Балаларда матурлык идеалы тәрбияләү

(Әти-әниләр җыелышында

уку өчен доклад)

Балаларда матурлык идеалы тәрбияләү

         Белем бирү – аңны үстерү, тәрбияләү исә - кешенең үз-үзен тотышын билгели торган хис-тойгылар формалаштыру дигән сүз. Белем үзеннән-үзе генә яхшы кеше ясамый, ягъни белем туплау процессы тәрбиядән башка булмый, әмма ул фән, әдәбият, сәнгатьнең тәэсир көчен арттыра, кешегә идеал табу мөмкинлеген киңәйтә.
         Намуссызлык, битарафлык, оятсызлык, кансызлык кебек күренешләр чәчәк аткан бер вакытта балаларыбызда матурлык идеалы тәрбияләү актуаль мәсьәлә булып тора. Мин эстетика белгече түгел, шулай да ана теле һәм әдәбияты укытучысы һәм әни кеше буларак, бу өлкәдә кайбер фикерләрем белән уртаклашасым килә.
         Эстетик тәрбия идеалы дигәндә, мин халык иҗаты белән танышу, җыр һәм музыкага, биюгә өйрәтү, табигатьнең матурлыгын бәяләү, аны күрү, тою күнекмәләрен һәм баланың үз тирә-ягын, көнкүрешен зәвыклы итә белүен күздә тотам. Шул ук вакытта кешенең матурлыгы аның әхлак дәрәҗәсе белән дә билгеләнә. Күпмедер дәрәҗәдә тышкы матурлыкка ия булып та, эчке дөньясы гүзәллектән, матурлыкны тоя белүдән, гамьнән мәхрүм кешеләргә карата юкка гына ирония белән: “Тыштан ялтырый, эчтән калтырый” димиләр. Эстетик тәрбиянең әхлак тәрбиясе белән тыгыз бәйләнештә булуы бәхәссез, чөнки кеше тумыштан ук җимерү түгел, матурлык тудыру, иҗат итү сәләте белән туа. Ләкин эстетик хисләр, бу сәләт үзеннән-үзе генә ачылып китә алмый, аны формалаштырырга кирәк. Монда инде мәктәп белән гаиләнең бер булып тотынуы мөһим.
         Күптән түгел, газета мәкаләсен укыганда, бер укучының бәхәсле фикеренә юлыккан идем. “Әгәр балаларны гаиләдә - әти-әни, әби-бабай, бакчаларда тәрбиячеләр, һәм, ниһаять, мәктәпләрдә укытучылар матурлыкны күрә белергә өйрәтсә, тормышта вәхшилекләр килеп тә чыкмас иде”, - ди мәкалә авторы.
         Балаларның, бигрәк тә яшүсмерләрнең каты бәгырьле, миһербансыз булып үсүен эстетик тәрбиянең начар куелуына яки бөтенләй булмавына кайтарып калдыру һич дөрес түгел. Монда башка бик күп факторлар да зур роль уйный бит. Тәрбиянең башлангыч нигезе гаиләдә бирелгәнен һәркем белә. Эстетик тәрбия - шуның бер өлеше. Күпме икән соң арабызда кечкенә сабыйлары белән бергә таң атуына, шәфәкъ балкуына карап сокланган; яфракларның талгын җилдә пышылдавын тыңлаган; бергәләп ясаган ояга сыерчык килүен күзәткән; кичләрен кычкырып укылган әкият геройлары өчен кайгырып, явыз көчләргә ачуланып утырган; мультфильм яки спектакль караган; кыскасы, уртак хис-кичерешләр дөньясында балаларына маяк булган; нәрсәгә сөенергә, кемне кызганырга, кемгә (нәрсәгә) сокланырга икәнлеген өйрәткән; матурның ни өчен матур, ямьсезнең ни өчен ямьсез икәнен уртага салып сөйләшкән әти-әни, әби-бабай?! Үзебез нинди үрнәк күрсәтәбез микән? Машинада барганда ыргыткан шешәләрнең юл буенда, табигатькә чыкканда өеп калдырган чүп-чарның әрәмә-урман эчендә, үтеп барышлый гына түккән тирес өеменең яр буенда ятарга тиеш түгеллеген аңлатып карыйк без шуны күреп үскән балага. Нинди җавап ишетәчәгебезне белеп торабыз.
         Көне буе сүндерелмәгән телевизор, компьютер да матурлык идеалын тәрбияләүдә (әллә тәрбияләмәүдәме?) үз өлешен кертә. Мәгълүмат чыганагы, кызыклы кешеләр белән очраштыручы, вакытны янга калдырып, иң яхшы сәнгать әсәрләрен өебезгә үк китереп бирүче “тылсым тартмасы” дип карасаң, дөрес файдалансаң, аларны дус, ярдәмче дип санарга мөмкин. Ә инде хис-тойгылар белән тулы реаль чынбарлыкны, ягъни тормышның үзен алыштырса, аларның бәла, куркыныч чыганагына, “бозыклык тартмасы”на әвереләчәгенә шик юк. Телевизор-компьютер балалар бүлмәсендә торса, контроль бермә-бер кими дигән сүз. Шул ук вакытта балаларыбызның нинди кино, теле-радиотапшырулар яратуы, нинди музыка, җырларга өстенлек бирүе, кемнәрне кумир итүе, нинди уеннар уйнавы, нинди кием киюе белән кызыксынырга, бу турыда ныклап торып уйланырга, негатив күренешләрнең асылына мөмкин кадәр иртәрәк төшенергә, дөрес юнәлешне табарга ярдәм итәргә тиешлегебезне онытмасак иде, хөрмәтле әти-әниләр.
         Бар ул, бар балаларында матурлык идеалы тәрбиялүче, башкаларга да үрнәк итеп куярлык гаиләләр. Кызганыч, тик алар күпчелекне тәшкил итә дип әйтеп булмый шул. Югарыда телгә алынган мәкаләдәге “тәрбиячеләр, укытучылар матурлыкны күрә белергә өйрәтсә...” дигән өлеш белән килешеп булмый. Бәлки автор тәрбия программаларының камил булмавын, әстетик тәрбиянең заманга яраклаштылган системасы эшләнмәгәнлеген күз алдында тоткандыр. Ничек кенә булмасын, эстетик тәрбиянең асыл җепләре мәктәптә укытылучы һәр предметның, һәр тәрбия чарасының нигезенә шулкадәр тыгыз үрелгән ки, беренче карашка, аны хәтта күреп тә булмый. Ә тел, әдәбият, тарих, рәсем сәнгате, музыка, технология кебек дәресләрдә укытучы турыдан-туры сәнгать әсәрләре белән эш итә. Һәр укытучы эстетик сыйфатлар, зәвык, сәнгатьтә һәм тормышта гүзәллекне аңлый һәм тормышны матурлык кануннары нигезендә кора белүне җитлеккән кешедә булырга тиешле зарури үзенчәлек итеп карый.
         Балаларыбызны рухи яктан бай, ныклы иманлы, әхлаклы, матурлык идеалы дөрес формалашкан камил шәхес итеп күрергә телибез икән, белем һәм тәрбия бирү эшенә һәрберебез өлеш кертергә тиеш.

