Малкъар тилден 2 – чи классда дерслени бериуге методика кёргюзтюуле.
учебно-методическое пособие (2 класс) по теме

НАЛЬЧИКНИ ЖЕР-ЖЕРЛИ

АДМИНИСТРАЦИЯСЫНЫ

БИЛИМ БЕРГЕН ДЕПАРТАМЕНТИ

Малкъар тилден

2 – чи классда дерслени бериуге

методика кёргюзтюуле.

(жаш устазлагъа болушлукъгъа)

Нальчик – 2006 ж.

Рецензент:

КЪМКЪУ-ни ПК-ни малкъар тилден бла литературадан устазы - Аппаланы Фатима, филология илмуланы кандидаты.

Редактор консультант:

Нальчикни жер-жерли администрациясыны билим берген департаментини малкъар тилден бла литературадан методисти – Бечелланы С.Ш.

Ал сёз

Бу пособияны баш борчу – жаш устазлагъа  2–чи классда окъугъан сабийлеге малкъар тилни тийишли окъутургъа болушууду. Пособияны хазырлагъан 1-чи школну устазы – Къонакъланы Любады. Дерслени планлары юлгю халда бериледиле. Устазла аланы тюрлендирирге, байыкъдырыргъа эркиндиле.

БИРИНЧИ ДЕРС.

Дерсни темасы: Биринчи классда окъулгъанны къайтарыу. Айтым.

Дерсни мураты: окъуучуланы малкъар тилге сюймекликлерин теренлеу, окъуу жылны  ичинде къалай ишлериклерин юйретиу эм хазырлау. Окъуучула айтымны юсюнден не билгенлерин ачыкълау. Сёлешгенде айтымланы бир бирден айыра билирге юйретиу.

Дерсни барыуу.

I. Сабийле классха  киредиле, саламлашадыла.

У. Сау келигиз, багъалы окъуучула, ма энттада бир жылгъа уллу жашчыкъла бла къызчыкъла болдугъуз. Зауукълу ётдюрдюгюзмю жай солуу кюнлеригизни? Ким къайда солугъанды?

С. Сабийле хар бири озгъан юч айда къайда болгъанларыны юсюнден ушакъ бардырадыла.

II. Сабийлени дерсликлери болгъанларына – болмагъанларына къарау. Жангы келген окъуучу бар эсе аны бла танышыу.

У. Къайсыгъыз жазасыз къангада сиз бусагъатда къайсы дерсде олтурасыз?

Окъуучуладан бири «малкъар тил» деп жазады. Сюемисиз кеси тилигизни? Малкъар тилни иги билмеген а бармыды? Хар сабий кесини тилин билирге керекди, аны ючюн айтылгъандыла бу сёзле да (алгъадан къангада жазып къояргъа).

Ненча тилни билсенг,

Анча да адам боласа.

Кеси тилинги билмесенг,

Жарлыгъа саналаса.

У. Бу сёзлени эсигизде тута, малкъар тилни дерсин этерге эринсегиз «жарлы» болуп къаллыгъыгъызны сагъышын этигиз!

Ма бу быйыл сиз окъурукъ дерсликни уа Жулабланы Юзейир жазгъанды. Ол сабийлени бек сюйгени себепли, сизге деп кёп тюрлю хапарчыкъла жазгъанды, жомакъланы бирге жыйып, китапчыкъ этип чыгъаргъанды. Эсигизге тюшюрчюгюз, биз биринчи классда Юзейирни къайсы хапарчыкъларын окъугъанбыз?

III. У. Китапларыгъызны ачыгъыз. Биринчи бетинде къаллай тизгинле жазылып турадыла?

Ана тилинг – алтын бешик – магъанасын ачыкълатыргъа, дефтерлерине жаздырыргъа. Энди уа къангагъа къарачыгъыз, къайсыгъыз окъуяллыкъсыз бу айтыуланы? Сабийледен бири окъуйду:

1) Окъугъан тёрде,

    Окъумагъан кёрде.

2) Билгенинг къуру тогъуз,

Билмегенинг  - токъсан тогъуз.

                        3) Билеги кючлю бирни жыгъар,

         Билими кючлю мингни жыгъар - магъаналарын ангылатыу.

Биринчи классда окъугъан Кязимни «Билим» деген назмусун эсге тюшюрюгюз.

IV. Физминутка.

V. Малкъар тилни биринчи дерслеринден окъуна окъуучулагъа сёзлени къангадан эм китапдан тюз кёчюрюп жазаргъа, юйретирге керекди. Устаз сабийлеге алгъа айтымны, ызы бла айтымда сёзлени ангылатып, бёлюмлеге бёле окъутады, сёзлени къалай жазылгъанларын ангылатады. Жаза туруп сёзлени харфла бла угъай, сёз бёлюмле бла жазаргъа, юйретирге керекди. Хар дерсде окъуучулагъа кеси окъуп, эки-юч айтым жаздырса, ала айтымда сёзлени тюз жазаргъа женгил юйренирикдиле.

Окъуучула устазны болушлугъу бла айтымда магъаналы сёзлени таба, уллу харфсыз, эки точкасыз берилген текстде айтымланы сайлай, суратланы магъаналарына къуралгъан соруулагъа толу жууап этген айтымла къурай билирге керекдиле. Окъуучула окъугъан кезиуде айтымны ахырында ауазны гитче этип тохтай, жазгъан заманда уа айтымни биринчи сёзю бла точкадан сора, уллу харфны жаза билирге борчлудула. Ала айтымланы тинтгенде кимни, нени юсюнден айтылгъанын, не айтылгъанын, ким? не? къаллай? не этеди? деген соруулагъа жууап этген сёзлени, не затланы кёргюзтгенлерин ачыкълай билирге, берилген соруулагъа жууап эте айтымла къураргъа юйренедиле.

Айтымны эсге тюшюрюу.

У. Сабийле, эсигизге тюшюрчюгюз, биз айтым деп неге айтабыз.

С. Айтым эки неда талай сёзден къуралып бир толу оюмну билдиреди.

Китапны 4-чю бетинде 1-чи тизгинде хар айтымда ненчашар сёз барды? 1-3; 2-4; 3-4; 4-4; 5-4.

2-чи тизгинде айтымланы уллу харф бла башлап жазып ахырларына керекли тыйгъыч белгилени салыгъыз.

1. Биз бек насыплы сабийлебиз. 2. Аны ючюн туугъан къыралыбызгъа махтау! 3. Жай солуулада къайда солугъанса?

3-чю ишни кёлден ишлерге.

4-чю ишде бу сёзлени жазып алыргъа керекдиле: энтта, кюз арты, танг, да, салкъын, атды, будайлары, бла, хууанлары, харбызлары, къалай, къууатлыды, жашау, саугъа.

VI. Сёзлюк иш бардырыу.

Сёзлюклерине сёзле: Ата журт, класс – къалай жазылгъанларын эсде тутаргъа. Ала бла кёлден айтымла къуратыргъа.

VII. Дерсни бегитиу.

Сабийле бюгюн не билгенлерини юслеринден айта, айтымла къураргъа.

VIII. Юйге иш.

Юйде 5-чи ишни кёлден, 6-чы ишни жазып келирге.

ЭКИНЧИ ДЕРС.

Тауушла бла харфла.

Дерсни темасы: Таууш эм харф.

Дерсни мураты: окъуучулагъа тауушланы бла харфланы башхалыкъларын ангылатыргъа. Ачыкъ тауушланы юлешиниулерин эсге тюшюрюрге. Ата журтха сюймекликлерин теренлеу.

Дерсни барыуу.

I. Саламлашыу, дерсге хазырланыу.

II. Юйге берилген ишни тинтиу.

5-чи ишни кёлден айтадыла. 6-чы ишни былай этерге керек эдиле: пил, фабрика, юркюн, къаймакъ, харбыз, сохан, челек, шорпа, циркуль, хантус.

III. Къайтарыу ишле.

а) Къангада жазылгъан столбиклени къайсында айтымла, къайсында сёзле жазылгъанларын айтадыла.

Жашайдыла, къоян, жашил, айыу, агъач, тюлкю, бёрю.

Айыу, тюлкю, бёрю, къоян жашил агъачда жашайдыла.

Быхы, тахталада, сохан, чюгюндюр, ёседиле.

Быхы, сохан, чюгюндюр тахталада ёседиле.

б) Суратха кёре айтымла къуратыу. Къурагъан айтымларындан бирин-экисин дефтерлерине жаздырыу.

IV. Физминутка.

V. Жангы дерсни ангылатыу.

Сабийлени биринчи классда алгъан билимлерине таяна, «Тауушла бла харфла» деген темадан ангылауларын андан ары ёсдюрюрге керекди. Ачыкъла бла къысыкъланы юслеринден, окъуучула биринчи классда окъугъан кезиуде алгъан билимлерин къайтарыу халда бардырыргъа керекди. Тауушланы биз айтхан эм эшитген этгенибизни, жазмада ала харфла бла белгиленнгенлерин, харфланы кёргенибизни ангылатыргъа керекли.

Малкъар тилде жаланда 8 ачыкъ таууш болгъанын эм аланы 10 харф белгилегенин устаз тюрлю-тюрлю практика ишле бла окъуучуланы билимлерин теренлерге борчлуду.

Тауушну бла харфны башхалыгъы неди?

Тауушланы эшитебиз эм айтабыз, харфланы уа кёрген, жазгъан, окъугъан этебиз.

Ачыкъ тауушланы белгилеген харфла ненчадыла?

Он: а  о  у  ы  э  е  ё  и  ю  я

Ачыкъ тауушла къалай юлешинедиле?

Базыкълагъа бла назиклилеге.

Базыкъла: а  о  у  ы.  Назикле:  э  и  ё  ю.

Былайда сабийлени эслерин бурургъа керекди:

я  бла е – харфладыла. Тауушлары: йа, йэ боладыла.

VI. Китап бла ишлеу.

7-чи бетде 7-чи ишге къараргъа, анда берилген суратланы атларын айтыргъа.

Баппуш, тюртю, эрлен, чыпчыкъла, кирпи

8-чи ишни окъуучула кезиу-кезиу къангагъа чыгъып алай ишлейдиле.

Ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы ызларыкъдыла.

1.Игилик унутулмайды. 2.Анам кёрмючге барлыкъды. 3.Даниял заводда механикди. 4. Элледе кёп этажлы юйле ишлерикдиле.

10-чу ишни бир сабий къангада, къалгъанла жерлеринде ишлейдиле.

Сёзлени окъуп, ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы ызларыкъдыла.

Айыу, бояу, ыйыкъ, исси, ёксюз, эрттен, элек, сапын, терек.

Устаз къангагъа тюрлю-тюрлю затланы суратларын тагъады. Сабийле кезиу-кезиу ол затланы атларын айтадыла эм алада ачыкъ тауушланы табадыла. Ненча ачыкъ таууш болгъанын ала къалай юлешиннгенлерин эсге тюшюредиле. Дерсни аллында айтылгъанны эсге тюшюрюр ючюн китапда берилген жорукъну тюзетирге керекди.

12-чи ишни окъуучула жерлеринде ишлейдиле. Ишлеп бошагъандан сора къалай этилгенине къаралады.

1. Къалам, къол, ынна, улакъ, аппа.

2. Шинтик, кийик, кирпи, , кёгюрчюн, кюндюз, ётмек.

Сёзлюклерине жазаргъа сёзле: танг, тенг.

Ачыкъ тауушларын табаргъа, къаллайла болгъанларын айтыргъа, кёлден ол сёзле бла айтымла къураргъа.

Дерсни бегите бу дерсде этилген затланы къысха айтыргъа. Окъуучулагъа соруула сорургъа.VII. Юйге иш. 9-чу эм 11-чи ишле. Жорукъланы кёлден билирге.

15.09.2012

Дерсни темасы: Таууш эм харф

Дерсни мураты: окъуучуланы «Таууш эм харф» деген темадан билимлерин теренлерге.

Юй къанатлыланы юслеринден ушакъ бардыра ишге сюймекликлерин ёсдюрюрге.

Дерсни барыуу.

I. Къайтарыу ишле.

1). Сёзлени окъугъуз. Анда ненча сёз бёлюм эм ачыкъ таууш барды. (Къангада).

Ийнек

бузоу

эшек

ат

ит

киштик

тай

тауукъ

баппуш

къаз

жюжек

къой

2). Клеткалада ачыкъ жерлерине керекли харфланы тюз салсала, сёзле къураллыкъдыла.

3) Сакъ жауун, кёк кюкюреди деген сёзлени магъаналарын ангылатыргъа, сёзню бла айтымны бир бирден не башхалыкълары барды? Сёзде ненча бёлюм болургъа боллукъду? Жазгъанда тауушланы къалай белгилейбиз? Не затланы эшитебиз эм айтабыз? Не затланы кёребиз эм жазабыз? Ачыкъ тауушланы белгилеген харфла ненчадыла? Ала къалай юлешинедиле эм къайсыладыла? Сабийле ол соруулагъа жууап этедиле.

II.  Юй ишни тинтиу.

9-чу ишни къалай этгенлерин 1-2 сабий окъуйду. 11-чи ишге да алай къаралады.

III. Физминутка.

Устаз базыкъ ачыкъ таууш бла башланнган сёз айтса сабийле ёрге турадыла, назик бла башланнган сёз айтса энишге чёгедиле. Сёз ючюн: алма, эрик, оймакъ, юлкю, ийнек, агъач, ургъуй, эшик.

IV. Теманы ангылатыуну андан ары бардыра 10-чу бетде суратлагъа сабийлени эслерин бурдурургъа. Атларын айтдырыргъа: алма, тюлкю, юй, тауукъ, жюжекле, сохан, баппуш, гюлле. Ала бла айтымла къуратыргъа. Бу суратдагъы къанатлыла къаллай къанатлыладыла? Юй къанатлыла.

Сиз энтта къаллай юй къанатлыла билесиз? Къаз, гогуш…

Аланы юйде нек тутадыла? Ала берген гаккыладан эм этлеринден къаллай азыкъла этиледиле? Сиз элге барсагъыз аммаларыгъызгъа алагъа аш берирге, суу ичирирге болушуучумусуз?

13-чю ишни жазаргъа, бир сабий къангада, къалгъанла жерлеринде ишлейдиле.

Терезе, шинтик, бармакъ, чай, кёлек, оюн, аякъ, чунгур.

Къошуп жазгъан харфларыны тауушлары къаллай ачыкъ тауушла болгъанларын айтыргъа.

14-чю ишни сабийле кезиу-кезиу къангагъа чыгъып ишлейдиле. Хар бири кеси жазгъан нарт сёзню къалай ангылагъанын айтады эм назик ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы ызлайды.

1. Ишлемеген тишлемез. 2. Адамны ахшылыгъын иш бла тюбесенг билирсе. 3. Ахчадан намыс багъалыды. 4. Байлыкъ тауусулур, билим къалыр. 5. Ойнай билмеген уруп къачар. 6. Сабыр тюбю – сары алтын.

Дерсни бегите устаз окъуучулагъа жорукъланы кёлден айтдырады. Тюбюнде берилген сёзле жылны къайсы кезиую бла байламлы болгъанларын айтдырыргъа эм ала бла хапарчыкъ къуратыргъа.

Чапыракъла, сууукъ бола, терекледе, кюнле къысха, саргъалгъандыла, жауунла, кёгетле да, башлагъандыла, жауады, ишлегендиле, терк-терк.

Кюнле сууукъ бола башлагъандыла. Жауунла терк-терк жауадыла. Терекледе да чапыракъла саргъалгъандыла. Кёгетле да бишгендиле.

V. Юйге иш. Жорукъланы къайтарыргъа. Абаданладан соруп, бирер нарт сёз кёлден билип келирге.

15-чи ишни жазаргъа. Устаз энтта бир кере базыкъ ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы сабийлеге айтдырады.

ТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Э, е харфла.

Дерсни темасы: э, е – харфланы жюрютюлюулерин юйретиу. Эринчекле болмазгъа итиндириу ишле бардырыу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1) Сёзледен айтым къураргъа, бёлюмлеге бёле жазаргъа базыкъ ачыкъ тауушланы бир, назик ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы эки ызлыкъ бла ызларгъа.

Бек, болушама, мен, сюйюп, анама.

(Мен анама бек сюйюп болушама.)

2) Устаз тюрлю-тюрлю суратланы алгъадан хазырлап, сабийлеге аллай жумуш береди: эки окъуучу къангагъа чыгъып, бири базыкъ ачыкъ таууш бла башланнган, экинчиси назик ачыкъ таууш бла башланнган суратланы, ким терк табар?- деп эришдирирге.

II. Юй ишни тинтиу.

Бир-эки сабий къайсы харфланы тюплерин ызлагъанларын айтыргъа.

Ингир болду. Барыбыз да юйге жыйылдыкъ. Атам газет окъуйду. Къарындашым анама болушады. Мен дерслерими этеме.

