Ада- ие хуралы
презентация к уроку

«Кижи болуру— чажындан, аът болуру — кулунундан»

      Ажы-төл кижизидери — ындыг-ла амыр эвес үүле. Сактырга белен ышкаш сагындырар, а херек кырында ол ындыг эвес. Ынчалзажок уругларның кижизидилгези-биле холбашкан айтырыглар, шынап-ла, өг-бүле бүрүзүнде болганчок таваржып турарын билир бис. Чамдык ада-иелер кижизидилге ажылынга хамаарышкан бергелерни ажып эртип алыр, а бир чамдыктары ук айтырыгны шиитпирлеп шыдавас. Орус чоннуң «Чүнү тарыыр сен, ону ажаар сен» деп үлегер домаанда кончуг шын чугаалаан. Чаш кижиниң кижизидилгезинге ада-ие кандыг ужур-дузалыг болурул, оларның кыраан назыны оон хамааржыр, тодаргайлаарга, ада-ие уругларын күш-ажылчы, кызымак, биче сеткилдиг, дузааргак кылдыр өөредип кижизиткенинден аас-кежиктиг болгаш бүзүрелдиг назылыг болурунуң магадылалы бар.

       «Кижи бүрүзү баштай чаш төл болуп төрүттүнер, ооң соонда ада-ие, кырган-авазы азы кырган-ачазы болуп, кижизидикчи болур. Харыысалгалыг хүлээлгелерни күүседир апаар, өскээр чугаалаарга, баштай кижизиттинер, а чоорту боду кижизидикчи апаар. Үжүк-бижик, тускай школа черлери чок-даа турда, кижизидилге сайзырап турган». «Кижи болуру — чажындан, аът болуру — кулунундан» деп бурунгу өгбелеривистиң чиге чугаалааны база шын. Шынап-ла, өгбелеривис чеже-даа үжүк-бижик билбес чораан болза, кижизидилгеге хамаарылгазы кончуг шыңгыы чораан. Кырган-авамның «Улуг улус чугаазы дыңнавас, аңаа киришпес. Өгбелер мурнундан эртип болбас, хоржок, ада-иең ады баксыраар» дээн чагыыр чораан. Шынап-ла, ажы-төлдүң дөскел чок чоруу болгаш багай кижизидилгези оларның ада-иезиниң адынга багай дээрзин билир бис.

          Кижизидилге үзүк-соксаал чок болгаш нарын күш-ажыл деп база катап демдеглексеп тур мен. Чаш кижи өске улустуң чижээнге чииги-биле өөренип алыр дээрзин ада-иелер база башкылар шупту билир бис. Ынчангаш бо таварылгада, бир дугаарында, ада-ие боттары уруг-дарыынга үлегер-чижек болур ужурлуг. Чижээлээрге, ачазы оглунга: «Чемненир мурнунда холуң чуп ал» — деп чагып тургаш-ла, боду ажылдааш келгеш, холун чугбас болза, чаш кижи база угаан-медерелдиг болгаш, ону эскерип. Ол дораан: «Ачам боду чугбас кижи чорду чоп» деп билиишкинниг артып калыр. Моон бир дугаар түңнелди үндүрүп болур. Ада-ие бүрүзү ажы-төлге амыдыралда үлегер-чижек болуру чугула.  

      Өг-бүле бүрүзүнде уруглар кижизидилгезиниң дугайында боттарының көрүжү база билиишкини турар ужурлуг. Бо талазы-биле В.А.Сухомлинскийниң «Өг-бүле амыдыралының кол сорулгазы болгаш утказы – ажы-төлдүң кижизидилгези. Ажы-төл кижизидилгезиниң кол школазы – өгнүң эр ээзи биле херээжен ээзиниң, ачазы биле авазының бот-боттарынга хамаарылгазы» — деп чугаалааны кончуг тааржыр. Өг-бүлеге чаш кижи төрүттүнген соонда ада-ие, бир дугаарында, чаш төлүнүң кижизидилгезинче ооң чырыкче чаяаттынган хүнүнден эгелээш, сагыш салыры чугула. Чаш уруг долгандыр турар ада-иезиниң, чоок төрелдериниң арын-шырайын, үнүн таныыр-билир болур. Ол долгандыр болуп турар болуушкуннарны база шиңгээдип ап турар.

        «Улусчу кижизидилгениң кол сорулгазы – уругларны угаан-сарыылдыг, кадык-шыырак болгаш төлептиг мөзү-шынарлыг кылдыр кижизидери. Чамдык эт-херексел, эт-сеп, алгыш-йөрээл безин уругларның өзүлдезинге улуг салдарлыг. Долгандыр турар амыдырал уругларга эки-даа, багай-даа салдарны чедирер. Багай аажы-чаңныг кижилерниң салдары багай талаже угландырар, ынчангаш уругларны кайы хамаанчок кижилер-биле эдеришпезин сүмелеп чагыыр болза эки.

      Уруглар кижизидилгезинче чүгле ада-ие эвес, а дөргүл-төрели, чоок кижилери шупту сагыш салыр болза эки. Кижизидилге айтырыы нарын болгаш янзы-бүрү угланыышкыннарлыг, аңгы-аңгы талаларлыг. Кижизидер, азыраар, доруктурар, карактаар, деткиир, сагыш салыр, чаңчыктырар, сургаар, угаан киирер, шыдал киирер, өөредир дээш, оон-даа өске сөстер уругларның өзүлдезин, кижи болурун дорт илередип турар.

