Сценарий Шагаа келди
материал

Тыва чоннун ыдыктыг байырлалы Шагаага уткуштур

«Шагаа келди, чолукшуулу!!!»

Сорулгазы: Уругларга тыва чоннун ыдыктыг байырлалын билиндирип таныштырар, Шагаа байырлалын канчаар уткуурун коргузуп, Тыва аас-чогаал биле таныштырар.

Дерилгези: артыш, ак кадак, суттуг шай, кажыктар, аът бажы, сыдым, уругларга соолунде бээр боорзак.

Уруглар сандайда олурар.

Кыс уругларнын самы «Аяк-шайым»

Башкарыкчы: Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

Дамир:

Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Долаана:

Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чак долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Хенче:

Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

Мурнувуска согуржуулу!

Башкарыкчы: Бистин байырлалывыс ады «Шагаа келди, чолукшуулу!!!» болганда, баштай чолукшулга езулалын кылыр бис, уруглар. Чолукшууру дээрге-ле чаа унуп келген чылда чаа-чаа кузээшкиннерни кузеп, бот-боттарынга ак чолду кузеп, мендилежип турары ол. Тыва чон шаг-шаандан тура-ла ол езулалды кылып чораан. Аныяк назылыг кижилер улуг кижилерниң холдарын адаандан дозуп, шенектеринден тудуп чолукшуп, амырлажыр. Хар аайы - биле чаңгыс хүн-даа улуг кижини «улуг» деп хүндүткээр.  Амырлажырының утказы – чаа чылда бүдүн - бүрүн, менди - чаагай, тодуг - догаа амыдыралды, кадыкшылды, кежик - буянны бот - боттарынга күзежири - дир. Чылдарның эргилдези Шагаада улуг назылыглар-биле чолукшуп, амырлажып, оларны хүндүткээри дээрге, чүден - даа артык күштүг «Үе» деп күчүтенни, кижиниң чылдан чылче немежип турар назы - харын, чурттап эрткен чылдарын онзалап хүндүткээриниң ёзулалы болур.

Башкы: Эргим уруглар!!! Шупту чолукшулга езулалын кылыылынар!!!(Уруглар шупту чолукшулга езулалын кылыр)

Башкы: Ынчангаш «Арбай-хоор» деп чараш ырывысты шупту ырлажыптаалынар!!!

 «Арбай-хоор» деп ырыны ырлажыр.

Башкы:Чаа унер чылывыс чунун чылы ийик, уруглар?

Уруглар: Пар!!!

Башкарыкчы: Шын-дыр, уруглар!!! Ынчангаш чаа унер пар чылында бугу-ле чуве эки-ле болзунам деп йорээвишаан, алгыш-йорээлден салыптаалынар!!!

Сорунза:

Оршээ хайыракан!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Авыралдыг оран тандым!

Чаа унер пар чылда

Чаа чалбак чагдатпа,

Чаннык-халап дужурбе,

Чаагай кежиктен хайырла,

Чайнын чаъстыындан,

Кыштын чымчаан хайырла!

Аарыгдан астырып тур,

Човуландан дестирип тур,

Оршээ хайыракан!

Кырган ава кирип келир.

 Шагаа- биле амыр менди уругларым! (могээр)

Шагдан тура маннаанынар

Чаа-чыл- даа унуп келди

Пар  чылы силерге

Уутунмас улуг олча кежикти

Ог-буленерге оорушку маннайны,

Соннээр болзун, курай, курай!

(улуг хиндиктиг ава  артыш биле долгандыр айдызаар)

Башкы: Артыш-биле айдызанып алдывыс, уруглар. Ам «Артыш» деп ырывысты ырлажыптар бис бе? (Шупту ырыны ырлажыр).

Ыры «Артыш»

Башкарыкчы: Эр-хейлер, уруглар! Ам шупту сандайларже олуруптаалынар!

Шагаа хуну моорейлиг, адыг-чарыш маргылдаалыг.

Ак оргээвисте чыглып келген оргун чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе?  Кырган ававыс биске тывызыктар тыптырар дээн дир. Бир эвес тып чадай берзинерзе баажызын азы кол утказын айтырып ап болур.

1.Чем чивес чарашпай,

Черге чорбас чарашпай,

Чучак хептиг чарашпай,

Чугаазы чок чарашпай. (ойнаар-кыс)

2.Коорге ковей,

Кодурерге чиик. (ховен)

3.Баткаш, тонмес,

Маннааш турбас. (Суг)

4.Кара холдун эриин

Кара кастар харап ор. (карак кирбии)

5.Агаардан келир, алдын сарыг удазын

Устууртен келир, узулбес сарыг удазын. (хун херели).

Башкарыкчы: Узун-узун узун тыныш

                        Тура душпес узун тыныш

                        Кашпагайлар кайда силер

                        Катап база маргыжаалы!

Тыва улустун оюну «узун тынышты» ойнаптаалынар,  уруглар!!! Узун тыныш «Сут»

(Шупту уруглар узун-тыныштап ойнаар)

Башкы:Улегер состен соглеп корээлинер, уруглар!!!

Ангыр:

 Ада созун ажырып болбас,

Ие созун ижип болбас.

Алия:

Иелиг кыс шевер,

Адалыг оол чоргаар.

Оргаадай:

Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар

София:

Булут аразында хун кара чылыг,

Улус аразында ие кара чымчак.

Ай-Хулер:

Кижи болуру чажындан,

Аът болуру кулунундан.

Найыр:

Ары чигири-амданныг,

Ажыл бурузу-ажыктыг.

Суэла:

Далдааш,

Таска дужер.

Валерия:

Кижи озер,

Кидис шойлур.

Башкарыкчы: Эр-хейлер уруглар. Ам дараазында шупту сандайларынарче олуруптунар ойнаптаалынар! Оюн «Чинчи чажырары»

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту хоглеп, ойнаалынар.

Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал,

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!

Кыс уругларнын самы «Эне Тывам»

Башкарыкчы: Эр улустун аразынга шаандан тура ойнап келген кончуг сонуурганчыг оюннувус «Аът шалбадаары» деп оюнну ойнаптаалынар, оолдар! (оолдар ойнаар).

Башкарыкчы: Эр-хейлер, оолдар! Кирип келген чылывыска чараш тыва тевек оюннувусту коргузуп берээлинер!
Оол уругларнын самы «Тевек»

Башкарыкчы: Эр-хейлер оолдар!

                        Шагнын чаагай эргилдези

                        Шагаа хуну унуп келди.

                        Шагаа хуну моорейлиг,

Кажык-биле «Аът чарыжындан» ойнаптаалынарам, уруглар!

(Уруглар аразынга оюн «Аът чарыжтырары»)

Кырган ава: Чаа унген пар чылын

                     Чараш, солун уткуп алдывыс

                     Будун чылдын дургузунда

                     Бугу чуве чаагай эртсин.

                     Ада-ие бугу чонга

                     Аас-кежик доктаап турзун

                    Ажы-толу силерден

                    Аарыг-ажык чайлап чорзун

                    Курай-курай-курай!

(Уругларга боова- боорзак улеп бээр)

Башкарыкчы: Хундулуг  уруглар, шагаавыстын байырлалы тончулеп тур.

Бугудеге аас-кежикти, кадыкшылды кузедивис!!!

Чаа Чыл-биле! Шагаа-биле! Байырлыг менди-чаагай!