Окъуучулагъа хар бирине, башында текстге таяна, кеслерини юйюрлерини юслеринден хапар айтдырыргъа. Аналарыны атларын айтдырыргъа. Къайсысыны анасыны аты ачыкъ тауушха башланнганын билирге.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Бу теманы окъутхан кезиуде, устазны баш борчу сабийлеге э, е харфланы тюз жазаргъа юйретиудю. Э малкъар тилни сёзлеринде аллында болмаса, не ортасында, неда ахырында жазылмайды, алай башха тилледен алынып, бизни тилибизде жюрютюлген бир къауум сёзню ортасында да жазылады: поэт, поэма, аэродром д.а.к.  Е – харф сёзню ортасында, ахырында да жазылады.

Къангада жазылып тургъан сёзле бла ишлерге:

эмен, эмеген, элек, эгеч, эрмен, этек, эшек, эшме, экеулен.

Сёзлени сабийлеге окъутургъа. Хар сёзню магъанасын ангылатыргъа, эслерин э харф сёзлени къалайларында жазылгъанларына бурургъа. Къангада ол харфланы тюплерин ызлатыргъа.

Китапны 12-чи бетинде жазылгъан жорукъну окъуучуладан бири-экиси кесгин, шатык окъуйду. Соруулагъа жууап этедиле.

Э – тауушну белгилеген харф сёзлени къалайында жазылады? Малкъар тилни сёзлеринде сёзню ортасында неда ахырында жазыламыды? Къайсы сёзледе жазылады? Малкъар тилни сёзлеринде сёзню ортасында неда ахырында жазыламыды? Къайсы сёзледе жазылады?

е – харф а сёзню къалайында тюберге боллукъду? Кеслери да юлгюле келтиредиле.

V. Китап бла ишлеу.

1) 16-чы ишни жазаргъа.

17-чи ишде назмуну окъургъа. Е ачыкъ тауушну белгилеген харфы болгъан сёзлени къайтарып окъургъа. Аны э-ден башхалыгъын ангылатыргъа Ишни, ишлеген адамны жашауда жерлерин ачыкъларгъа. Окъуучула бла ишни сюерча ушакъ бардырыргъа.

Дерсни бегите бу нарт сёзню магъанасын сабийле къалай ачыкълагъанларын билирге керекли харфларын салыргъа.

…ртт…, тургъан …р болур. (Эртте тургъан эр болур). Эртте деген сёзню къалай жазылгъанын ангылатыргъа эм былай сорургъа. Э, е – айтылгъан бирча этип жазылгъан башха нек этедиле?

Окъуучула быллай жууап этселе: «Э – малкъар тилни сёзлеринде жаланда алллында жазылады е – сёзню ортасында эм ахырында»,- деп, дерсни темасын ангылагъанларын билирге боллукъду.

Бюгюннгю дерсде 1-чи классдан энтта бир затны эсигизге тюшюрюрге сюеме. Е харф бир-бир заманлада эки тауушну белгилейди дегенбиз. Ол къайсы сёзледе болады?

Ачыкъ тауушдан сора е харф келсе йэ эшитиледи. Болсада е жазылады. Сёз ючюн: тюе – тю[йэ], тюек - тю[йэ]к, сюек – сю[йэ]к.

VI. Юйге иш. 18-чи иш. Суратха къарап, хапарчыкъ жазып келирге.

Устаз суратха кёре ушакъ бардырады. (бу сорууланы хайырланыргъа боллукъду: Жылны къайсы кезиуюдю? Сабийле къайдадыла? Сиз алагъа къаллай атла атарыкъ эдигиз? Къаллай кюн чыкъгъандыла терекле орнатыргъа? Къаллай иш керекле хайырланадыла ала? Сиз а терек орнатханмысыз? Ашыгъыгъыз, хар адам жашауунда, бир терек окъуна орнатыргъа керекди.)

БЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Е харфны жазыу эм окъуу.

Дерсни мураты: окъуучулагъа Е – харфны жазылыуун эм окъулууун юйретирге.

Дерсни барыуу.

I. Къайтарыу ишле.

1. Устаз юйде уллу харфла бла э, е болгъан харфлары болгъан тюрлю-тюрлю сёзлени жазып келеди, кеси билип халатла да ычхындырылгъан. Сабийлеге аллай жумуш береди. Сёз тюз жазылгъан эсе олтуруп турадыла, терс эсе – ёрге къобадыла. Сёзле: сюйек, кёлек, эшэк, аеродром, эртте, сюйеди, тюе, терек.

Терс жазылгъан сёзлени къангада тюз жазадыла: сюек, эшек, аэродром, сюеди.

2. Устаз кеси окъуп сабийлеге сёзле жаздырады: поэзия, жетегейле, тёшек, терк, эрлен, ниет, иеги, эгеч, элек, ие, аэроплан.

Хар сёз къалай жазылгъаны тинтиледи.

II. Юй ишни тинтиу.

Окъуучула хар бири жазып келген хапарчыкъларын окъуйдула. Тюз эм ариу жазып келген  эки-юч окъуучуну дефтерлерин юлгюге кёргюзтюрге. Къызгъанмай кёп ариу сёз айтыргъа.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз, бёрк, ёгюз, бёрю, чёгюч, ёзен, ётмек деген сёзлени къангада жазады эм сабийлеге хар сёзде бирча тауушну айтдырады. Ол ё деген тауушду, кеси да къысыкъ тауушланы къатында жазылады. Ё ачыкъ тауушдан сора келсе уа [йо] эшитиледи. Сёз ючюн, шуёх – шу[йо]х, неда ёлка деген сёзде [йо]лка.

Сабийлени кеслерине ё харфы болгъан сёзле къуратыргъа: кёксюл, кёк, ёмюр, ётюрюк, нёгер.

Аллай сёзле бла бир эки-юч айтым къураргъа.

V. Китап бла ишлеу. 

19-чу иш. Хапарчыкъны окъуп ё-харфны окъулуууна эслерин бурдурургъа. Чирик кёлню юсюнден ушакъ бардырыргъа. Анда болгъан сабийлеге хапар айтдырыргъа.

Байламлы тиллерин ёсдюрюрге берилген ишлени айтылгъаныча биринчи ишде харфланы экинчи ишде сёзлени къоша айтымланы жазаргъа. Окъуучула кезиу-кезиу къангада ишлейдиле.

1. 1. Таулада наратла кёп ёседиле. Аланы къорургъа керекди. Наратны ариулугъу кёз къаматырчады. Сиз нарат агъач кёргенмисиз? Нарат табийгъатны байлыгъыды.

Сиз къошхан харф къаллайды? Тюздю: ё.

1. 1. Биченликде бёденеле жырлайдыла. 2. Уку кюндюз жукъ кёрмейди. 3. Жатып окъугъан кёзге аманды. 4. Аппа кёзлюкле салады.

Е – харфланы тюплерин ызларгъа.

VI. Дерсни бегитиу.

а) Мен окъугъан назмуда [ё] тауушу болгъан сёзлени эсигизде тутуп айтыгъыз.

Не арыкъ эди бу Бир,

Кёр,ёресине сингир!

Кёгетсиз, ауанасыз,

Кёлексиз, ауарасыз.

Баштёбен болуп, Эки

Тёппеси бла къарай.

Сайлагъын муну къалай?

б) Биринчи классда юйреннген тилбургъучну [ё] тауушха къайсыгъыз айтасыз?

Тилбургъуч.

Ётюрюкню кёзю кёп

Ётюрюкню сёзю кёп,

Ёгюз, дейди, ичди кёкню,

Ёртен, дейди, алды кёлню.

в) Ё-харф бир эм эки тауушну белгилегенин энтта бир кере къайтарып сабийлеге айтыргъа эм юлгюле келтиртирге.

г) Сёзлюклерине сёз: чёгюч, ё-харфны тюбюн ызларгъа. Кёллеринден ол сёз бла айтым къураргъа.

VII. Юйге иш. 20-чы иш. Бу ишде берилген назмуну иги окъуп ариу жазаргъа, ачыкъ тауушла бла башланнган сёзлени тюплерин ызларгъа. Кеслерини къарт аналарыны юслеринден эндиги дерсге хапар айтыргъа хазырланып келирге.

АЛТЫНЧЫ ДЕРС.

Дерсни темасы: Ю харфны жазыу эм окъуу.

Дерсни мураты: окъуучулагъа Ю бир эм эки тауушну белгилегенин ангылатыргъа.

Дерсни барыуу.

I.  Къарап жазаргъа жаздырма.

Бойнакъ.

Мазан школдан келе, жол жанында ит кючюкню кёрдю. Жашчыкъ аны юйге келтирди. Кючюкню атына Бойнакъ атады. Мазан атасындан къангала тиледи. Итге орун ишледи. Анга кюн сайын сют ичирип турду. Бойнакъ терк айныды. Ит бла Мазан шуёхла болдула. Жаш Бойнакъны ойнатып тебиреди. Топну атса, ит аны алып келеди.

III. Юй ишни тинтиу. Къарт аналарыны юслеринден хапарчыкъларына тынгыларгъа эм тинтирге.

IV.  Физминутка.

V. Жангы теманы ангылатыу.

Биягъында биз къарап жазгъан жаздырмадан ю харфы болгъан сёзлени айырып айтыгъыз. Тюзю – кючюкдю, кёрдю, юйге, кюн, сют, юйретип – бу сёзледе ю бир тауушну белгилегенин айтыргъа.

Къангада бу сёзлеге эслерин бурургъа: оюн, оюу, чоюн, уюкъ – магъаналарын ангылатыргъа эм бу сёзледе ю эки тауушну белгилегенин й бла у [йу] чертирге.

VI. Китап бла ишлеу.

21-чи ишни айтылгъаныча этерге.

Жорукъну сабийлеге кесгин, шатык окъутургъа.

22-чи ишде берилген сёзлени хайырлана айтымла къурап, жазаргъа.

1. Анам къоюну бла бир алма жыйып келди.

2. Къышда уюкъла кийсенг сууукъ болмайса.

3. Зарифни боюну узун болгъан кёлеги барды.

4. Сёлеширден алгъа оюмлай тур.

VII. Дерсни бегитиу.

Тюбюнде берилген сёзледе ю бир тауушну белгилей эсе бир ызлыкъ бла эки тауушну белгилей эсе эки ызлыкъ бла ызларгъа: сют, мюйюз, Оюс, чоюн, чюгюндюр, кюз, уюкъ.

Сёзлюклеге сёзле: чоюн, ингир, нартюх. Ала бла айтымла къураргъа.

VIII. Юйге иш.  23-чю эм 24-чю ишле.

Ол ишледе айтылгъанны этерге.

ЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Я харф.

Дерсни мураты: окъуучулагъа я бир эм эки тауушну белгилегенин ангылатыргъа.

Дерсни барыуу.

1. Къайтарыу ишле.

1. Устаз окъуп бу сёзлени жаздырыргъа:

Жюн, сюелген, чегет, эгеч, шуёх, жёрме, кюе, ие, эрлен, ёгюз, ниет, тюлкю.

2. Башында жазгъан сёзлерини экиси-ючюсю бла айтымла къураргъа.

3. Э, Е, Ё, Ю – харфла бир эм эки тауушну не заманда белгилегенлерин айтдырыргъа.

1. Юй ишни тинтиу. Къалай ишлегенлерине къараргъа. Ариу, тюз эм таза жазгъанланы махтаргъа.
2. Физминутка.
3. Жангы теманы ангылатыу.

Алгъадан къангада жазып къояргъа:

Жил…мукъ, къо…н, ил…чин, жа…у, гюн…х, хы…р, та…къ, жил…н, бил…мукъ.

Сабийлеге жетмеген харфланы къоша жаздырыргъа. Я таууш не заманда бир, не заманда эки тауушну белгилегенин ангылатыргъа.

а) Ачыкъ таушдан сора й бла а тауушла эшитилселе, аланы орунуна я жазылады: бояу, жаякъ, аяз, туякъ, аякъ.

б) Я харф бир тауушну белгилеп, къысыкъладан сора жазылады: гяхиник, жилян, Кязим, Кямар д. а. к.

V. Китап бла ишлеу.

25-чи ишни тамамларгъа.

Кямил, якорь, Лязимат, билямукъ, жилян.

26-чы иш. Таякъ, жаякъ, къоян, мая, ая, жаяу, аяз.

Атам деген хапарчыкъдан я харфы болгъан сёзлени жазып алыргъа.

Бояу, боядыкъ, аякъ , аяусуз.

27-чи ишни кёлден ишлерге.

28-чи ишде я эки тауушну белгилеген сёзлени жазып алыргъа: таягъы, жаяды, баям, биягъы , аяз.

29-чу ишни эки окъуучу къангагъа чыгъып тамамлайдыла.

1. теш, бер, тил, кёз. 2. таш, бар, тылы , къоз.

VI. Дерсни бегитиу.

Дерсде ишлеген затларыны юсюнден къысха ушакъ бардырыргъа.

Устаз сёзлени биринчи бёлюмлерин айтады, сабийле уа ахырын къошадыла:

Та..(-якъ), къо..(-ян), а..(-якъ), бо..(-яу), ме..(-кям), жи..(-лян), жа..(-якъ).

VII. Юйге иш. Юйде 19-чу бетде суратха къарап, хапар къураргъа неда кеслери юйде аналарына къалай болушханларыны юсюнден жазып келирге.

СЕГИЗИНЧИ ДЕРС.

Дерсни темасы: У харф.

Дерсни мураты: окъуучулагъа у харфны жюрютюлюуюн ангылатыргъа.

Дерсни барыуу.

I. Къайтарыу ишле.

Точкаланы орунларына керекли сёзлени къоша, айтымланы жазаргъа. Сёзледе я ненча тауушну белгилейди?

Къо…н быхыны бек сюеди. Жил…нны ууу бек аманды. Тюнене атт… манга татлы къалачла алды. Анам жа…у жюрюрге сюеди.

2. Кюнню халын суратлагъан хапарчыкъ къураргъа.

1) Бюгюн айны къайсы кюнюдю? Кюнню халы къалайды? Кюн къалай тиеди? Жел бармыды? Жауун жауамыды?

II. Юй ишни тинтиу.

Юйде жарашдырып келген хапарчыкъларына тынгыларгъа. Махтаулуланы махтаргъа.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Бу теманы ангылатханда бу затланы билдирирге керекди:

1) айтханда бла эшитгенде къысха у-ну ачыкъ у-дан башхалыгъын айыра билирге.

2) Къысха у къысыкъ харф болгъанын, сёз бёлюм къурамагъанын, -у-ну ачыкъ таууш белгилегенин, сёз бёлюм къурагъанын толу билдирирге.

Алгъадан къангада жазылгъан сёзлени окъуучулагъа окъутады:

1. Cуу, жауун, жууукъ, бууун, аууз, отоу, оноулан.

2. Бурун, къулакъ, улакъ, ургъуй, туз , тугул, уммо, къозу.

Окъуучуланы эки тизгиндеги сёзле бла ишлетирге. Сёзлени бёлюмлеге бёле окъутургъа. Сора у харф ачыкъ тауушдан сора, неда эки ачыкъ тауушну  ортасында келсе, къысха айтылады, сёз бёлюм къурамайды, къысыкъ тауушну белгилейди деген оюмгъа келирге, ол у аны ючюн къысхады аны тынгылы ангылатыргъа, 1-чи тизгиндеги сёзлени бёлюмлеге бёлюп кёргюзтюрге.

Экинчи тизгиндеги сёзледе у харф къаллай харфланы къатында жазылгъанын ачыкъларгъа. У-харф къысыкъланы къатында жазылса, ачыкъ таууш белгилегени бла сёз бёлюм къурагъанын тохташдырыргъа.

Экинчи тизгинде жазылгъан ачыкъ у-ну сёз бёлюм къурагъанын, къысыкъланы къатында жазылгъанын, ол сёзлени бёлюмлеге бёлюп кёргюзтюрге.

V. Китап бла ишлеу.

30-чу иш. Ол былай ишленирге керекди:

улакъ – жабыу

ушакъ – жау

окъу – санау

буз – тау

толу

31-чи иш. Къысха у сёзню ахырында болгъан сёзлени табып, дефтерлерине жазаргъа.

Сёз ючюн: жау, байлау, къалау, къарыу, оноу, сайлау.

Жорукъну окъуучулагъа кесгин, шатык окъутургъа.

32-чи ишни къангада жазаргъа

1) Суу, тау, санау, марау, жуу, бау.

2) Таурух, таулу, жууап, хауа.

33-чю ишни былай этерге керекди:

Солуу – солуулу, ойнау – ойнаулу, сайлау – сайлаулу, къарыу – къарыулу, къарау – къараулу.

VI. Дерсни бегитиу.

 Дерсни бегите сабийлени бу соруула бла ишлетирге.

