика бүлегенә аңлатма бирелде, урта класты тамамлаусы уҡыусы лексика бүлеге буйынса ниндәй компетентлыҡҡа эйә булырға тейеш икәнлеге асыҡланды, әсә теле буйынса мәктәп программаһына байҡау яһалды, дәреслектәге күнегеүҙәргә күҙәтеү эшләнде, уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү өсөн төрлө юлдар, алымдар тәҡдим ителде. Омонимдарҙы әҙәби әҫәрҙәрҙә ҡулланыу балаларҙа ҡыҙыҡһыныу, ижади дәрт уятыуы, синонимдарҙы белеү уҡыусыға үҙ фекерен, уйын, тойғоһон кәрәкле һүҙҙәр аша аныҡ, йәнле итеп бирергә ярҙам итеүе, антонимдарҙы телмәргә индерә белеү – уҡыусының телмәр үҫешенең бер күрһәткесе булып тороуы, шулай уҡ бер фразеологизмдарҙы дөрөҫ һәм урынлы ҡулланыу уҡыусыларҙың телмәрен тағы ла күркәмерәк итеүе, һүҙ байлығын киңәйтеүе, туған телгә һөйөү тәрбиәләүе иҫбат ителде.