"Тема: С.Сарыг-оол. Шулуктер « Бызаа», « Бодаган»,»Кулун»
план-конспект занятия по чтению (1 класс)

Тема: С.Сарыг-оол. Шулуктер « Бызаа», « Бодаган»,»Кулун»

Сорулгазы: шулуктерни аянныг, медерелдиг номчуп билири; уругларнын дыл-домаан, сактып алыр чоруун болгаш угаан-медерелин сайзырадыры, куш-ажылга болгаш дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидери;

Дерилгези: презентация болгаш карточкалар, номнар делгелгези.

Чорудуу:

1. Орг. кезээ

Хуннун-даннын чугаалажыр

Хундуткелдиг тыва дылым

Салгалдардан салгалдарже

Дамчып келген тыва дылым.

Богун хиндиинде хир чок бистин тыва дылывыс ышкаш арыг, аяс хун-дур. Ынчангаш мен силерге будун кичээл дургузунда кичээнгейлиг, кызымак ажылдаарынарны кузедим, уруглар.

2. Чаа темаже уругларнын билиин белеткээри

-Уруглар, кижи бурузунде карточкалар бар. Азырал дириг амытаннар болгаш оларнын толдерин бижээн. А силер согуннардан чоруткаш, дириг амытаннарнын толдерин тодарадынар.

Карточкаларга ажыл.

теве        кулун

инек       бодаган

бе           бызаа

-Чунун толун бодаган дээр-дир бис?

-Чунун толун кулунчак дээрил?

-Чунун толун бызаа дээрил?

Номда чурук-биле ажыл.

Ам бо чурукче кичээнгейлиг корунер. Чурукта чуну коруп тур силер?

-Чурукта оъттап чоруур бызаалар, кулунчактар, бодаганнар бар.

-Олар кандыг амытаннарыл?

-Олар азырал амытаннар.

-Чуге оларны азырал дээр бис?

- Оларны бажын чанында тудуп турар болгаш кышкы уеде оларга сигенни кижилер белеткеп бээр.

-Богун чунун дугайында чугалажыр –дыр бис?

-Богун бызаалар, кулунчактар болгаш бодаганнар дугайында чугаалажыр бис.

III. Чаа тема-биле ажыл.

-Ийе, уруглар, богун азырал дириг амытаннарнын толдеринин дугайында  чугаалашпышаан, азырал дириг амытаннарнын толдеринин дугайында шулуктер ооренир бис. Экранга бижилгелер коступ келир.

Шулук « Кулун»  С.А.Сарыг-оол

Шулук « Бызаа» С.А.Сарыг-оол

Шулук « Бодаган» С.А.Сарыг-оол

-Бо бижилгелерде чуну эскердинер?

-Шулуктер шупту чангыс авторнун болуп турар.

-Шын-дыр, бо шулуктер шупту чангыс авторнун С.А.Сарыг-оолдун болуп турар.

Мен Орланга даалга берип каан мен. Орлан чогаалчынын чуруун коргуспушаан, чогаалчынын дугайында биске кысказы-биле чугаалап бээрин дилээлинер.

Санчы Орлан

Степан Агбаанович Сарыг-оол 1908 чылдын ноябрь 4-те Овюр кожууннун Торгалыг сумузунга торуттунген. Ол Тыванын литература болгаш уран-чуулунун алдарлыг ажылдакчызы, ийи орден болгаш хой-хой медальдарнын эдилекчизи.Уругларга хой-хой шулуктерни, чечен чогаалдарны бижээн.  «Бистин малывыс» деп шулуктер ному, « Повесть о светлом мальчике» деп тоожу, « Хомустун ырызы» дээш оон-даа оске. Улугларга-даа, бичиилерге –даа бижээн чогаалдары, шулуктери эндерик.

Улуг чогаалчылар Пушкиннин, Лермонтовтун, Чеховтун, Некрасовтун чогаалдарын тыва дылче очулдурган. Шулуктеривисти сайгарарда болуктерге чарлып алгаш ооренмес болзувусса, будун кичээлде уш шулукту ооренири биске берге болур.

Ам номунарнын 63-ку арнын ажыдывыдынарам.

-Улуг эгевистин ады чуу-дур? Кым номчуптарыл? (кок ужуктер-биле бижээн)

-Тос чузун малымайны.

Башкы.

-Тыва кижи шаандан тура мал-маганга ынак, ону хойу-биле азырап, амыдырап чораан. Тыва чон мал ажыл-агыйлыг чораан. Ынчангаш тос ангы-ангы малды азырап чораан чуве-дир, уруглар. Богун ол азырал амытаннарнын толдери болур кулун, бызаа, бодаган дугайында шулуктерни аянныг номчуп, сайгарып  ооренир бис.Ажылывыс эгелээр мурнунда 3 болукке чарлып алыр бис.

Болуктерге ажыл.

Бирги болуктун уруглары « Бызаа» деп шулукту, ийиги болуктун уруглары  «Кулун» деп шулукту, ушку болук « Бодаган» деп шулуктер-биле ажылдаар. Баштай шупту будуу номчуп алыр.

-Ам мен силерге « Бызаа» дугайында шулукту номчуп берейн.Дыннанар.

Номчаан соонда айтырар.

-Бызаа дугайында шулук чуу деп улегер домактан эгелээн-дир?

-Инектиг кижи тодуг деп тывызыктан эгелээн.

-Чуге инектиг кижи тодуг дээни ол?

-Чуге дээрге кижи инектин судун ижер, судунден сметана, чокпек, саржаг, ааржы кылып алыр.Ынчангаш инектиг кижи тодуг.

-Шын-дыр. Мында силерге билдинмейн баар сос чуу-дур?

-Мукурарган деп сос билдинмес.