Къысха у харф сёзню къалайында жазылады? Къысха у ачыкъ тауушдан сора неда эки ачыкъны ортасында келсе, къалай айтылады? Къысха у сёз бёлюм къураймыды? У харф къысыкъланы къатларында жазылса, къаллай тауушну белгилейди? У харф ачыкъ тауушну белгилесе, къысыкъланы къатларында жазылады эм сёз бёлюм къурайды.

Дерсни ахырында у-гъа тилбургъучну эслерине тюшюртюрге.

Уркъуятны – урчугъу,

Узун уууртлучугъу.

Умметни уа – улагъы,

Ургъуй къапхап къулагъы.

Сёзлюклерине сёзле: уу, къуу, соруу.

VII. Юйге иш. 22-чи бетде суратха кёре кеслери тёртюшер айтым къурап келедиле.

ТОГЪУЗУНЧУ ДЕРС

Дерсни темасы: Сынау жаздырма.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин тинтирге.

Дерсни барыуу.

Сынау жаздырманы жаздырырдан алгъа э, е, я, ю, у, ё харфланы жюрютюлюулерин эсге тюшюрюрге.

Бюгюн Оюс тюкеннге барлыкъды. Ол кесине къоянны, бёрюню, тюлкюню, эрленни, сюлесинни илляуларын алыргъа сюеди. Излегенлерин саулай тапмады. Жиляды. Жилягъанын кюзгюде кёрдю. Ол кесинден бек уялды.

Е, я, ю, ё – харфла эки тауушну белгилеген сёзлени тюплерин ызларгъа.

Битеу окъулгъанны къайтарыргъа неда дерследе хайырлана турургъа карточкала.

II-чи четверть.

БИРИНЧИ ДЕРС.

Дерсни темасы: Къысыкъ тауушла

Дерсни мураты: сабийлеге ачыкъ тауушладан сора къысыкъ тауушла болгъанларын юйретиу. Ала зынгырдауукъла эм тунакыла болгъанлары бла  шагъырейлендириу. Нёгерли къысыкъла болгъанларын теренирек ангылатыу.

Дерсни барыуу.

I. 1) Солуу кюнлерин къалай ётдюргенлерини юслеринден ушакъ.

2. Сынау жаздырмаларын сюзюу.

Орфография халатларын тюзетиу.

Айырмалы жаздырмаланы иелерин махтау.

II. Къайтарыу ишле бардырыу.

1. Бу сёзледе ненча харф, ненча таууш барды? Гелля (5х.4т.), шуёх (4х. 5т.), ёмюр (4х.4т.), къоян (4х.5т.),  аття (4х. 3т.), ниет (4х.5т.).

2. я, ю, е, ё – не заманда бир, не заманда эки тауушну белгилейдиле?

3. Малкъар тилде ненча ачыкъ таууш барды?

4. Ала къалай юлешинедиле эм къайсыладыла?

5. Тауушланы бла харфланы бир бирден не башхалыкълары барды?

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Къангада сёзле: гыржын, ётмек, жыйрыкъ, сирнек, тюйме. Сабийлеге бу сёзлени бёлюмлеге бёле окъутургъа, ачыкъ тауушланы белгилеген сёзлени табаргъа. Ол ачыкъ тауушланы сабийлеге айтдырып  кёрюрге эм хауа аууздан чыгъа туруп чырмаулагъа тюбемегенин чертирге. Бирси харфланы тауушлары къысыкъла болгъанларын айтыргъа, нек дегенде, ала аууздан чыгъа туруп, тюрлю-тюрлю чырмаулагъа тюбегенлерин тохташдырыргъа.

Ачыкъ тауушла сёз бёлюм къурагъанларын, къысыкъ тауушла уа къурамагъанларын ангылатыргъа керекди.

Ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы айтдырыргъа (а, о, у, ы, э, е, ё, ю, я, и). Къысыкъ тауушланы белгилеген харфла уа была болгъанларын билдирирге (б, в, г, гъ, д, ж, з, й, к, къ, л, м, н, нг, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, щ). Ала уа айтылыуларына кёре зынгырдауукълагъа эм тунакылагъа юлешинедиле, кеслери да нёгерли эм нёгерсиз боладыла.

Тунакы къысыкъ тауушла жаланда дауурдан къураладыла. Зынгырдауукъ къысыкъ тауушланы къурауда ауаз да  къошулады, ала дауур бла ауаздан къураладыла.

Устаз алгъадан бу башында айтылгъан затлагъа тынгылы, уллу, тюрсюнлю харфла бла жазылып таблицала жарашдырады.

Ачыкъ тауушла: а, о, у, ы, э, ё, ю, и.

Базыкъ ачыкъ тауушла: а, о, у, ы.

Назик ачыкъ тауушла: э, и, ё, ю.

Къысыкъ тауушла: б, в, г, гъ, д, ж, з, й, к, къ, л, м, н, нг, п, р, с, т, у, х, ц, ч, ш, щ.

Зынгырдауукъ къысыкъ тауушла: б, в, г, гъ, д, ж, з, й, у, л, м, н, нг, р.

Тунакы къысыкъ тауушла:п, ф, к, къ, т, ш, с, ч, щ, х, ц.

 Нёгерли къысыкъла:

Аланы алгъа устаз кеси, ызындан а  сабийлеге окъутады.

V. Китап бла ишлеу.

34-чю иш. Назму тизгинлени жазып, тунакы, къысыкъ тауушланы белгилеген харфланы ызларгъа.

Къолларынгдан мирзеу чыкъгъан,

Къарамынгдан терек чакъгъан,

Ана тилим – Малкъар тилим,

Палахланы малтар тилим.

Назмуну ниет магъанасын ачыкъларгъа.

35-чи иш. Назму тизгинлени окъуп, сора жазаргъа. Къысыкъ тауушланы белгилеген харфланы ызларгъа.

            Жулдуз къашхалы

Жулдуз къашхалы атчыкъ.

Ёсдюреди Муратчыкъ.

Акъ туякъла къызарла, -

Аны къалай озарла!

Аны желле тарагъан

Жалкъасына къапланып,

Мурат келир чаришден

Биринчи жерни алып.

VI. Дерсни бегитиу.

Окъуучулагъа энтта да бир къаты таблицада берилген ачыкъ эм къысыкъ тауушланы айтдырыргъа.

Сёзлюклерине сёзле: агъач, эгеч, клуб.

Сёзлени магъаналарын ангылатыргъа эм ала бла кёлден айтымла къуратыргъа. Юйде сёзлюклеринде жазгъан сёзлерини жазылыуларына тынгылы къарап келирге, къысыкъ тауушланы эм аланы юлешиниулерин кёлден билирге эм 36-чы ишни жазаргъа бериледи.

ЭКИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Къысыкъ тауушла (2-чи дерс)

Дерсни мураты: къысыкъ тауушланы къуралыуларын эм юлешиниулерин андан ары билдирирге.

Дерсни барыуу

I. Юй ишлерин тинтиу

Аны былай этерге  керек эдиле

Ненча тилни билсенг,

Анча да адам боласа.

Ана тилни билмесенг,

Жарлыгъа саналаса.

Тюз эм ариу, таза жазгъанланы махтаргъа.

II. Къайтарыу ишле.

1.Дефтерлерине сёзлюклерин жапдырып, андагъы сёзлени жаздырыргъа: Ата журт, класс, танг, тенг, чёгюч, чоюн, ингир, нартюх, уя, уу, къуу, соруу, агъач, эгеч, клуб.

2.Сёзледен айтымла къуратыргъа.

болду, школгъа заман. алдынг сен тюкенден, не. махтады, устаз, мени. Сорургъа. Айтымны къаллай харф бла жазып башлайбыз? Айтымны ахырына къаллай тыйгъыч белгиле салабыз?  Неледен къуралады айтым?

3.Соруула бла иш. Жорукъланы айтдырыу.

Сабийле, биз билебиз адамны мингден артыкъ таууш къуршалайды: чапыракъ шыхырдагъан таууш, жел зууулдагъан, сууну шорхулдагъаны, чыпчыкъланы жырлаулары д. а. к.

Эрттенликде уяннганлай биз сагъатны тауушун, бет къол жууабыз десек сууну, газ юсюнде чайникни къайнагъанын, юйден чыкъгъанлай биягъы тауушланы: къарны къыжылдагъанын, жауунну жаугъанын эшитебиз. Сора арбазгъа чыгъып бара тенгигизге тюбейсиз, ол а сизден: “Сагъат ненчады?” – деп сорады. Сиз а анга жууап этесиз. Айтчыгъыз не башхалыгъы барды ол тауушланы бир бирлеринден.

- Тенгибизни айтханын ангылагъан этгенбиз. Бирси тауушланы уа эшитип къойгъанбыз.

- Тюздю, тауушланы хайыры бла сиз тенгигизни айтханын ангылагъан этгенсиз. Тауушла къурай туруп бары да бирчамы къураладыла? Тауушла къаллай къауумлагъа юлешинедиле?

- Ачыкъ бла къысыкъ тауушлагъа юлешинедиле.

- Ачыкъ тауушла къайсыладыла? Ала къаллай къауумлагъа юлешинедиле?

Къангада жазылгъан сёзледе базыкъ ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы эки ызлыкъ бла ызлагъыз.

Сёзле: бешик, жууургъан, кийиз, чыракъ, чындай, билим, назму, ырысхы, кюрек, тон, тёлю.

Къысыкъ тауушланы ачыкъ тауушладан не башхалыкълары барды? Къысыкъ тауушла къалай юлешинедиле? Нёгерли къысыкъла къайсыладыла? Устаз алгъадан тюрлю-тюрлю суратчыкъла хазырлайды. (Хар къысыкъ тауушха бирерин, сёз ючюннге б –гъа – баппуш, п-гъа – пил д. а. к.). сабийлеге аллай жумуш береди. Хар суратны атына кёре зынгырдауукълагъа бла тунакылагъа, нёгерлиле бла нёгерсизлеге кёре къангада тизерге. Аны экеулен, тёртеулен этерге да боллукъду. Эришиу къураргъа да жарарыкъды.

Ким терк табар? деп.

Суратланы тизип бошагъандан сора, ол сёзлеге кёре къысыкъла жумушакъ эм къаты эшитилирге боллугъун ангылатыргъа. Базыкъ ачыкъ тауушну къатында къысыкъ къаты эшитиледи, назик ачыкъ тауушну къатында  жумушакъ.

Юлгюледе кёргюзтюрге

бал – бил, бар – бер, таш – тиш.

III. Китап бла ишлеу.

37-чи иш . Берилген сёзлени  жазып, тунакы къысыкъ тауушланы белгилеген харфланы юлгюдеча ызларгъа.

Къар, къыш, жай, жаз, наныкъ, хапар, суусун, жилек, ёзен, къатапа.

38-чи иш. Айтымланы жазаргъа. Точкаланы орунларына керекли сёзлени къошаргъа. Зынгырдауукъ тауушну белгилеген харфы болгъан сёзлени ызларгъа.

1.Жашчыкъ бюгюн экскурсиягъа кетди. 2. Бизни шахарда уллу театр ишленеди. 3. Ол бизни юйню къатында боллукъду. 4. Бизни орамда топ ойнаучу эки команда къуралгъанды.

 IV. Дерсни бегитиу. Сабийле кезиу-кезиу бирлери зынгырдауукъ къысыкъ тауушха башланнган бирлери тунакы къысыкъгъа башланнган сёзле табып «Ким терк?» деп эришедиле.

2. Аналарыны атлары ачыкъ тауушха башланнган сабийле бир жанында, къысыкъ тауушха башланнганла башха жанында болуп да эришиу къурайдыла.

V. Юйге иш. Кеслери бек жаратхан юй хайыуанны юсюнден гитче хапарчыкъ жазаргъа. Анда нёгерли зынгырдауукъ тауушланы белгилеген харфланы тюплерин ызларгъа.

ЮЧЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: В,Ф, Ц, Щ къысыкъ тауушла

Дерсни мураты: в, ф, ц, щ харфла малкъар тилни сёзлеринде болмай, башха тилледен алынып жюрютюлгенлерин юйретирге.

Дерсни барыуу.

I. Дерс юйге берилген ишни тинтиу бла  башланады. Хар окъуучу жазып келген хапарчыкъларын окъуйду. Устаз грамматика эм орфография халатларына эс бурады.

II. Сора, сабийле устазны болушлугъу бла харфладан билгенлерин эслерине тюшюредиле.

П, б, к, г тауушлары болгъан сёзлени тинтирге.

Устаз къангагъа:

чап – къабады

къап– къабады

тап – табады

бёрек – бёреги

элек – элеги

сеп – себеди

кёп – кёбеди

къоп - къобады

челек – челеги

кёлек – кёлеги

китап– китабы

топ – тобу

сап – сабы

сенек – сенеги

терек – тереги

деген сёзлени жазып къояды, сабийлеге окъутады. Сёзледе п, б, к, г къысыкъланы тюплерин ызлатады, тенглешдирип кёредиле.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз в, ф, ц, щ харфлары болгъан тюрлю-тюрлю затланы суратларын кёргюзте, аланы атларын соруп къангагъа жазады.

 Сёз ючюннге: вертолёт, циркуль, ящик, щётла, фонтан, цирк, вагон. вокзал - бу сёзле бизни тилибизни сёзлери болмагъанын айтады эм аллай къысыкъ тауушлары болгъан сёзле бизни тилибизде арталлыда тюбемегенлерин билдиреди. Сабийле бу сёзле бла айтымла къурап, устаз къангагъа, окъуучула уа дефтерлерине жазадыла.

Сёз ючюннге: Вертолёт аэропортха къонду. Къарындашым циркульну кёп хайырланады. Алмаланы ящиклеге жыядыла. Адамла солуучу жерде ариу фонтан барды. Гитче эгешчигим циркни бек сюеди. Поездни вагонлары кёпдю. Мен ыннама вокзалда автобусха минип барыучума.

IV. Китап бла ишлеу.

40-чы иш. Точкаланы орунларына в, ф, ц, щ харфладан кереклисин сала жазаргъа.

1. Мен офицер боллукъма. 2. Бир центнерде ненча килограмм болады? 3. Назийфа фермада ийнек сауады. 4. Керим заводда ишлейди. 5. Ящикледе алмала бардыла.

41-чи иш. В, ф, ц, щ харфлары болгъан ючюшер сёз жазаргъа.

Вагон, вертолёт, врач, фатар, фахму, ферма, цирк. циркуль, центнер, щётка, ящик, борщ.

Дерсни бегитиу: "Окъуучулагъа бир аууздан в, ф, ц, щ харфла башха тилледен кирген сёзледе жазыладыла" деп айтдырыргъа.

V. Юйге иш. 39-чу ишни жазаргъа. Жорукъланы къайтарыргъа.

ТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Эсденжазма.

Дерсни мураты: окъуучуланы байламлы тиллерин ёсдюре эсденжазма жазаргъа юйретирге.

Дерсни барыуу

I. Ишге хазырлау.

1. Бу дерсде окъуучулагъа эсденжазма жазарыкълары айтылады. Эсденжазма деген сёз эм хапарчыкъны аты къангагъа жазыладыла.

2. Киштикле бла чычханланы юслеринден ушакъ бардырыргъа.

II. Хапарчыкъны окъуу эм сюзюу.

Юч киштикчик.

Юч боз киштикчик чычханчыкъны кёредиле. Ала аны ызындан къууадыла. Чычханчыкъ нартюх ун тургъан чыккырчыкъгъа секиреди. Киштикчикле уа – аны ызындан. Чычханчыкъ чыккырчыкъдан къачып къутулады. Киштикчикле уа ун жугъу болуп чыгъадыла.

III. Чыгъарманы магъанасы айтылады, айтымла къуралады.

Къангагъа: Нартюх, ун, чыккырчыкъ, жугъу.

Эсденжазманы планы:

1. Юч боз киштикчик нени кёргендиле?

2. Ала нени ызындан чапдыла.

3. Чычханчыкъ къайры секирди?

4. Киштикчикле не этдиле?

5. Чычханчыкъ не этди?

6. Киштикчикле чыккырчыкъдан къаллайла болуп чыкъдыла?

Эсденжазманы планы сюзюледи. Сабийле хапарны магъанасын айтадыла, киштикчикни юсюнден не жазарыкълары ачыкъланады.

IV. Эсденжазманы жазыу.

1. Окъуучула берилген планны хайырлана, кеслери алларына эсденжазманы жазып башлайдыла.

2. Жазмаларын сёз бёлюмле бла окъуйдула, халатларын тюзетедиле.

БЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Къысха у бла й.

Дерсни мураты: окъуучулагъа къысха у бла й болгъан сёзлени ангылатыргъа эм сёзлени тизгинден тизгиннге кёчюрюрге юйретирге.