      А.С. Макаренко үзенең балалар тәрбияләүгә карата ясаган бер лекциясендә: “Балаларга тәрбия бирү – тормышыбызның иң мөһим өлкәсе. Безнең балалар менә дигән гражданнар, яхшы аталар һәм аналар булып үсәргә тиеш. Тагын бер хакыйкатьне онытмыйк: балаларыбыз – алар безнең картлыгыбыз. Дөрес тәрбия бирмәү – ул безнең булачак кайгыларыбыз, күз яшьләребез, безнең башка кешеләр, бөтен ил алдында кылган гаебебез”, - дип язган. Бөек педагог һәм тәрбияче сүзләренең никадәр хаклы булуын барыбыз да аңлыйдыр, мөгаен.

     Әйе, кеше тәрбияләү – ифрат катлаулы эш. Бүгенге чынбарлыгыбыз үзе ук тәрбиячеләрдән, укытучылардан зирәклек күрсәтүне, тәрбия эшенә яңача карауны, яңа алымнар куллануны таләп итә. Ләкин беребезгә дә сер түгел, укытучылар, укучылар һәм ата-аналар бергәләп эшләгәндә генә мәктәптә һәм гаиләдә яхшы нәтиҗәләргә ирешеп була. Укытучылар белән берлектә гаилә әгъзалары да балада укуга җаваплы караш тәрбияләүгә бурычлы. Һәрбер әти-әни даими рәвештә баласының өйгә бирелгән эшне ничек үтәвен тикшереп торырга, өйдә тиешле режим булдырырга һәм шулай ук аның ничек үтәлешен дә күзәтеп торырга тиеш. Дөрес режим булганда гына тырышлык, төгәллек, оешканлык кебек сыйфатлар җиңел тәрбияләнә. Әгәр бала һәр көнне бер үк вакытта дәрес хәзерләсә, хуҗалык эшләрен башкарса, йокларга ятса – ул акрынлап бу вазифаларга күнегә һәм аларны кушмыйча да үти башлый. Шуңа күрә бу эшне түбән сыйныфлардан ук башлау бик уңышлы санала.