-Бо состу чуу деп сос-биле солуп болур бис? Кым билирил?

-Бо сос силерге колдуу билдинмес боор.Словарь-биле ажылдан тып корээли. Кым номчуптарыл?

Мукурарган-бичии болгаш борбак дээни ол.

Ам « Бодаган» деп шулукту номчуп берейн, кичээнгейлиг дыннанар.

Номчаан соонда айтырыгны салыр.

-Бодаган дугайында шулукту чуу деп улегер домактан эгелээн-дир?

-Малында тевезинге ынак деп улегер домактан эгелээн.

-Чуге ынча дээни ол?

-Тевенин ажыын кым билирил? ( Уругларнын харыыларын дыннаар)

-Шын-дыр. Тевенин ажыы улуг. Ол колдуу малчыннарга херек амытан. Шаанда тыва кижи сууржун амыдыралды амыдырап чораан болгаш кожер-дужерде тевезинге хамык чуъгун база чудуруп каар чораан. Ынчангаш тыва кижи тевезинге ынак.

-Мында силерге билдинмейн баар кандыг состер  бар-дыр?

-Словарь-биле ажылдан тып корээли.Кым номчуптарыл?

Хавыындан ( хавык)-карт ( чуурга)

Айбаангы –угу

Ындынныг – уяранчыг

Шорлуп-чыпшынар, ораажыр

Дизээлээр- дискектери-биле кызар

Ам « Кулун» деп шулукту номчуп берейн.

Номчаан соонда, айтырыгны салыр.

-Мында силерге билдинмейн баар состер чул?

-Соккуланып – буттары-биле чер тепсеп чоруур

Саксанай –щетка

Аът дугайында башкынын чугаазы

Тыва аътка эн баштай тураскаал 1993 чылдын июль 9-та Тес-Хемнин Ак-Эрик суурга ажыттынган.Ол 1936-1938 чылдарда Республика наадымнарынга улаштыр эрткеш, 1939 чылдын наадымынга чаржыр эргезин казыткан Эзир-Кара деп аътка тураскаал-дыр. Оон дугайында Чооду Кара-Кускенин « Аътка тураскаал» деп номундан номчулгаларны чорудуп тургаш, дараазында кичээлдерде билип алыр бис.

IY. Физминутка

Пагалар дег шураал

Балык ышкаш эштиил

Аът ышкаш шураал

Инек ышкаш эдээл

Ыт ышкаш ээрээл

Диис ышкаш чунаалы

Арыг-силиг болуулу!

Y. Быжыглаашкын

Ам болуктер аайы-биле аянныг номчулгага болгаш айтырыгларга конкурсту эрттирип корээли

Конкурс ( 3 болуктен 1-1 кижилер аянныг номчуур)

Шулук « Бызаа» ( Монгуш Айдаш номчуур)

Оореникчи номчаан соонда бирги болуктун  уругларынга айтырыгларны башкы салыр.

-Бызаа кандыг чанныг-дыр?

-Орлан-шоваа, тенектенир, ору шураар, ускулежир.

-Бо бызаага чуу деп шола берип болур бис?

-Тенекпей, Шураарбай, Шокарак.

-Азырал малдарнын шола аттарын канчаар бижиир бис?

-Азырал малдарнын шола аттарын улуг ужук-биле бижиир бис.

-Оон ынай кандыг шолалыг бызаалар билир силер? Боттарынарнын бызааларынарнын аттарын база аданар.

-Дагыр-Мыйыс, Калчанак, Буренка, Зорька, Карамаа…)

Бодаган дугайында шулукту Монгуш Ай-Луна номчаан.

Айтырыглар:

- Чаа торуттунген бодаган чуге домей-дир?(кара дуруяа оглунга)

-Бызаанын дугун, дурзузун чуге домейлээн-дир?

-Дугу ховен дег чоок, дурзузу айбаангызыг азы угузуг.

-Шулукте бодаганны кандыг аажы-чанныг коргускен-дир?

-Оюжаннаан, мыйыжаннаан, оюн эрээр, селбереннедир маннаар.

Кулун дугайында шулукту 3-ку болуктен Хенен Хорагай номчаан соолунде уруглардан айтырыгны салыр.

-Шулукте кулуннун кандыг чаптанчыг аажы-чанын коргускен-дир?

-Кулун дешкилээр, кудуруун содунайндыр шырбаныр.

-Кулун озуп келгеш, кандыг мал болу бээр-дир?

-Кулун озуп келгеш, аът апаар.

-Уруглар, шулукту кым аянныг номчуду? Кайы одуругнун уруглары айтырыгларга эки, шын, долу харыыны берди?

Монгуш Айдаш шулукту аянныг, шын номчаан. 2-ги болуктун уруглары тура душпейн айтырыгларга шын харыылааннар.

YI. Кичээлдин музыкалыг кезээ

Ыры « Бодаган», ыры « Бызаа» уругларга дыннадыр, ырладыр.

YII. Туннел. Рефлексия.

-Богун кичээлге кымнар эки ажылдады? Кызыл тогериктерин кодурер.

-Чугээр ажылдадым деп бодап турар уруглар кок тогериктерин кодурер. Шоолуг эвес болдум, ынчалза-даа дараазында кичээлде эки кызыптар мен деп бодап турар уруглар сарыг тогериктерин кодурер.

-Кичээл силерге таарышты бе? Чуу силерге эн-не таарышты?

-Бо ооренген билиглеринерни каяа ажыглап болур силер?

-Концерт болурда шулуктерни доктааткаш чугаалап болур. Класс шактарында чугаалап болур.

YIII. Онаалга.

Шулуктерни аянныг номчуур, боттарынын хамаарышкан малдарынга кыска чогаадыг бижээш, доктаадып алыр.

-

-