Дерсни барыуу

I. Жазгъан  эсденжазмаларыны грамматика эм орфография  халатлары тюзетиледи.

II. Къайтарыу ишле.

1) харфладан алгъа бёлюмле, сора сёзле къураргъа: а, л, м, а, н, къ, т, у, р.

Ал, ма, акъ, ур, ла, д.а.к. алма, акъла, урма, къала, д.а.к.

1. тил, тал, жюн, жол – деген сёзлени жаздырыргъа, ачыкъ тауушну белгилеген харфланы тюплерин ызларгъа. Ненчашар ачыкъ таууш барды? Ненчашар бёлюм барды?
2. Алайды да малкъар тилде бир ачыкъ тауушу  болгъан сёзле боладыла. Аллай сёзле бёлюмлеге бёлюнмейдиле эм тизгинден тизгиннге да кёчюрюлмейдиле.

3) бу сёзлени бёлюмлеге бёле жаздырыргъа.

Бы-хы, къа-лам, бап-пуш, си-бирт-ги, кё-лек-ле-ри.

Эки къысыкъ бирге болсала экиси эки тизгиннге кёчюрюледиле.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз къангагъа къысха у бла й харфла болгъан сёзлени жазады: жаулукъ, саулукъ, тюйме, бюйрек, къууут, жауун, тийре, таулу, къысха у бла й сёз бёлюмледе ачыкъ тауушланы къатларында жазылгъанларын ангылатады. Ол сёзлени бёлюмлеге бёлдюреди, жаздыртады. Къысха у бла й харфланы тюплерин ызлатады. Аладан сора ачыкъ таууш жокъ эсе, ала жангы тизгиннге кёчюрюлмейдиле, бар эсе уа кёчюрюледиле. Сёз ючюннге: сау-лукъ, бюй-рек, тау-лу, тюй-ме-ле – кёчюрюлмейдиле. Жа-уун, къу-уут, би-йик – кёчюрюледиле.

V. Китап бла ишлеу.

42-чи иш. Сёзлени юлгюдеча тюрлендирип жазаргъа. Къысха у-ну аллында къаллай тауушланы белгилеген харфла болгъанларын айтыргъа.

Ал – алыу, бер – бериу, кёр – кёрюу, сюр – сюрюу, ур – уруу, бил – билиу, эге – эгеу, чырма – чырмау, жюлю – жюлюу, къору – къоруу, эле – элеу.

VI. Дерсни бегитиу.

Окъуучула кезиу-кезиу къангагъа чыгъып, устаз окъугъан сёзлени бёлюмлеге бёле жазадыла.

Сёзле: жай, чюйре, ийнек, тууар, кий, бичен, гаккы, топуракъ, чибин, чилле, юзмез, сюек, алтын.

VII. Юйге иш. 43-чю иш. Жорукъланы къайтарыу.

АЛТЫНЧЫ ДЕРС

Дерсни темасы: Жумушакъ эм къаты белгиле.

Дерсни мураты: окъуучулагъа жумушакъ эм къаты белгилени сёзледе жюрютюлгенлерин юйретиу, сёзлени тизгинден тизгиннге кёчюрюуню жорукъларын андан ары юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле бардырыу.

1) Сёзле нелеге бёлюнедиле? Бёлюмле неледен къураладыла? Сёз ненча бёлюм болгъанын къалай билирге боллукъду? Малкъар тилде бир ачыкъ тауушу болгъан сёзле бармыдыла? Аллай сёзле бёлюмлеге юлешинемидиле? Сёзле тизгинден тизгиннге къалай  кёчюрюледиле?

Къангада сёзле: къууут, къаймакъ, маймул.

Ол сёзле бла окъуучула айтымла къурайдыла, къангагъа жазадыла, юслери жабылады, устаз окъуп, сабийле дефтерлерине жазадыла.

II. Юй ишлерин жокълау эм тинтиу.

Тауукъ, зауукъ, къуллукъ, къанат, ийил, ойла, тыйыл, сыйыр.

Ол сёзлени кёлден бёлюмлеге бёлдюрюрге.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

1. Окъуучулагъа жумушакъ (ь) эм къаты (ъ) белгиле жаланда орус тилден кирген сёзледе болгъанларын аётыргъа.

Жумушакъ белгини (ь) къатындагъы къысыкъ таууш жумушакъ эшитиледи. Къаты белгини (ъ) къатындагъы къысыкъ таууш къаты эшитиледи. Бу сёзле къангагъа жазыладыла: письмо, подъезд, июньда. Сабийле ол сёзлени окъуйдула, аланы тизгинден тизгиннге кёчюрюп жазадыла, кёллеринден айтымла къурайдыла.

Ъ, ь белгиле сёзню ортасында болса, ол жангы тизгиннге кёчюрюлмегени билдириледи.

2. Айтымла къурап, сёзлени тизгинден тизгиннге кёчюрюрча бёлюмлеге бёле жазаргъа:

Минги тау, аппа, шаптал.

Бу затланы эсде тутарча айтыргъа эм таблица этип къангагъа жазаргъа.

1. Сёзню тизгинден тизгиннге кёчюргенде, ь, ъ белгиле аллындагъы къысыкъдан айырылмайдыла: январь-да, боль-ницада, подъ-езд.

2. Сёзлени тизгинден тизгиннге бёлюмлеге бёлюп кёчюредиле: хар-быз, хо-бус-та, ча-пы-ракъ.

3. Жангыз харф тизгинде къалдырылмайды, экинчи тизгиннге да кёчюрюлмейди.

4. Кёчюрюуню белгиси сызчыкъды (-).

V. Китап бли ишлеу.

44-чю ишде жумушакъ белгини (ь) аллында къысыкъ тауушну жазылыууна бла айтылыууна эс бурургъа керекдиле.

45-чи ишде берилген сёзлени юлгюдеча, сёз бёлюмлеге бёле жазадыла:

Паль-то, боль-ни-ца, биль-ярд, ро-яль, ян-варь.

Дерсни бегите окъуучулагъа бу сорууланы берирге.

1). Жумушакъ белги къаллай сёзледе жазылады?

2). Ь белги сёзлени къалайларында жазылады?

3). Къысха у бла й харфладан сора ачыкъ харф жазылмаса, ала тизгинден тизгиннге къалай кёчюрюледиле.

4) Къысха у бла й харфладан сора, ачыкъ харф келе эсе ала тизгинден тизгиннге къалай кёчюрюледиле?

VI. Юйге иш. 46-чы иш. Суратха кёре хапар къурап, дефтерлерине жазаргъа. 29-чу, 30-чу бетледе сорууланы жууапларын билип келирге.

ЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Басым.

Дерсни мураты: окъуучуланы сёзде басым тюшген бёлюмню айтханда, жазгъанда да таба билирге юйретирге.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Тауушну бла харфны башхалыгъы неди?

2. Тауушла къаллайлагъа юлешинедиле?

3. Тауушланы жазмада не затла белгилейдиле?

4. Ачыкъ таушла ненчадыла?

5. Къысыкъ тауушла уа ненчадыла?

6. Ачыкъ таушла къаллайлагъа юлешинедиле?

7. Къысыкъ тауушла къаллайлагъа юлешинедиле?

Къангада жазылгъан айтымланы сёзлерин тизгинден тизгиннге кёчюрюрча жазаргъа.

Ахмат бешлеге окъуйду. Асиятны ариу пальтосу барды. Гаккыдан къуймакъ этедиле. Мен татлы сууну бек сюеме.

Кёллеринден зынгырдауукъ къысыкъланы айтдырыргъа (башындагъы айтымлада).

II. Юй ишге къарау.

Айырмалы ишлени махтаргъа. Къарыусуз жазылгъан ишледен бирин толу сюзерге. Кемчиликлени тюзетир ючюн не этерге кереклиси айтылады.

III Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз бу дерсде сабийлеге  сёзлени басымлы эм басымсыз бёлюмлерин таба эм айта билирге юйретирге керекди, ол ишни тамамлар ючюн 30-чу бетде 47-чи ишни устаз кеси тюз окъуйду. Сабийле тынгылайдыла, сёзлени къайсы бёлюмлери бегирек айтылгъанларына тынгылап табадыла. Сёзню басым тюшген бёлюмюн къалай белгилерге керек болгъанына къарайдыла сора бу оюмгъа келедиле:

Сёзню бир бёлюмлери бирси бёлюмлеринден кючлюрек айтылыуу басым болгъанына.

Китапда жорукъланы кесгин, шатык окъуйдула.

Малкъар тилде басым асламысында сёзню ахыр бёлюмюне тюшгенине эс бурадыла.

V. Китап бла ишлеу.

48-чи ишде хапарчыкъны окъуп, сёзлени бёлюмлеге бёле жазадыла.

Эрт-тен-лик-де.

Кёк а-чыл-ды. И-ги кюн бол-лукъ-ду. Терк о-къу-на кюн ти-е-рик-ди. Биз дерс-ге ба-ра-быз. Биз-ни шко-лу-буз а-риу-ду. Са-бий-ле а-ры а-шы-гъып ба-ра-ды-ла.

VI. Дерсни бегитиу.

1. Басым деп неге айтадыла?

2. Басым сёзню къайсы бёлюмюне тюшерге боллукъду?

3. Малкъар тилде басым кёбюсюнде сёзню къайсы бёлюмюне тюшеди?

4. Сёзде басымны къалай табаргъа боллукъду?

VII. Юйге иш. 49-чу иш тинтиледи, юйге жазаргъа бериледи.

Басымны жоругъун кёлден билирге.

СЕГИЗИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Алфавит.

Дерсни мураты: сабийлеге харфланы атларын бла тауушларын бир бирлеринден айыра,  харфланы алфавитни тизгининде бир бири ызларындан келгенлерин кёлден билиудю.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Ынна, къойчу, китап, сюек – деген сёзлени къангада окъуйдула. Сёзледе ненчашар харф, ненчашар таууш болгъанын, ачыкъла бла къысыкъла къайсылары болгъанларын табадыла.

2. Айтымлада бирге ушаш сёзлени басымларын тюз салыргъа.

Фатимат тобун тапды. Асиятны жыйрыгъы тапды. Анам къумач журум жырды. «Гапалау» аламат жырды.

3. Сёзлени керекли харфларын сала дефтерлерине жазаргъа : а..къ, чо..н, шу..х, сю..ди, жа..къ, бо..н, жа…у, ни…т.

II. Юйге берилген ишни жокълау эм тинтиу.

1. 49-чу ишни къалай жазып келгенлерине къаралады. Белгиленнген сёзледе басым: сюрме, тюйме.

Ол сёзле бла басымлары тюрленирча башха айтымла къуратыргъа.

Басымны жоругъун кёллеринден айтадыла.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз алгъадан малкъар тилни алфавитини таблицасын дерсге жарашдырыргъа керекди.

Жангы теманы ангылатыуну окъуучуланы харфладан бла тауушладан билгенлерин къайтарыудан башларгъа боллукъду.

1. Айтымла неледен къураладыла? (Сёзледен)

2. Сёзле нелеге бёлюнедиле? (Бёлюмлеге)

3. Сёз бёлюмле неледен къураладыла? (Тауушладан)

4. Жазгъанда тауушла неле бла белгилегендиле? (Харфла бла)

Сабийле харфла бла тауушланы не башхалыкълары болгъанларын, къайсы харфла къаллай тауушланы белгилегенлерин эслерине тюшюредиле.

Устаз сабийлеге малкъар тилни алфавитини таблицасында харфланы атларын окъутады эм юйде китапны 32-чи бетинде алфавитни кёлден билирге бериледи.

Алфавитде хар харфны кесини жери эм аты болгъанын эм аланы алай тизилгенлерине «алфавит» деп айтылгъанын сабийлеге юйретирге эм китапда жорукъну 33-чю бетде кесгин, шатык окъутургъа.

V. Китап бла ишлеу.

51-чи ишде берилген сёзлени алфавитге кёре, бир бири ызындан тизип жазаргъа:

Адам, балли, гюл, ётмек, жай, сохан, тешик, эрик.

53-чю ишде алфавитге къарап, ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы айырып башха жазаргъа: а, е, ё, о, у, ы, э, ю, я.

VI. Дерсни бегитиу.

1). Классда сабийлени атларын алфавитге кёре айтдырыргъа.

2). Къангада жазылгъан сёзлени ал харфларына кёре алфавитде тизмеге кёре окъутургъа:

дугъум, наныкъ, алма, кертме, шаптал, эрик, лимон, балли, жюзюм, ишхилди, къушхамиш, хурма.

VII. Юйге иш. 52-чи ишни айтылгъаныча этерге эм  малкъар тилни алфавитин кёлден билирге.

     III-чю четверть.

БИРИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: I-чи, II-чи четвертьледе окъулгъанны къайтарыу ишле бардырыу эм эсгертиу жаздырма жаздырыу.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин тинтиу эм ангыламагъан затлары бар эсе, аны билип, жангыдан ангылатыу.

Дерсни барыуу

I. Окъуучуладан Жангы жылны байрамын эм къыш каникулланы къалай ётдюргенлерини юслеринден ушакъ бардырыу.

II. Къайтарыу ишле.

1. Къангада сёзлени окъугъуз эм жазыгъыз, базыкъ ачыкъ тауушланы белгилеген харфланы бир, назик ачыкъ таууш белгилеген харфланы эки ызлыкъ бла ызлагъыз:

Орам, хууан, хычин, эрттенлик, уста, кёгюрчюн, бёрю.

2. Къангада сёзлени окъугъуз эм жазыгъыз, зынгырдауукъ къысыкъ тауушланы белгилеген харфланы тюплерин бир, тунакы къысыкъ тауушланы белгилеген харфланы эки ызлыкъ бла ызлагъыз:

Юзмелт, эшик, тери, тукъузгю, чигинжи, пелиуан. (Устаз сёзлени магъаналарын ангылатады)

3. Устаз айтхан айтымланы бёлюмлеге бёле жазаргъа.

Бизни тюкенибиз барды. Анда юйге керекли затла сатыладыла. Адамла атама эм анама ыразыдыла.

4. Физминутка.

5. Айтымлада сёзлени жетмеген харфларын сала жазаргъа:

(Сабийле къангада кезиу-кезиу ишлейдиле)

Ислам экинчи под…здде жашайды. Атам рул…ну терк бурду. Эгечим роял…да ойнайды.

III. Эсгертиу жаздырма.

Жангы жыл келди. Аппамы бла аммамы алгъышларгъа элге бардым. Ала манга бек къууандыла. Солуу кюнлерими элде ётдюрдюм.

IV. Юйде: Жангы жылны байрамы деген хапарчыкъ жазып келирге.

Соруула.

1). Сен къышны сюемисе?

2). Къышда къаллай байрам болады?

3). Сен назы терек жасаучумуса?

4). Къар Аппаны сакълаучумуса?

5). Нек сакълаучуса? – дегенча соруула берирге.

ЭКИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзле.

Дерсни мураты: сабийлеге ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Алфавитни хар окъуучугъа кёллеринден айтдырыу.

2. Сёзлени тизгинден тизгиннге кёчюрюрге жарарча бёлюмлеге бёлдюре жаздырыу.

Таякъ, ана, къуймакъ, сауут, больница, жумуртха, жыйын, жауун.

II. Юй ишге къарау. Сабийлени жазып келген хапарчыкъларына тынгылап, грамматика эм орфография халатларын тюзетирге эм тюз жазылыуун ангылатыргъа. Махтаугъа тийишли ишлени белгилерге.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз бу дерсге кёп тюрлю суратла (ким? кимле? деген соруулагъа жууап этерча) хазырларгъа керекди. Сёз ючюннге атаны, ананы, сабийни, сабийлени, врачланы дегенча. Ол суратлагъа соруула салдыра  сабийлеге айтдырады.

Ким? Ата, ана, шофёр, къойчула, сабийле д.а.к. Устаз дагъыда сабийлени кёргюзте, бу кимди? деп кезиу-кезиу сорады. Сабийле хар бирини атларын айтадыла. Бу Асиятды, бу Керимди, бу Айшатды д.а.к.

Быллай ишлени бардыргъандан сора устаз сорады: суратдагъы сёзле нелени белгилейдиле? Ала къаллай соруугъа жууап этедиле? Ким? Кимле? деген соруулагъа къаллай сёзле жууап этедиле?

Суратдагъы сёзле бла сабийле кёллеринден айтымла къурайдыла, сорууларын саладыла 3-4 айтымны устаз къангагъа, сабийле дефтерлерине жазадыла.

V. Китап бла ишлеу.

54-чю ишде ким? деген  соруугъа жууап этген сёзлени къоша, айтымланы окъуйдула эм жазадыла. Кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени ызлайдыла.

Сабийлени устаз окъутады. Саусузгъа врач багъады. Заводда ишчиле ишлейдиле. Космосха космонавтла учадыла.