     Ада-ие ажы-төлүнүң кижизидилгезинге бурунгу өгбелерниң чагып чораанын үндезин кылып ажыглаар. Мөзү-бүдүштүг кижини кижизидер дизе, чүгле эки аажы-чаңны дамчыдып чаңчыктырары эвес, а алыс чажындан төлептиг чаагай арын-нүүрлүг болурун чедип алыры ол. Бүдүштүг дээрге эки кижизидилгениң бадыткалы болуп, бодунуң сөс-домаандан, ажыл-херээнден-даа белени-биле ойталавас, амыдыралга туруштуг кижини көргүзүп турар.

           Шынчы чорук чамдык өг-бүлелерде шала куду деңнелде. Ооң түңнелинде ажы-төлдүң шын эвес орукче кире бээриниң барымдаазы бар. Чаш кижини чөпшээрел чок өске кижи чүүлүнге дегбес деп угаадыры болгаш билиндирери күзенчиг.

      Ада-иениң уругларга кижизидикчи салдары хөй талалыг болгаш аңгы-аңгы. Ынчалзажок уругларга ада-иениң үлегери, чонга хүндүткелдии улуг салдарлыг. Уругларны ада-ие боттарының аажы-чаңы, ажыл-ижи-биле кижизидер. Өг-бүледе кижизидилге кандыг болур-дур, ажы-төлдүң кижизидилгези база шак-ла ындыг болур. Ооң уржуу дөзээшкинде эвес, а өттүнүүшкүнде, үлегер чижекте, кижизидикчи салдарда.

     Кижизидилге ажылын шын эвес чорудуп турарындан чамдык өг-бүлелерде күш-ажыл кижизидилгези шуут дедир болуп турар таварылгалар хөй. Уруглар чүгле ажыл-ишке хөөн чок, ону кылып билбес эвес, а харын-даа «ада-иезиниң мойнунда олурупкан», оларны «кулдары» ышкаш ажыглаар таварылгалар база бар. Бо таварылгада ада-иелер боттары буруулуг. Олар уругларын кандыг-даа күш-ажылга өөретпээн, чаңчыктырбаан, бүгү-ле ажыл-ишти боттары кылыр. Харын-даа уруглары ажыл кылырын күзээрге, «Мен бодум кылыптайн, а сен ойна азы кичээлиң кыл» — дээр. Ол шын эвес. Чамдык уруглар школачы хүлээлгезин безин багай күүседип, өөредилгези кошкак болуп, хөй-ниити ажылдарынга болгаш класстан дашкаар ажыл-херектерге киришпес болгулаар.

        Кижи улус-биле чугаалажып билир, эвилең-ээлдек, чазык арын-шырайлыг, чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, мөзү-бүдүштүг болур болза, чоннуң хүндүткелин чаалап алырын билир бис. Кижизидилге айтырыы өг-бүлениң бай-шыыраанда эвес, а өг-бүле аяннажылгазында.  

    Бо беседамны, А.Н.Островскийниң кижизидилге дугайында чугаазы- биле доозайн. «Кижизидилге ол дээрге, ажы-төлге эки сөстер чугаалаары, чагып-сургаары эвес, а чүнүң-даа мурнунда боду кижизиг чурттаары-дыр. Ажы-төлүнге хамаарыштыр бодунуң хүлээлгезин шын күүседирин күзээр кижи болза, ол баштай бодунуң кижизидилгезинден эгелээр ужурлуг».

«Уругну кижизидериниң 9 сагыыр чуруму»

1. Урууң(оглуӊ) сен ышкаш азы күзеп турарың ышкаш болур деп манава. Кижизидилге аңаа сен ышкаш болур эвес, а боду боду ышкаш болурунга дузалаар ужурлуг.

2. Урууң(оглуӊ) дээш бүгү-ле кылып турар чүүл дээш өртек-үнезин негеве – аңаа чуртталганы бергениң дээш, ол сеңээ канчаар өөрүп четтиргенин илередирил? Ол өске кижиге чуртталганы бээр, а ол база өскеге: ол дээрге өөрүп четтириишкинниң эгилде чок хоойлузу-дур.

3. Кижизидилге үезинде урууңга (оглуӊга) бодуңнуң хомудалың дээш кажан-даа өжээн негеве. Ол оон сээң кыраан назыныңда «ажыг хлеб» болбас кылдыр, чүге дизе «чүнү тарыыр сен, ону ажаар сен».

4. Урууңнуң бергелеринге хамаарылга чок болба: чуртталганың бергелери кижи бүрүзүнүң күш-шыдалының аайы-биле бердинген болур, ынчангаш ооң бергелери сээңинден дээредевес дээрзинге бүзүрелдиг бол.

5.Кижизидилге үезинде куду көрбе.

6. Урууңга бир-ле чүүлдү кылып шыдавас болзуңза, бодуңну хилинчектеве, а кажан кылып шыдаар тургаш, кылбас болзуңза, ол ынчан бодуңну хилинчекте.

7. Уругга шупту чүүл күүсеттинмээн болза, ол чогуур ужурлуг деңнелде кылдынмааны ол дээрзин сактып ал.

8. Чүгле бодуңнуң төлүңге эвес, өскениң төлүнге база ынак бол. Өске кижиниң сээң урууңга хамаарыштыр кылып болгу дег чүүлүн кажан-даа кылба.

9. Бодуңнуң урууңга ынак бол: улуг-даа болза, салым-чаяаны, чедиишкини  чок-даа болза; ооң-биле чугаалажып тургаш, урууң сээң-биле кады чоруур байырлалың дээрзинге өөрүп чор.

Ажы-төлдү бис чүгле кижизидер дээш чаяап бодарадыр эвес, а олар база бисти кижизитсин дээш өстүрер бис. Бодунуң уруунга экини күзээр дээш ада-ие үлегерлиг болур ужурлуг. Ол дээрге кижизидилге-дир. А силерниң өг-бүлеңерде ажы-төл кижизидилгези кандыг үндезиннигил?