      Бүгенге заманның яшьләре азрак тир түгеп, күбрәк байлык туплау турында гына хыяллана. Ләкин хезмәт куймый гына табылган табыш кешегә бәхет китерми. Шуның өчен һәр гаилә баланы яшьтән хезмәткә өйрәтүне максат итеп куярга бурычлы. Олугъ мәгърифәтчебез Ризаэддин Фәхреддин дә бу турыда менә нинди сүзләр язып калдырган: “Бу дөньяда адәмнәрнең кыйммәтләре – фәкать үз тырышлыклары белән булганлыгын, кешегә таянырга, бәхет вә хәер-догаларга гына ышанып торырга өйрәнмәсеннәр, әгәр кыз бала булса, - анасы, ир бала булса, атасы дөнья эшләрен бөртекләп өйрәтергә, мөмкин булса, нинди дә булса бер һөнәргә дә өйрәтеп, үсеп җиткәндә һәркайсы дөнья көтәрлек, йорт эшләре алып бара алырлык дәрәҗәдә булсыннар ,“- ди ул.

Әйе, бүгенге көндә заман үзгәрү белән беррәттән, ягъни бар нәрсә дә  техникага корылып килгән чорда эшләргә яратмаучы буын  үсеп чыкты. Эшсезлек, эшләргә яратмау нәтиҗәсендә җәмгыятькә алкоголизм чире йокты, наркотиклар куллану, тәмәке тарту аеруча яшьләр, мәктәп балалары  арасында киң таралды. Ил, тулысы белән алганда, әхлакый күчәреннән ычкынып, ӘХЛАКСЫЗЛЫК упкынына тәгәрәде. Бу уңайдан кайбер фактларны искә алмый булмый: профессор Р.Шәкүров раславынча, Россия халкының 80% алкоголизм белән авырый. 52 млн. кеше йөрәк, кан басымы күтәрелү авыруыннан җәфа чигә, шул сәбәпле ел саен 1 млн. 200 мең кеше дөньядан китә. Илдә үлүчеләр саны туучылардан күпкә арта. Балаларның 2,5%-ы гына сау-сәламәт булып туа. Үсмерләр арасында үз- үзенә кул салу буенча Россия Европада 1 урында тора. 10 мең егет армия сафларына барудан качып йөри, никахка керүчеләр белән аерылышучылар саны тигез дәрәҗәдә. Бу саннарны укып киткәч, ирексездән күңелдә бер сорау туа: адәм баласы бу җиргә нәрсә өчен туа соң?  Р.Фәхреддин  әйткәнчә: “Адәм баласының кыска гына гомере һәртөрле мәшәкатьләр белән чолгану сәбәбеннән берәр юаныч яки шөгыль табарга бурычлы. Ә бу юаныч исә фәкать диндер. Кешелек җәмгыятендәге гаделсезлек, кыерсыту, изү, золым, азгынлык, үтерүләр бетсен өчен бердәнбер чара - әдәп-әхлакны ныгыту. Ислам дине - балаларны яхшылыкка өйрәтү дине ул,”- дип раслый ул. Дингә шикләнеп караучыларга бөек галим болай дип язган: “ Дин - әдәп, әхлак, изгелек, кешелеклелек, намус, сафлык, пакьлек, гаделлек, яхшылык һ.б. бик күп күркәм төшенчәләрне эченә алган һәм бозык эшләрдән тыелып, яхшы эшләр генә эшләргә өндәгән, гаиләдә тәртип сакчысы, тормышның төзек, гомернең бәрәкәтле узуына сәбәп ул”. Әйе, болар бик хаклы әйтелгән фикерләр. Бүген безнең авылыбызда да бу уңайдан күп кенә алга китеш сизелә. Балаларыбыз да иманлы булырга теләп, дингә тартыла башлады. Ләкин бу балаларча гына иярү булмыйча, чын күңелдән үзеңнең күңелеңне сафландыруга корылса, бу бик яхшы күренеш булыр иде. Шул ук вакытта дингә бик нык бирелеп китеп, бала үзенең төп вазифасы уку булуын да онытмаска тиеш. Дингә ышану аны бу тормыштан аермыйча, киресенчә, ул анда өйрәнгәннәрен көндәлек көнкүрешендә куллана белергә бурычлы. Шулай итеп, без –педагоглар һәм әти-әниләр балаларыбыз милләтебезнең горурлыгы булып үсеп җитсеннәр өчен бөтен тырышлыгыбызны куярга тиешбез. Ә моның өчен мәктәп белән гаиләнең бердәм булып, балалар өчен җан атып яшәве генә аларны бүгенге кешелек афәтеннән коткарып калачак.