VI. Дерсни бегитиу.

1. Сабийле жорукъну кесгин шатык окъуйдула эм юйде кёлден билирге бериледи.

2. Сабийлеге сорургъа – танымагъан адамларыгъызны кёргенде къаллай соруу сорасыз?

VII. Юйге иш. 55-чи ишни жазаргъа. Жорукъланы къайтарыргъа.

ЮЧЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Ким? кимле? деген соруугъа жууап этген сёзле. (бегитиу)

Дерсни мураты: айтымлада ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин ызлатыу.

Дерсни барыуу

I. Юйге берилген иш тинтиледи, жорукъ сорулады.

II. Къайтарыу ишле.

1. Къангагъа сурат тагъаргъа. Сёз ючюннге сабийле агъачда кёгет жыя тургъанча д.а.к.

Сабийле ол суратха къарап, соруула сора, хапарчыкъ къурайдыла. Эки – юч айтымны магъанасын айтадыла, алада ненчашар сёз болгъанын табадыла, сёзледе ненчашар харф болгъанын ачыкълайдыла. Хапарчыкъда ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзледе, базыкъ ачыкъланы тюплерин бир, назик ачыкъларыны тюплерин эки ызлыкъ бла ызлайдыла. Сора устаз кесини къарамына кёре хапарчыкъны айтымларына кеси сюйген сёзлени къоша окъуп, сабийлени дефтерлерине жаздырады. Ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин ызлатады. Къалай жазгъанларына къарайды, халатларын тюзетеди.

2. Айтымлагъа ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген  сёзлени къоша жазаргъа

… машина жюрютеди. … маллагъа аш береди. … экскурсиягъа барадыла. … чурукъла тигеди.

Керекли сёзле: чурукъчу, сабийле, Ахмат, малчы.

3. Ким? деген соруугъа жууап этген сёзлени тюплерин ызларгъа.

Терек, къарындаш, терекчи, сабанчы, Аслийжан, чурукъчу, эгеч, орам, къарылгъач, суу, тюлкю.

Былайда сабийлени эслерине салыргъа керекди: ким? кимле? деген соруула жаланда адамлагъа соруладыла.

Сёзлюклерине сёз: тууарчы.

III. Юйге иш. 57-чи ишни жазаргъа. Ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени жоругъун кёлден билирге.

ТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темсы: Не? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзле.

Дерсни мураты: сабийлеге не? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Сёзде ненча бёлюм болгъанын къалай билебиз?

Харфланы тауушладан башхалыкълары неди?

Ачыкъ у-ну къысха у-дан къалай айырлыкъбыз, башхалыкълары неди?

Басым деп неге айтабыз?

2. Айтымлада сёзлени харфларын экинчи кере къатламай алфавитни тизгининде жазаргъа.

Быйыл къарлы къышды. Мен малкъар тилни дерслерин сюеме.  Мени эгечим миллет тепсеулени ариу тепсейди.

3. Айтымлада ким? деген соруугъа жууап этген сёзлени тюплерин ызларгъа.

Илияс бла Хусей библиотекагъа бардыла. Устаз окъуучуларына ыразы болду. Китапны бетлеринде жигит адамланы суратлары кёпдю.

II. Юйге берилген ишлерин жокълау эм тинтиу.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз бу дерсде да алгъадан хазырлагъан суратларын хайырланады. Сёз ючюннге  терекни, чёгючню, къашыкъны д.а.к. затланы суратларын. Устаз ол суратланы кёргюзте бу неди? деп кезиу-кезиу сора, жууапларын алады, сабийледен сорады. Бу сёзлени бары да къалай соруулагъа жууап этедиле? Не? деген соруугъа къаллай сёзле жууап этедиле?

Малкъар тилде адамладан башха затла не? неле? деген соруула салынадыла: китап - китапла, сибиртги – сибиртгиле.

V. Китап бла ишлеу.

56-чы ишде айтымланы жазаргъа. Не? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени ызларгъа.

1. Терек ауду. 2. Кёк жашнады. 3. Чабакъ жюзеди.4. Жилян сюркеледи. 5. Макъа гъурулдайды. 6. Жел урады. 7. Сакъ жауун жауады. 8. Къозла бишдиле. 9. Кюн тийди.

58-чи ишни кёлден ишлерге.

VI. Дерсни бегите:

1). 59-чу ишни сабийле кезиу – кезиу къангада ишлейдиле.

2). Билмеген затыгъызны кёрсегиз, къаллай соруу сорасыз?

VII. Юйге иш.

1. 60-чы, 61-чи ишлени къалай этиллиги тынгылы ангылатынып бериледи.

2. Не? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени жоругъун кёлден билирге.

БЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Кимни не этгенин кёргюзтген сёзле.

Дерсни мураты: затланы не этгенлерин кёргюзтген сёзлеге сорууларын тюз салыргъа юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Къангада айтымла: Зульфия школгъа барды. Жашчыкъ дерслерин этди. Анам айран уютду. Терек чакъды.

Айтымланы сёзлеринде ким? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин бир, не? деген соруугъа жууап этген сёзлени тюплерин эки ызлыкъ бла ызларгъа.

2. Устаз, Азрет, окъуучула, темирчи, ишчиле деген сёзлени кеси окъуп, сабийлеге жаздырады. Хар сёзге соруу салып ачыкълайды. Бу сёзле ким? кимле? деген соруулагъа жууап этгенлерин белгилейди. Сора шинтик, терезе, эшик, сыбызгъы деген сёзлени жаздырады. Бу сёзлени да башда сёзлеча, соруула бла тинтип, не? неле? деген соруулагъа жууап этгенлерин ачыкълайды.

Устаз былайда сабийледен ким? кимле? не? неле?  деген соруулагъа жууап этген сёзлени жорукъларын айтдырады. (Ким? кимле? деген соруулагъа малкъар тилде жаланда адамлагъа бла усталыгъын белгилеген сёзле жууап этедиле. Не? неле? деген соруулагъа уа адамладан къалгъан затланы белгилеген сёзле жууап этедиле).

II. Юй ишлерин тинтиу.

60-чы иш. Маллагъа малчы къарайды. Ийнеклени сауучу сауады. Машинаны шофёр жюрютеди.

61-чи иш. 1. окъуучу, устаз, темирчи, уучу, сюрюучю, къызчыкъ. 2. балта, ийнек, быхы, сохан.

III. Физминутка.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз дерсге тюрлю-тюрлю ишлени кёргюзтген суратланы хазырлайды. Суратлагъа кёре кимни, нени не этгенлерин сорады. Сёз ючюннге, сабийле терекле орнатадыла, неда къызчыкъ чыпчыкълагъа аш береди дегенча хар суратха бирер айтым къурайдыла, къурагъан айтымларын устаз къангагъа, сабийле уа дефтерлерине жазадыла. Хар айтымны аллында скобкалада сорууланы сала жазадыла.

(Аминат не этеди?) Аминат сурат ишлейди. (Ийнек не этеди?) Ийнек ёкюреди д.а.к. башхала. Айтымлада ишлени этилгенин кёргюзтген сёзлени тюплерин эки ызлыкъ бла ызлайдыла. Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени бир ызлыкъ бла ызлайдыла.

Алайды да затланы ишлерин кёргюзтген сёзле не этеди? не этерикди? дегенча соруулагъа жууап этедиле.

V. Китап бла ишлеу.

62-чи ишде айтымланы окъуп, жазаргъа. Айтымлада не этилгенин билдирген сёзлени эки кере ызларгъа. Нелляй соруугъа жууап этгенлерин айтыргъа.

1. Салим дерсге жюрюйдю. 2. Устаз келди. 3. Ханафий сурат этеди. 4. Киштик макъырады. 5. Кямил классда къалды. 6. Биз малчылагъа болушабыз. 7. Хасан быйыл иги тирлик жыйды.

64-чю ишде  назмучукъну окъургъа. Жазаргъа. Не этедиле? деген соруугъа жууап болгъан сёзлени табаргъа.

Окъуучуланы кезиу-кезиу къангада ишлетирге.

VI. Дерсни бегите 63-чю ишни кёлден ишлетирге. Нёгерлерини ким не этгенини юслеринден айтымла къурайдыла, сорууларын саладыла.

Сёзлюклерине сёзле: Аскер, урушха къажау. Ол сёзле бла заманнга кёре айтымла къуратыу.

VII. Юйге иш. 65-чи ишни тамамларгъа.

АЛТЫНЧЫ ДЕРС

Дерсни темасы: Кимни не этгенин кёргюзтген сёзле.

Дерсни мураты: кимни не этгенин кёргюзтген сёзлени айтымлада табаргъа юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Юйге берилген ишни жокълау эм тинтиу.

Айырмалы ишлени махтау.

II. Теманы бегитиу ишле бардырыу.

1. Тюбюндеги сёзледен айтымла къурап жазаргъа.

Барды, стадионнга, къарындашым.

Тобу, уллу, Асиятны, барды.

Сюебиз, китап, биз, окъургъа.

Къурагъан айтымларында ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени бир, не этгенлерин кёргюзтген сёзлени  эки ызлыкъ бла ызларгъа.

2. Ислам тау…а барды. Кюн жарыт...п эм жыл…тды. Аслийжан тигер…е юйренеди. Осман Мутайдан къаты чап…ы.

Сёзлеге керекли харфланы сала башында ишнича тамамларгъа.

3. Ушакъ бардырыргъа соруула.

1). Ким? кимле? деген соруулагъа къаллай сёзле жууап этедиле. 2) Не? неле? деген соруулагъа уа? Не этеди? деген соруугъа къаллай сёзле жууап этедиле? Басым деп неге айтадыла? Алфавит деб а неге айтадыла? Сёзню ненча бёлюмю болгъанын къалай билебиз? (Битеу юлюгюле бла айтдырыргъа)

4. Устаз кеси окъуп сабийлени дефтерлерине жаздырады.

Терекге чыпчыкъ къонду. Анам эгешчигими жууундурду. Сабийле ойнаргъа кетдиле.

III. Физминутка.

IV. Китап бла ишлеу.

66-чы ишни сорууларын окъуп, жууапларын толу жазаргъа.

Сабийлени устаз окъутады. Ауругъанлагъа врач багъады. Чурукъланы чурукъчу ишлейди.

67-чи иш. Адамны усталыгъын кёргюзтген бешишер сёз табаргъа.

Атам шофёрду. Ислам врачды. Фатима устазды. Эгечим быстыр  тигиучюдю. Къарт анам ийнек сауучуду.

68-чи ишде берилген суратха къарап, кёллеринден хапарчыкъ къураргъа. Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени табаргъа. Кимни не этгенин билирге.

V. Дерсни бегите 70-чи ишни кёлден ишлетирге.

VI. Юйге иш. 69-чу иш. Жорукъланы къайтарыргъа.

ЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Затланы сыфатларын кёргюзтген сёзле.

Дерсни мураты: къаллай? нелляй? деген соруулагъа жууап этген сёзлени юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Биринчи столбикдеги сёзлеге, экинчи столбикден сёзле сайлап къоша, айтымла къурагъыз.

устаз

терек

алма

суу

къайнайды

окъутады

ёседи

битеди

китап

чыракъ

сабий

киштик

жанды

жиляйды

макъырады

окъулду

2. Сёзберни ишлери, жууапларын къаллай соруулагъа жууап этген сёзле болгъанларын билирге. Ол сорууланы нек салгъанларын ачыкълатыргъа

II. Физминутка.

III. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз дерсге тюрлю-тюрлю кёгетле неда бир башха затла келтирирге боллукъду. Сёз ючюннге, алма, лимон, быхы, дегенча. Сора сабийледен сорады бу неди? алма, тюрсюню къаллайды? къызыл, къапсакъ татыуу къаллай болур? татлы, суулу, тийип кёрсек жумушакъ неда къаты, сыфаты уа (формасы) къаллайды? тёгерек. Лимонну уа алмадан къаллай башхалыгъы барды? Лимон – сарыды, кючлюдю, зугулду. Быхы уа? Быхы – къызгъылдым неда саргъылдымды, узунду, татыулуду дегенча жууапла этедиле.

Тюрлю-тюрлю суратланы, неда тёгерекде болгъан затланы да кёргюзте сорургъа боллукъду.

Алайды да  сабийле, къаллай?деген соруугъа жууап этген сёзле затны сыфатын кёргюзтедиле.

V. Китап бла ишлеу.

71-чи иш. Белгиленнген сёзле къаллай? деген соруугъа жууап этгенлерин билирге.

72-чи ишде уа къаллай? деген соруугъа жууап этген сёзлени табаргъа.

1. Къалын биченликни чалабыз. 2. Ол ариу бичен боллукъду. 3. Мени жангы китабым барды. 4. Аны тышы жашилди. 5. Суратлары да аламатдыла.

VI. Дерсни бегите соруулагъа жууап этдирирге.

1. Бизде къаллай таула бардыла? 2. Бизде къаллай ёзенле бардыла?

4. Бизде къаллай шахарланы билесиз? Къаллай эллени?

Бийик, уллу, кенг, ариу, насыплы, деменгили деген сёзле нелляй соруулагъа жууап этедиле?

VII. Юйге иш. 73-чю ишни  жазаргъа.

СЕГИЗИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Затланы сыфатларын кёргюзтген сёзле.

Дерсни мураты: айтымлада затланы сыфатларын кёргюзтген сёзлени табаргъа юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле.

1. Сёзле къалай къураладыла?

2. Сёзле бёлюмлеге къалай бёлюнедиле?

3. Сёзледен не къуралады?

4. Сёзле тизгинден тизгиннге къалай кёчюрюледиле?

5. Алфавит деп неге айтабыз?

6. Ким? не? не этеди? къаллай? деген соруулагъа къаллай сёзле жууап этедиле? (Юлгюле келтирирге)

II. Сабийле юйде билип келген элберлерин  бир бирлерине сорадыла. 73-чю иш тинтиледи. Къаллай айтымла къурагъанларын окъуйдула.

III. Китап бла ишлеу.

74-чю ишде берилген суратлагъа къарап, ала къаллайла болгъанларына кёре айтымла къурайдыла.

Харбыз къаллайды? Харбыз тёгерекди, къызылды, татлыды.

Быхы къаллайды? Быхы узунду, къызгъылды, татыулуду.

Къозла къаллайладыла? Къозла мордула, къатыдыла д.а.к.

Жорукъну кесгин шатык окъутургъа.

75-чи ишде берилген жаздырманы къарап жазаргъа. Алгъа сабийле окъуйдула, къыйын сёзлери тинтиледиле эм устаз окъуп, сабийле китапларын  жабып жазадыла.

Ынна.

Бизни ыннагъа акъыллы адамды дейдиле. Ол кёп жылланы устазлыкъ этгенди. Кёп адам окъутханды. Сохталары анга бек ыразыдыла. Ала да билимли, огъурлу адамладыла.

VI. Дерсни бегитиу.

Устаз къангада сёзле жазады: жер, юй, къарындаш, адам, жаш, окъуучу. Сабийле уа сорууланы болушлукълары бла къангадагъы сёзледен, сайлап къошадыла.

(Къаллай?) акъ, мор, сары, къара (не?) – (къарындаш)

(Къаллай?) уллу, жарыкъ, кенг, жылы (не?) - (юй)

(Къаллай?) жумушакъ, ташсыз, кенг (не?) – (жер)

(Къаллай?) низамлы, адепли, билимли (ким?) – (окъуучу)

(Къаллай?) къарыулу, ариу (ким?) – (жаш)

(Къаллай?) тынч, огъурлу (ким?) – (адам)

VII. Юйге иш. Хар бири тенглери къаллай болгъанларыны юсюнден жазып келирге.

ТОГЪУЗУНЧУ ДЕРС

Дерсни темасы: Эсденжазма.

Дерсни мураты: окъуучуланы байламлы тиллерин ёсдюрюрге.

Исмаил.

Исмаил школдан келе эди. Ол тюкенден келе тургъан къарт къатынны кёрдю. Ол ауур сумкасын терк-терк жерге салгъанын эследи.

Исмаил аны сумкасын къолуна алды. Бир бёлекден ала къарт къатынны юйюне жетдиле. Къарт къатын Исмаилге бек ыразы болду, конфетле берип тебиреди. Жашчыкъ аланы алмады. Ол кесини адамлыкъ борчун толтургъанды. Къарт адамгъа болушханлыкъгъа адам хакъ алмайды.

Адеп-къылыкъны юсюнден ушакъ.

Сёзле: тюкенден, сумкасын, хакъ.

Эсденжазманы планы:

1. Исмаил къайдан келе эди?

2. Ол кимни кёрдю?

3. Исмаил къарт къатыннга къалай болушду?

4. Исмаил болушхан хакъын нек алмады?

ОНУНЧУ ДЕРС

Дерсни темасы: Къайтарыу ишле бардырыу. Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзле. Тауушла эм харфла.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин теренлеу.

Дерсни барыуу

I. Эсденжазманы сюзюу, халатларын тинтиу. (10-15 мин).

II. Устаз кеси окъуп сабийлени дефтерлерине жаздырады.

Ит адамны керти шуёхуду. Итни юйретирге керекди. Итни гитчеликден юйретсенг, ол кёп затны билликди. Уллу Ата журт урушда итле бизни аскерчилерибизге кёп болушлукъ этгендиле.

III. Устаз тюрлю-тюрлю  суратла кёргюзтеди. Сабийле ол суратлада затланы атларын жазаргъа эм къаллайла болгъанларын айтыргъа керекдиле.

IV. Берилген сёз тутушладан айтымла къураргъа.

Береди, билим, адамгъа, китап. Кетди, атам, ишге, мени. Алды, бизни, китапны, устаз.

V. Ненча харф,ненча таууш барды?

Таякъ, жаякъ, сюек, кёгюрчюн, бёдене, баппуш.

VI. Соруула бла ушакъ.

1. Ачыкъ тауушланы бла къысыкъ тауушланы не башхалыкълары барды?

2. Ала къалай юлешинедиле?

3. Ким? кимле? не? неле? деген сорууланы къаллай сёзлеге сорабыз?

4. Не этдиле? не этеди? не этди? дегенча сорууланы уа?

5. Затланы сыфатларын кёргюзтген сёзлеге къаллай соруула соруладыла?

VII. Юйге иш. Кесигизни юйюрлеригизни юсюнден жазып келирге.

Соруула.

Сизни юйде ким жашайды?

Атанг, ананг къайда ишлейдиле?

Эгечинг, къарындашынг бармыдыла?

Ала окъуймудула?

ОНБИРИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Сёз деген теманы къайтарыу.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин теренлеу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни тинтиу

«Мени юйюрюм» деген темагъа жазып келген хапарчыкъларын окъутургъа.

III. Къайтарыу ишле.

1). Устаз окъуйду, сабийле жазадыла: токъсан, туякъ, тюек, уллу, узакъгъа, ушхууур, хауа, уллу, хыличи, чапыракъ.

Хар сёзде ненча таууш, ненча харф болгъанын айтдырыргъа.

2). Сёзлени бирлик санда жазаргъа: чурукъла, кёлекле, табакъла, къаламла, дефтерле, шинтикле, ийнекле, бузоула.

3). Сёзлени жетишмеген харфларын айтыргъа, бир тизгинден башха тизгиннге кёчюрюрге болурча бёлюмлеге юлеше окъургъа:

ын…а, ис…и, бал…и, тёп…е, тау…ш, къып…а, чык…р.

4). Къангагъа тюрлю-тюрлю суратла тагъып, аланы атларын жаздырыу.

5). Бир суратха къарап сёзле къуратыу, ол сёзледен айтымла жарашдырыу эм ахырында текстчик жаздырыу.

6). Заман къалгъаннга кёре «Нюр» журналдан сёзбер ишлетирге.

IV. Юйге иш. Аппаларындан, аммаларындан соруп, ала  ойнаучу оюнладан билип келирге.

ОНЕКИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Энчи атла

Дерсни мураты: адамланы атлары, тукъумлары, аталарыны атлары эм башха затлагъа аталгъан энчи атла уллу харф бла  жазылгъанларын айтыргъа эм юйретирге.

Дерсни барыуу

I. Къайтарыу ишле

1. Къангада жазылгъан сёзлени дефтерлерине былай жаздырыргъа: алгъа ким? ол сёзледен сора не? деген, андан сора не этеди? дегенча эм аладан сора уа къаллай? нелляй? деген соруулагъа жууап этгенлени.

Сёзле: жашил, Алим, бойнакъ, чабады, къызгъылдым, уллу, шинтик, Аликалары, Минги тау, Бабугент, чурукъчу, ойнайдыла.

Тюзю:

а) Алим, чурукъчу, Аликалары

б) Бойнакъ, шинтик, Минги тау, Бабугент

в) чабады, ойнайдыла

г) жашил, къызгъылдым.

III. Жангы теманы ангылатыу

Устаз дерсге кёп тюрлю суратла хазырлайды: тауланы, череклени, адамланы, хайыуанланы кёргюзтген эм сабийледен сорады.

Сабийле бу суратда сиз не кёресиз? окъуучуланы жууапларына кёре устаз ангылата барады . Сёз ючюн, тауну сураты. Устаз сабийледен къаллай тауланы билгенлерин, неда эллени, шахарланы, адам атланы, классда окъуучуланы атларын  айтдыра, хар ала айтхан зат бир затны кесини энчи аты болгъанын эм ол энчи атла уллу харф бла башланып жазылгъанын айтыргъа эм сабийлени кеслерине да айтдырыргъа.

Энчи атланы уллу харф бла башлап жазаргъа тюз юйретир ючюн, сабийлеге бир къауум затны атын белгилеген сёзлени айыра билирге юйретирге керекди. Сёз ючюн, элле десек, ол кёп затны белгилейди, Кёнделен уллу элди десег а, ол бир элни атын белгилейди.

IV. Китап бла ишлеу

76-чы иш.

Точкаланы орунларына энчи атланы сала жазадыла, ишни жазып бошагъандан сора тюбюнде берилген суратха къарайдыла, суратны тюбюнде айтымланы окъуйдула, адам атланы къалай башланып жазылгъанларын ачыкълайдыла. Эки – юч окъуучугъа жорукъланы кесгин шатык окъутургъа эм устазны болушлугъу бла  энчи атланы хайырлана тёрт айтым къурайдыла.

V. Дерсни бегите 77-чи ишни окъуучула къангада кезиу-кезиу жазадыла эм адам атланы ызлайдыла.

1. Солтанны къарындашы малчыды.

2. Хамитни жашы жигит жашды.

3. Ахматны къызы устазды.

Устаз окъуучулагъа жорукъланы энтта да бир къайтарады эм окъуучуладан да сорады.

VI. Юйге иш. 78-чи иш къалай этериклери тынгылы ангылатылып бериледи эм жорукъланы билирге.

ЮЧЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Энчи атланы тукъум атладан айыра билирге юйретиу.

Дерсни мураты: энчи атланы тукъум атладан айыра билирге юйретиу эм жазылыуларын къайтарыу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни жокълау.

78-чи иш.

1. Элле: Кёнделен, Лашкута, Хасания.

2. Шахарла: Нальчик, Нарткъала, Чегем, Бахсан, Терек, Астрахань, Одесса, Нарсана, Ростов, Тырныаууз.

3. Жерлени: Башил

4. Тауланы:

5. Сууланы: Черек, Дон, Малкъар черек.

III. Къайтарыу ишле:

1. Сабийлеге атларын, тукъум атларын эм аталарыны атларын айтдырыргъа эм аланы дефтерлерине жаздырыргъа.

2. Къангада берилген сёзлени халатларын тюзете, дефтерлерине жазаргъа:

Къар, аминат, маратны жашы аслан, жер, жазыучу, шахар, къулийланы къайсын, тырныаууз эл.

Алай нек жазылгъанларын ангылатдырыргъа. Жорукъланы айтдырыргъа.

Теманы ангылатыуну андан ары бардырыргъа.

Устаз итни, киштикни, ийнекни, атны суратларын кёргюзтеди, сабийлеге атла ататдырады.

Алай ишлете, тенглешдире хайыуанлагъа бла жаныуарлагъа кеслерине энчи аталгъан атланы уллу харф бла  башланып жазылгъанларын ачыкълайдыла.

Сора къангада ишге къарайдыла.

Бизни къыралны ара шахары Москвады. Мен Нальчикде Ленин атлы орамда жашайма. Хасан бла Асият Бызынгыгъа барыргъа бек сюедиле. Жайда Къара тенгизде кёп адам солуйду. Чегем черекде татыулу чабакъла бардыла.

Бу айтымлада адам атладан сора, къаллай сёзле уллу харфла бла жазылгъанларын кёредиле эм ачыкълайдыла.

IV. Китап бли ишлеу.

79-чу иш. Юлгюдеча кесигиз билген юч сууну атын, тёрт элни атын, беш шахарны атын жазыгъыз.

Сууланы атлары: Чегем черек, Черек суу, Жылы суу.

Эллени атлары: Терскъол, Къара-Суу, Булунгу, Быллым.

Шахарланы атлары: Москва, Нальчик, Тырныаууз, Владикавказ, Бештау.

V. Дерсни бегитиу.

Энчи атла деп къаллай атлагъа айтадыла?

Тукъум атла деб а?

Энчи атла къалай жазыладыла?

Тукъум атла айтымда къалай жюрютюледиле?

VI. Юйге иш.

а) 80-чи ишде хапарчыкъны окъургъа, ангылагъанларын кеси сёзлери бла айтыргъа;

б) жорукъланы къайтарыргъа;

в) «Бизни юйюр», «Мени киштикчигим», «Мен итни бек сюеме», «Юй хайыуанла» деген темаладан бирине гитче хапарчыкъ къурап келирге.

ОНТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтым.

Дерсни мураты: окъуучулагъа айтымны тюз къураргъа, кеслерини оюмларын толу айтыргъа, айтымда сёзлени тюз хайырлана билирге юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни жокълау.

Юйде къурап келген хапарчыкъларын кезиу-кезиу окъутуу эм алада тюбеген энчи атланы айтдырыу. Бек иги жарашдыргъан эки-юч сабийни хапарчыкъларына махтау бериу.

III. Къайтарыу ишле.

Адамланы атлары, тукъум атлары, жерлени, сууланы, шахарланы, эллени, атлары, хайыуанланы атлары къаллай харф бла башланып жазыладыла. Бирер юлгю келтирирге.

IV. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз къангада алгъадан жазып къойгъан текстине сабийлени эслерин бурады, окъутады.

Китап.

Сафар китап окъуйду атасы анга тюрлю-тюрлю китапла алгъанды аланы ичинде суратлы китапла да бардыла Сафар аланы суратларына къарайды башха китаплада уа хапарчыкъла окъуйду Сафарны окъугъанына къарт аммасы бла гитче эгечи тынгылайдыла.

Окъуучула окъуп бошагъандан сора, кезиу-кезиу айтымланы ахырларын ауаз бла белгилейдиле, текстни айтымлагъа юлеше, уллу харфла бла башлап жазадыла, ахырларында точка саладыла.

Устазны сорууларына жууап этедиле.

1) Хар айтымда сёз кимни эм нени юсюнден айтылады? Не айтылгъанын толу ачыкъларгъа.

Айтым нени билдиреди? Айтымны ахырын къалай окъургъа керекди? Къаллай харф бла башланып жазылады? Ахырында къаллай тыйгъыч белги салабыз?

Хар соруугъа толу жууап алып эм юлгюле келтирирге керекди.

Айтымланы неледен, сёзлени, бёлюмлени неледен эм тауушланы не затла къурагъанларын эслерине тюшюртюрге.

IV. Китап бла ишлеу.

81-чи ишни жазаргъа. Хар айтымны магъана жаны бла айырып кёрюрге.

V. Дерсни бегитиу.

Устаз сабийлеге энтта да бир кере айтым бир магъананы, оюмну билдирип бир неда талай сёзден къуралгъанын, биринчи сёзю уллу харф бла башланып жазылгъанын айтады эм сабийлеге къайтартады.

VI. Юйге 83-чю ишни жазып, жорукъланы билип келирге бериледи.

ОНБЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымланы бир бирлеринден айыра билиу.

Дерсни мураты: айтымланы бир бирден айыра, кимни неда нени юсюнден айтылгъанын ачыкълагъан сёзлени таба эм ала бир бирлери бла къалай байланнганларын юйретирге. Айтымны ахыранда тыйгъыч белгилени сала интонацияны сакъларгъа керек болгъанын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Къайтарыу ишле.

1. Окъугъуз. Сёзлеге керекли харфланы къоша, айтымланы ахырларына точка сала жазыгъыз. Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин ызлагъыз.

Анам чо…нда азыкъ биширди биз чабышыргъа бек сю…биз Ислам гюллеге с…у къуяды.

Устаз кеси окъуп, сабийлени дефтерлерине жаздырады.

Аслийжан ариу къызды. Бизни ийнегибизни аты Къонгурду. Нальчикде бийик юйле бардыла. Бахсан сууну чабагъы кёпдю.

III. Юй ишни жокълау.

Къалай жазып келгенлерине къараргъа. Хар айтымда ненчашар сёз болгъанын айтдырыргъа. Жорукъланы кёлден айтдырыргъа.

IV. Китап бла ишлеу.

1. 82-чи ишни окъургъа. Хар айтымда ненча сёз болгъанын айтыргъа.

2. Зульфия не этеди? деген соруугъа жууап этген айтымланы дефтерлерине жаздырыргъа.

Не этеди? деген соруугъа жууап болгъан сёзлени ызларгъа. Ала нени билдиргенлерин ачыкълатыргъа.

3. 49-чу, 50-чи бетледе суратла эм соруулагъа кёре ишлетирге.

V. Дерсни бегитиу.

Айтым къалай къуралады?

Окъугъанда айтымны ахыранда ауаз къалай тюрленеди?

Айтымны ахырында къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла?

Айтым къаллай харф бла башланып жазылады?

VI. Юйге иш. Дерсигизни этерге олтургъанда юйдегилеригизни ол заманда не эте тургъанларын жазып келигиз.

Сёз ючюннге: Мен дерслерими этеме. Атам телевизоргъа къарайды…

ОНАЛТЫНЧЫ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны бегитирге эм эсгертиу жаздырма жаздырыргъа.

Дерсни мураты: айтымла къураргъа юйретиу эм эсгертиу жаздырма жаздырыу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни тинтиу. Сабийлеге айтымларын окъутургъа. Соруулагъа жууап этдирирге.

III. Къайтарыу ишле.

1. Устаз суратла кёргюзтеди, сабийле алагъа кёре айтымла къурайдыла, бирлери къангада, къалгъанлары дефтерлерине жазадыла. Айтымлада тюбеген энчи атланы тюплерин ызлайдыла.

2. Къангада жазылгъан текстдеги сёзлеге керекли харфланы къоша, айтымланы ахырларында точка салыргъа.

Жаз ба…ы жетди чып…ыкъла келдиле у…ларын жангыртдыла балала чыгъа…ып башладыла.

IV. Эсгертиу жаздырма.

Мен Тырныаууз шахарда жашайма. Юйюбюз Ленин атлы орамдады. Анамы аты Аслийжанды. Атамы аты уа Ахматды. Эгечим Нюржан сабий садха жюрюйдю. Солуу кюнледе Минги тауну тийресине барыучубуз. Анда «Азау», «Чегет», «Шхилди» дегенча ариу жерле бардыла.

V. Юйге иш. «Мени солуу кюнлерим» деген гитче хапарчыкъ жарашдырыргъа.

ОНЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Сынау жаздырма.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин тинтиу.

Дерсни барыуу

Жаз башы.

Жаз башы келди. Кюнле жылындыла. Мурат чыпчыкълагъа уя ишледи. Аны терекге такъды. Чыпчыкъла жазгъа къууана жырлайдыла. Аланы тереклеге уллу хайырлары барды. Чыпчыкъ уяланы буза турмагъыз. Муратча сиз да уяла ишлеп тагъыгъыз.

Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин ызларгъа.

ОНСЕГИЗИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы:  Халатла бла иш. Айтымланы къайтарыу.

Дерсни мураты: айтымда сёзлени байланыуларын юйретиу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Сынау ишни сюзюу эм халатларын тюзетиу (10-15 мин.)

III. Айтым деген темагъа ишле бардырыу.

1). Аш бишеди.

Не бишеди? –

Аш.

Аш не этеди? –

Бишеди.

Алим келди.

Ким келди? – Алим.

Алим не этди? –

Келди.

Быллай айтымла къурап, алай тинтип, сабийлени айтымны керек сёзюне соруула сала билирге юйретирге.

2). Точкаланы орунларына керекли сёзлени къоша, айтымла къурагъыз.

Мени аппам … бла жюрюйдю. Атабызны тюкенинде …, … сатадыла. Сабийлеге кёп тюрлю … бардыла.

Хайырланыргъа сёзле: къаланча, татлы суула, таякъ, илляула

3). Соруула бла ишлетирге.

Айтым къаллай харф бла башланып жазылады? Ахырында не салынады? Энчи атла деп къаллай атлагъа айтабыз? Тукъум атла деб а? Юлгюле келтиригиз.

4). Суратлагъа кёре айтымла къуратыргъа.

IV. Юйге иш. 85–чи ишни жазаргъа. Жорукъланы къайтарыргъа.

ОНТОГЪУЗУНЧУ ДЕРС

Кёлденжазма жаздырыу.

Сабийле кёлденжазма жаза, айтымланы бир бирлеринден айыра, ахырларында точка сала, айтымны уллу харф бла жазып башларгъа иги юйренедиле.

Устаз окъуучулагъа берген соруулада тюбеген сёзлени аз хайырлана, кеслерини сёзлери бла жазаргъа сабийлени юйретеди.

Сабийлени эслерине хапар юч кезиуден къуралгъанын салыргъа керекди:

1) хапарны аллы неда башланыуу;

2) болуннган ишни башы;

3) ишни бошалыуу, тамамланыуу.

Зоопаркга баргъаным.

Бу тумагъа устаз къангада быллай соруула жазады:

1. Сен зоопаркга баргъанмыса?

2. Ким бла баргъанса?

3. Анда не жаныуарла бардыла?

4. Сен къайсын бек жаратдынг?

5. Не затха бегирек сейир этдинг?

6. Энттада барлыкъмыса зоопаркга?

Соруулагъа жууап эте хапарчыкъ къурайдыла.

     IV-чю четверть.

БИРИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны баш членлери.

Дерсни мураты: окъуучулагъа айтымны баш членлери болгъанын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырлау.

II. Къайтарыу ишле.

1. Берилген сёзлеге керекли харфланы сала жазаргъа. Ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени тюплерин ызларгъа.

Нарт…х, чёг…ч, тем…рчи, ар…у, кий…м, чалы…ды, сал…нды, керт…е, тат…ы, эрт…е, Сол…ан.

2. Белгилеген сёзлери бла айтымла къураргъа. Ким? не? деген соруула къаллай сёзлеге соруладыла.

III. Сабийлени эслерин жангы темагъа бурургъа.

Устаз алгъадан таблица жарашдырады:

Газаланы Алим ариу жырлайды. Ахия иги окъуйду. Жарыкъ кюн тийди.

Устаз айтымланы окъутады. Ол айтымлада бир сёзден башха сёзге соруу сала стрелкала бла кёргюзтеди.

Биринчи айтымны окъуйду, анда кимни юсюнден айтылгъанын сорады. Сабийле сёз Газаланы Алимни юсюнден баргъанын айтадыла. Ол сёзню къаллай соруугъа жууап этгенин сорады. Ким? Газаланы Алим. Газаланы Алим не этеди? Жырлайды деп сабийле къыйналмай айтырыкъдыла. Айтымда сёз кимни, нени юсюнден барса, ол башчы болады, аны не этгенин кёргюзтген сёз хапарчы болады.

Бирси айтымланы да сюзе, айтымны баш членлерин табадыла.

IV. Китап бли ишлеу.

Китапны 51-чи бетинде соруула бла ишлерге эм жорукъну кесгин, шатык окъутургъа.

86-чы иш. Хапарчыкъны окъугъуз да, ат атагъыз. Башчыны бир ызлыкъ бла, хапарчыны эки ызлыкъ бла ызлап белгилегиз.

Дежурный.

Бюгюн Айшат дежурный болду. Салим анга болушду. Ол класс къанганы сюртдю. Айшат гюллеге суу къуйду. Лейла тазалыкъгъа къарады. Сабийлени кирсизликлерине эс бурду.

Устаз сабийлени кезиу-кезиу къангада ишлете бу ишни алай жаздырады.

Дерсни бегите 87-чи ишни окъутуп ким? не? деген соруулагъа жууап этген сёзлени айырып айтыргъа.

Айтымда башчыланы бла хапарчыланы къалай табарыкъларын сорургъа.

V. Юйге иш. 88-чи иш. Жорукъланы билирге.

ЭКИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны баш членлери.

Дерсни мураты: окъуучулагъа айтымда башчыны бла хапарчыны табаргъа юйретирге эм тил байлыкъларын ёсдюрюуге ишле бардырыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни жокълау.

Жазгъан айтымларын окъуп, къалай ызлагъанларын ангылатадыла. Жорукъну кёлден айтадыла.

III. Къайтарыу ишле.

1. Эки сёзден къуралгъан экишер айтым, юч сёзден къуралгъан да ючюшер айтым къурап жазаргъа. Баш членлерини тюплерин ызларгъа.

2. Устаз айтымланы окъуйду. Сабийле ким? не? деген соруугъа жууап этген сёзлени жазадыла.

Танг атды. Окъуучула лицейге тебиредиле. Къонгуроу урулду. Устаз келди. Сабийле аны бла жарыкъ саламлашдыла. Хар ким жерине олтурду. Дерс башланды.

IV. Физминутка.

V. Китап бла ишлеу.

53-чю бетде суратха алгъа план салып, сора иги оюм этип, хапар къураргъа.

                        План:

1. Жылны къайсы кезиуюдю?

2. Сабийле къайдадыла?

3. Ала кимге болушадыла?

4. Не этедиле?

5. Сен а картош неда бир башха зат жыйгъанмыса?

89-чу ишни жазаргъа.

1. Булут кёрюндю. 2. Жауун жауду. Мотор гюрюлдеди. 3. Ахмат назму окъуду. 4. Устаз классха кирди. 5. Ат кишнеди. 6. Зарият жырлады.

Дерсни бегите 2-чи, 3-чю, 5-чи айтымлада башчыны бла хапарчыны бир бирлери бла байламлыкъларын сорууланы болушлукълары бла ангылатыргъа.

Хауа, жауун деген сёзле бла айтымла къуратыргъа, ол сёзлени сёзлюклерине жаздырыргъа.

VI. Юйге иш: 91-чи. Къалай этиллигин тынгылы ангылатып берирге.

ЮЧЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны баш членлери.

Дерсни мураты: окъуучуланы тил байлыкъларын ёсдюрюрге. Айтымны баш членлерин табаргъа юйретирге.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни сюзюу.

1. Устаз терк келди. 2. Сафият ариу тепседи. 3. Жылы кюн тийди. 4. Терен къар басды. 5. Анам ётмек биширди. 6. Терек ариу чакъды.

III. Китап бла ишлеу.

Айтымда башчыны бла хапарчыны къалай табаргъа боллукъду? Ала къаллай соруулагъа жууап этедиле?

90-чы иш. Башчыдан бла хапарчыдан къуралгъан ючюшер айтым къурап, дефтерлеригизге жазыгъыз.

92-чи иш. Айтымланы жазыгъыз. Точкаланы орунларына керекли сёзлени салыгъыз. Башчыны бир ызлыкъ бла ызлагъыз.

1. Сабан сюрюлдю. 2. Ийнек ёкюреди. 3. Булбул жырлайды. 4. Тирлик жыйылгъанды. 5. Жаз келди. 6. Мухтар тепседи. 7. Къой макъырады.

IV. Физминутка.

V. Айтымны баш членлери деген  теманы бегитирге ишле бардырыу.

1. Устаз айтымны окъуйду, сабийле хапарчыны айырып жазадыла. Сууукъ жауун жауду. Лейля анасын къучакълады. Тюкенден къалам алдым.

2. Устаз айтымны окъуйду, сабийле башчыны айырып жазадыла.

Апрель ай башланды. Кырдык ёсгенди. Гюлле чагъадыла.

VI. Юйге иш. 93-чю иш. Хапарчыкъны окъуп, ол темагъа кёре кёлденжазма жазаргъа.

ТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Эсденжазма.

Дерсни мураты: окъуучуланы тил байлыкъларын ёсдюрюрге.

Чирик кёл

Малкъар аузунда Чирик кёл барды. Ол теренди. Аны сууу тазады. Къышда, жайда да сууну жылылыгъы бир кибикди. Чирик кёлню къатында эмен, чинар, къайын терекле ёседиле. Кёлде къайыкъла кёпдюле. Къайыкъла бла сабийле да жюзедиле.

Сёзле: Малкъар аузунда, эмен, чинар, къайын, къайыкъла.

                Эсденжазманы планы:

1. Малкъар аузунда не кёл барды?

2. Ол къаллайды?

3. Къышда, жайда да аны сууу къаллайды?

4. Кёлню къатында къаллай терекле ёседиле?

5. Анда неле кёпдюле?

6. Къайыкъла бла кимле жюзедиле?

Текстни окъуп, планын берирден алгъа Чирик кёлню суратын кёргюзтюп неда анда болгъан сабий бар эсе хапар айтдырыргъа.

БЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны интонациясына кёре тыйгъыч белгилени салыу.

Дерсни мураты: окъуучулагъа айтымны интонациясына кёре тыйгъыч белгилерин салыргъа юйретирге эм ала точка, соруучу белги эм кётюрюучю белги болгъанларын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Къайтарыу ишле бардырыу

1. Керекли харфларын сала жазыгъыз: чап…ракъ, шу…х, чо…н, суу…къ, жау…н, жа…ы, къул…укъ.

2. Берилген айтымлада зынгырдауукъ къысыкъланы бир, тунакы къысыкъланы эки ызлыкъ бла ызларгъа.

Мени киштигим барды. Аны аты Мурмурду. Тюгю къап-къарады, бутлары уа акъдыла. Мурмур кюндюз жукълайды, кече уа чычхан тутады.

Бу айтымлада башчыланы бла хапарчыланы сорууларын салдыра ангылатдырыргъа.

III. Физминутка.

VI. Жангы теманы ангылатыу.

Айтымны окъугъан заманда билгенлерин къайтарыу.

Айтымны айтып бошай туруп интонациябыз къалай тюрленеди?

Устаз сурат кёргюзтеди. Анга кёре айтымла къурай, айтымланы ахырларына точка сала, ала хапарлаучу айтымла болгъанларын ангылатыргъа.

V. Китап бла ишлеу.

Точканы (.) жюрютюлюую.

94-чю иш. Окъугъуз. Айтымны биринчи сёзюн уллу харф бла жазып башлагъыз. Ахырында точка салыгъыз.

Жай ингир жылыды. Чыпчыкъла тауушсуз болдула. Жаныуарла тынчайдыла. Юй къанатлыла жукълайдыла. Адамла ариу хауада сюйюп айланадыла.

95-чи ишни кезиу-кезиу къангада жазадыла.

Алма чакъды. Кертме терекле чакъдыла. Кюн батды. Жулдузла кёрюндюле. Окъуучула эллилерине болушдула.

VI. Дерсни бегите 97-чи ишни окъуп, точкаланы нек салыннганларын айтыргъа.

Айтымны ахырында точка (.) салыннганын энтта да бир кере чертип айтыргъа.

Чабышыу, чариш деген сёзлени магъаналарын ангылатып, ала бла айтымла къуратыргъа эм ол айтымланы ахырларына не саллыкъларын ачыкълатыргъа, сёзлюклерине жаздырыргъа.

VII. Юйге иш. 96-чы ишде суратлагъа къарап, алада сорууланы болушлукълары бла башчыны бла хапарчыны табаргъа. Жорукъну билирге.

АЛТЫНЧЫ ДЕРС

Дерсни темасы: Кётюрюучю белгини жюрютюлюую.

Дерсни мураты: ауаз кётюрюлюп айтылса, айтымны ахырына кётюрюлюучю(!) белги салыннганын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни сюзюу.

Къалай этгенлери тинтиледи.

III. Къайтарыу ишле.

Сёзледен айтымла къураргъа.

1. Чакъгъанды, терекчик, ариу. Сюймейме, ашаргъа, мен, сууукъ, ашны. Алдым, алмала, кертмеле, базардан, эрикле.

2. Окъуучула кеслери хар бири бирер айтым къурайдыла. Ахырында интонацияны тюз  саладыла эм ол айтымлада башчыны, хапарчыны табадыла.

3. Ол къурагъан айтымларын къууанып айтыгъыз деп айтдырады устаз окъуучулагъа, сора алай ангылатады: аллай айтымлада ауазыгъыз кётюрюлюп айтылса айтымны ахырында кётюрюлюучю (!) белги салынады.

IV. Физминутка.

V. Китап бла ишлеу.

98-чи иш. Айтымланы жазыгъыз. Ахырында къаллай белги барды? Эсигизни бура жазыгъыз.

VI. Дерсни бегите 99-чу ишни окъуйдула, тыйгъыч белгилени алай нек салыннганларын айтадыла.

Сабийле жорукъну кесгин, шатык окъуйдула.

Мамырлыкъ деген сёзню магъанасын ачыкъларгъа, аны бла айтым къураргъа. Ол айтымда башчысын, хапарчысын табаргъа, сёзню сёзлюклерине жаздырыргъа.

VII. Юйге 100-чю ишни анализ этип берирге.

ЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Соруучу белгини жюрютюлюу.

Дерсни мураты: соруу магъанасы болгъан айтымны ахырына соруучу белги (?) салыннганын ангылатыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишлерин тинтиу.

1. Бизни Аскер мамырлыкъны сакълайды.

2. Жашла, ишигиз къалай барады?

3. Ынна, кюнюгюз ахшы болсун!

III. Устаз окъуп, сабийлеге жаздырады,

Бюгюн Маринаны туугъан кюнюдю. Анасы анга жыйрыкъ алды. Жыйрыкъны ариулугъу кёз къаматады. Къалай аламатды туугъан кюнюнг! Бюгюн анга тенглери да юйге келликдиле.

IV. Физминутка.

V. Жангы теманы ангылатыу.

Къангада жазылгъан айтымла бла ишлейдиле.

Сен кимсе? Мен Атабийланы Лейляма.

Санга ненча жыл болады? Манга сегиз жыл болады.

Сен ненчанчы классха бараса? Мен экинчи классха барама.

Сабийле къангада айтымлада сорууну кёргюзтген сёзлерин таууш бла белгилей окъуйдула. Устаз къайсы сёз сорууну кёргюзтгенин ангылатады. Сорууу болгъан айтымланы ахырларында соруучу белгини салыннганын айтады.

VI. Китап бла ишлеу.

101-чи иш. Соруула бла жууапланы кезиу окъугъуз. Ауаз соруучу айтымланы къайсы сёзюнде бек кётюрюлгенин эслегиз.

102-чи иш. Окъугъуз. Айтымланы ахырларында керекли тыйгъыч белгилени салыгъыз.

103-чю иш. Айтымланы хар бирини ахырында соруучу белги салырча тюрлендирип жазыгъыз.

1. Самолёт учуп келдими? 2. Тюкеннгеми кирдим? 3. Ол келген адаммыды? 4. Алий жазамыды? 5. Ырхымы къопду? 6. Шарифа ишин бошадымы? 7. Ит къабармы? 8. Иги китапмыды? 9. Сууукъ кюнмю эди?

VII. Дерсни бегите 104-чю ишни берирге. Бирлери сорууланы, экинчилери жууапланы окъуйдула.

Жорукъну кесгин шатык айтдырыргъа.

VIII. Юйде анкетаны сорууларына жууап этерге эм 105-чи ишде белгиленнген сёзледе ачыкъ тауушланы ызларгъа.

СЕГИЗИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Тамыр.

Дерсни мураты: сёзню тамыры бла шагъырей этиу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни тинтиу:

а) ачыкъ тауушланы къайтарыргъа;

б) къысыкъ тауушланы эсге тюшюрюрге;

в) жорукъланы кёлден айтдырыргъа

III. Къайтарыу ишле бардырыу.

1. Устаз окъуйду:

Гитче Салиматчыкъ атасы узакъ жолоучулукъдан келирин эрттеден сакълайды. Эрттен сайын къарындашы Саматха: «Атабыз келдими?»- деп сора эди. Бир кюн а атасы келип тургъанын кёрюп: «Атабыз келгенди!»- деп къууанды. Ингирликде тенг къызына: «Атабыз келгенди», - деп хапар айтды.

- Сабийлеге сорады: «Атабыз келгенди» деген айтым бирчамы эшитиледи хар айтымда да?

- Сабийле хар айтымны энчи сюзедиле, устазны соруууна жууап этедиле.

2. Устаз кёргюзтген суратланы атларын жазып барадыла.

3. Сёзледе ненча харф, ненча таууш болгъанын айтадыла:

Исси, уллу, ынна, тёппе, кюе.

IV. Физминутка.

V. Жангы теманы ангылатыу.

Устаз бир тамырлы сёзлени таблицасын къангагъа тагъып, жангы теманы ангылатады. Таблицада тюрлю-тюрлю юлгюлени  жазаргъа болады. Сёз ючюннге:

суу, суу+ла, суу+чукъ, суу+лукъ, суу+чу, суу+гъа.

Сёзлени тенглешдиртеди, сёзню тюрленмеген кесегин сорады, аллай сёзледе сёзню тюрленмеген кесеги тамыр болгъанын эм анга къошулгъан кесекчиги уа жалгъау болгъанын ангылатады.

Бир къауум сёзню тамырларын табаргъа юйретеди. Тамыр къалай белгиленнгенин кёргюзтеди.

Сёз ючюннге: жырчы – жыр+чы, сёзлюк – сёз+люк.

VI. Китап бла ишлеу.

1. Жорукъну кесгин, шатык окъуйдула, юлгюлеге эс бурадыла.

2. 106-чы ишни жазадыла. Тамырларын юлгюдеча ызлайдыла:

таш+лы, уч+ар, от+ну, сюр+юу, жол+чу, шахар+гъа, кёк+ге, сенек+ни, стол+да, къаршы+гъа.

VII. Дерсни бегите 107-чи ишни тамамларгъа.

1. Дефтер, портфель, ауузлан, акъылман деген сёзлени сёзлюклерине жаздырыргъа, магъаналарын ангылатып, айтымла къуратыргъа.

2. а) сёзню тюрленмеген кесегине не дейбиз?

б) сёзню магъанасы не заманда тюрленирге боллукъду?

VIII. Юйге иш.

1. 108-чи ишни жазаргъа.

2. Жорукъну кёлден билирге.

ТОГЪУЗУНЧУ ДЕРС

Дерсни темасы: Тамыр.

Дерсни мураты: сёзню тамырын эм жалгъауларын бегитиу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юйде толтургъан ишлерин тинтиу.

Жорукъланы къайтарыу.

1. Сёзлюк жаздырма жаздырыу.

Хауа, жауун, чабышыу, чариш, мамырлыкъ, дефтер, портфель, ауузлан, акъылман.

2. Тамыр деп сёзню къаллай кесегине айтадыла?

3. Берилген сёзлени тамырларын жалгъауларындан айыра жазаргъа:

намыслы, шуёхлукъ, китапны, билимли, тазалыкъ, акъыллы.

4. Къангада жазылгъан сёзлени бирге къошуп, айтымла къураргъа.

1. Мен, къарындаш, экинчи, класс, окъуй. 2. Фатима, бахча, гюл, жый. 3. Анам, иш, кел. 4. Мен, иги, китап, окъу.

5. Устаз окъугъан  сёзлени тамырларын табып айтыу:

гыржынлыкъ, спортсмен, арбазда, жырлайдыла, таулула.

6. Берилген жалгъауланы къошуп, сёзле къуратыу: -ла, -чы, -лыкъ,

-ну, -гъа.

III. Физминутка.

IV. Китап бла ишлеу.

109-чу иш. Айтымланы окъуп, кимле? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзлени ызлай жазаргъа.

1). Битеу адамла мамырлыкъ ючюн кюрешедиле. 2). Малла жайлыкълада терк семиредиле. 3). Жаз башында къарылгъачла келедиле. 4). Жашла изеуге кетдиле. 5). Ушкок тауушдан къаяла зынгырдадыла.

Ол сёзлени тамырларын, жалгъауларын белгилерге.

V. Дерсни бегите кёлден 110-чу ишни ишлетирге. Айтымланы окъутуп, кимни, нени не этгенин билдирген сёзлени табаргъа. Ол сёзлени тамырларын, жалгъауларын белгилерге:

иш-лейди, эш-едиле, эш-мейди, эш-еди, эт-еди, сал-ады, эт-иле-диле.

VI. 111-чи ишни юйде жазаргъа, соруулагъа жууап этерге хазырланып келирге.

ОНУНЧУ ДЕРС

Дерсни темасы: Эсгертиу жаздырма.

Дерсни мураты: окъулгъанны къайтарып, эсгертиу жаздырма жаздырыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юйге берилген ишни тинтиу.

1. Къурагъан айтымларын окъуйдула.

2.а). Сёзню тюрлендириучю кесегине не дейбиз?

б). Сёзню магъанасы къалай тюрленеди?

III. Къайтарыу.

1. Айтым деп неге айтабыз?

2. Айтымны биринчи сёзю къаллай харф бла башланады?

3. Айтымны ахырында тыйгъыч белгини къалай салабыз?

4. Айтымда интонация къалай сакъланады?

5. Айтымда этилген ишни билдирген сёзлени къалай билебиз?

IV. Эсгертиу жаздырма.

Малкъар халкъны кёп белгили адамлары барды. Минги таугъа биринчи баргъаным эсимдеди. Сен Россияны ара шахары Москвагъа баргъанмыса? Къаллай ариу шахарды Нальчик!

V. Юйге иш.

Жорукъланы къайтарып келирге.

ОНБИРИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Сынау жаздырма.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин тинтирге.

Дерсни барыуу

Жаздырма.

Татлы тенгле.

Ахмат бла Мурат экинчи классда окъуйдула. Ала татлы тенгледиле. Жашланы керти шуёхлукъ жюрюте билгенлери аналарын къууандырады. Сизни уа бармыды аллай тенгигиз?

1. Биринчи айтымны сёзлерин тизгинден тизгиннге кёчюрюрге жарарча бёлюмлеге бёлюгюз.

2. Ючюнчю айтымны басымларын салыгъыз.

ОНЕКИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Халатла бла иш бардырыу эм письмо жазаргъа юйрениу.

Дерсни мураты: окъуучуланы халатларын тюзете, тюз жазаргъа юйретирге эм письмо жаздырыргъа.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Халатла бла иш (10-15 мин.)

III. Бир затны тилеп, кесинги шуёхунга бир къагъытчыкъ (письмо) жаз.

Юлгю.

Салам Нальчикден.

Багъалы тенгим Исса, къалайса? Не ишлейсе? Атанг, ананг аурумай игимидиле? Мен жай солуулада ётдюрген кюнлерими тансыкълайма. Санга бир тилегим барды: экибиз сабийле бла тюшген суратладан ий. Ашыгъып сакълайма.

Къызыу салам бла сени тенгинг Асхат.

IV. Юйге иш. «Нюр» журналдан кесинг сюйген бир назмуну жазып ал.

ОНЮЧЮНЧЮ ДЕРС

Дерсни темасы: Айтымны къайтарыу. Тауушла.

Дерсни мураты: «Айтым» деген теманы бегитирге къайтарыу ишле бардырыу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни тинтиу.

III. Къайтарыу ишле бардырыу.

1). Айтым деп неге айтабыз?

2). Айтымны биринчи сёзю къаллай харф бла башланады?

3). Айтымны ахырында тыйгъыч белгилени къалай салабыз?

4). Айтымда интонация къалай сакъланады?

5). Айтымда этилген ишни билдирген сёзлени къалай билебиз?

Хар соруугъа тынгылы жууапла этдирип, юлгюле келтиртирге.

IV. Къангагъа сурат тагъып сабийлеге соруула сора ол суратха кёре айтымла къуратыргъа. Къурагъан айтымларында башчыны бла хапарчыны табаргъа.

Бир-эки окъуучугъа суратха кёре хапарчыкъ жарашдырып айтдырыргъа.

V. Юйде сюйген илляуларыны юслеринден жазып келирге.

ОНТЁРТЮНЧЮ ДЕРС

Жылны ичинде окъулгъанны къайтарыу.

Дерсни темасы: Тауушланы къайтарыу.

Дерсни мураты: ачыкъ эм къысыкъ тауушланы къайтарыугъа ишле бардырып, сабийлени билимлерин теренлерге.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишни тинтиу.

III. Къайтарыу ишле бардырыу:

а). Устаз окъуп сабийле жазаргъа:

айып, акъсакъ, аякъ, бёрк, бичакъ, бишлакъ, боюн, быйыл, гаккы, гинжи, гоппан, гылыу, гюнях.

Сёзледе ачыкъ тауушланы бир, къысыкъ тауушланы эки ызлыкъ бла ызларгъа.

б). Къангада жазылгъан айтымлада керекли харфланы сала, магъаналарын сюзерге.

Адамны ташада сёк…е,

Туурада махта…а.

Аз ойлагъан кёп сёле…ир.

Ариу къылыкъ шу…лукъну буздурмаз.

Аман бичакъ къол кесер,

Аман къатын жол кесер.

IV. Физминутка.

V. Китап бла ишлеу.

112-чи иш. Тёртюшер айтым къурап, ол айтымлада ачыкъ тауушланы белгилеген харфла ненча болгъанларын айтыргъа.

113-чю иш. Айтымланы жазып, белгиленнген сёзледе базыкъ ачыкъ тауушланы белгилеген сёзлени ызларгъа.

насыплы, окъуучуду, атасы, болургъа.

114-чю иш. У-харфы болгъан сёзлени табып, ол сёзлени бёлюмлеге бёле жазаргъа.

а-ууз-лан-ма-йын, туз, жокъ-ду, ур-гъан-ды-ла.

Сёзлюклерине сёзле: оюн, чоюн.

VI. Юйге иш: 115-чи иш.

ОНБЕШИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Жылны ичинде окъулгъаннга къайтарыу ишле бардырыу.

Дерсни мураты: къайтарыу ишле бардыра энчи эм тукъум атланы, айтымны къайтарыугъа энчи эс бёлюрге.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Юй ишге къарау.

III. Къайтарыу ишле бардырыу.

1. Устаз окъуйду, сабийле жазадыла:

дауур, дугъура, дуппур, жаныуар, жангы, жыйын, жюрюу, зауукъ, ийис (хар сёзню жазылыууна эс бурургъа).

2. Устаз айтымла окъуйду, сабийле аланы къаллай айтымла болгъанларын айтадыла, энчи атланы табадыла.

1. Аслийжан дерслеринги иги хазырлагъанмыса? 2. Ахмадия хар жыл сайын махтау алады. Москва къалай ариу шахарды! Мамайланы арбазда къарылгъач уя бармыды? «Балкария» къалай аламат тепседи! Сиз быйыл «Заман» газетге жазылгъанмысыз?

IV. Физминутка.

V. Китап бла ишлеу.

116-чы ишде хапарчыкъны окъуп, энчи атлары болгъан айтымланы дефтерлерине жазаргъа. Хаким бла Василь экиси эки шахарда жашайдыла. Ала солугъан заманларында Быллымгъа барыучудула. Аланы тенглери Салих бла Нух устазла болуп ишлейдиле. Василь лётчикди, Хаким а магъаданчыды.

118-чи ишде белирген назмуну окъургъа, анда ненча айтым болгъанын айтыргъа эм хар айтымны магъанасын ангылатыргъа.

120-чы ишде берилген хапарчыла бла кёллеринден айтымла  къураргъа, хапарчыларын айрып айтыргъа.

VI. Дерсни бегитиу.

Соруула бла ишлеу.

1). Энчи атланы тукъум атладан башхалыкъларын ачыкълагъыз.

2). Ала къалай жазыладыла?

3). Айтым деп неге айтабыз?

4). Айтымны къаллай тюрлюлерин билесиз?

5). Айтым къаллай харф бла  башланып жазылады?

Тауус, аууз, таякъ, жаякъ деген сёзлени сёзлюклерине жаздырыргъа, жазылыуларына эс бурдурургъа.

VII. Юйге иш: 117-чи эм 119-чу ишлени жазаргъа. Жорукъланы къайтарыргъа.

ОНАЛТЫНЧЫ ДЕРС

Дерсни темасы: Жылны ичинде окъулгъанны бегитирге сынау жаздырма.

Дерсни мураты: окъуучуланы билимлерин тинтирге.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Сынау жаздырма жазыу.

Бизни Ата журтубуз.

Бизни Ата журтубуз Россейди. Россей бек уллу къыралды. Анда кёп халкъла жашайдыла. Малкъар халкъ да кёп миллетли Россейни къурагъан халкъладан бириди. Дунияда къарындашлыкъдан, шуёхлукъдан иги зат жокъду.

Сёзле: Ата журтубуз кёп миллетли, къарындашлыкъ, шуёхлукъ.

Берирге ишле:

1). Энчи атланы тюплерин ызларгъа.

2). 2-чи эм 3-чю айтымлада башчыларын бла хапарчыларын табаргъа.

ОНЖЕТИНЧИ ДЕРС

Дерсни темасы: Жылны ичинде окъулгъанны бегитиу.

Дерсни мураты: халатла бла иш бардырыу эм жылны ичинде окъулгъанны къайтарыу.

Дерсни барыуу

I. Дерсге хазырланыу.

II. Халатла бла иш бардырыу (10-15 мин.)

III. Китап бла ишлеу.

121-чи ишни кёлден ишлерге. Айшатны жаулугъу чилледенди. Бюгюн театрда Салихни кёрдюм. Бюгюн Далхатха дефтерлени бердиле. Тюнене китабымы Османда къойдум. Бюгюн тюкенден окъуу керекле алдым.                        

IV. Физминутка.

123-чю иш.Керекли сёзлени къоша жазаргъа эм сёзлени тамырларын табып ызларгъа.

Эркинди бизде жайлыкъла,

Элпек бизде байлыкъла.

Малгъа, мюлкге иебиз,

Шуёх жашауну сюебиз.

V. Дерсни бегитиу.

1.Тауушла бла харфладан билгенлерин къайтарыу.

2.Сёзню юсюнден не биледиле?

3.Айтымны жорукъларын къайтарыу.

4.Тамыр не болгъанын ангылатдырыу.

Дерсни бегите «Бирликдеди тирлик» деген назмуну окъуп магъанасын сюзерге.

VI. Юйге иш: 122-чи ишни къалай этиллигин ангылатып юйде жазаргъа берирге.

Жайда солугъан кезиулеринде унутмай классдан тышында окъугъан китапларындан жаза-жаза турургъа кереклерин айтыргъа.

БАШЛАРЫ

1. Ал сёз……………………………………………………………..3
2. Календарь-тематика план…………………………………….…..4
3. Биринчи классда окъулгъанны къайтарыу. Айтым…………………...…5
4. Таууш эм харф……………………………………………………….……..7
5. Таууш эм харф (2-чи дерс)……………………………………………….10
6. Э, е харфла………………………………………………………………...12
7. Е харфны жазыу эм окъуу………………………………………………..14
8. Ю харфны жазыу эм окъуу………………………………………………16
9. Я харф………………………………………………………………...……18
10. У харф……………………………………………………………………...19
11. Сынау жаздырма………………………………………………………….21
12. Къысыкъ тауушла…………………………………………………………22
13. Къысыкъ тауушла (2-чи дерс)…………………………………………....25
14. В,Ф, Ц, Щ къысыкъ тауушла……………………………………………..27
15. Эсденжазма……………………………………………………………….29
16. Къысха у бла й…………………………………………………………….30
17. Жумушакъ эм къаты белгиле…………………………………………….31
18. Басым…………………………………………………………………...….33
19. Алфавит…………………………………………………………………....35
20. I-чи, II-чи четвертьледе окъулгъанны къайтарыу ишле

     бардырыу эм эсгертиу жаздырма жаздырыу……………………...…….36

1. Ким? кимле? деген соруулагъа жууап этген сёзле……………………...38
2. Ким? кимле? деген соруугъа жууап этген сёзле (бегитиу)…………….39
3. Не? неле? деген соруулагъа жууап этген сёзле……………………..…..40
4. Кимни не этгенин кёргюзтген сёзле………………………………..……42
5. Кимни не этгенин кёргюзтген сёзле……………………………………..44
6. Затланы сыфатларын кёргюзтген сёзле………………………...……45-46
7. Эсденжазма………………………………………………………..………48
8. Къайтарыу ишле бардырыу. Ким? не? деген

      соруулагъа жууап этген сёзле. Тауушла эм харфла……………………48

1. Сёз деген теманы къайтарыу……………………………………………..49
2. Энчи атла…………………………………………………………………..50
3. Энчи атланы тукъум атладан айыра билирге юйретиу………………...52
4. Айтым……………………………………………………………………...54
5. Айтымланы бир бирлеринден айыра билиу…………………………….55
6. Айтымны бегитирге эм эсгертиу жаздырма жаздырыргъа…………….56
7. Сынау жаздырма………………………………………………………….57
8. Халатла бла иш. Айтымланы къайтарыу………………………………..58
9. Кёлденжазма аздырыу………………………………..…………………..58
10. Айтымны баш членлери………………………………………….59, 60, 62
11. Эсденжазма………………………………………………………………..63
12. Айтымны интонациясына кёре тыйгъыч белгилени салыу…………....63
13. Кётюрюучю белгини жюрютюлюую……………………………………65
14. Соруучу белгини жюрютюлюую………………………………………..66
15. Тамыр………………………………………………………………….67, 69
16. Эсгертиу жаздырма……………………………………………………….70
17. Сынау жаздырма………………………………………………………….71
18. Халатла бла иш бардырыу эм письмо жазаргъа юйрениу……………..71
19. Айтымны къайтарыу. Тауушла…………………………………………..72
20. Тауушланы къайтарыу……………………………………………………72
21. Жылны ичинде окъулгъаннга къайтарыу ишле бардырыу……….……73
22. Жылны ичинде окъулгъанны бегитирге сынау жаздырма……….…….75
23. Жылны ичинде окъулгъанны бегитиу………………………………..….75

В помощь учителю

Методическое издание

УРОКИ БАЛКАРСКОГО ЯЗЫКА. 2 КЛАСС

Конакова Л. А.

Техничекий редактор Ж. А. Мокаева