сценарий Шагаа
методическая разработка (подготовительная группа) на тему

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн ѳѳредилге чери Барыын-Хемчик кожууннун Барлык суурда уруглар сады «Салгал»

Шагаа байырлалынга уткуштур

«Балыкчы Багай-оол» - деп, тоолга γндезилеп тургускан театржыткан кѳргγзγг.

                                                                    Кижизидикчи башкы: Салчак А.А.

Барлык

Шагаа байырлалынга уткуштур «Балыкчы Багай-оол» - деп тоолга γндезилеп тургускан театржыткан кѳргγзγг.

Киржикчилер болгаш кγγседикчилер:

1. Караты Хаан

2. Балыкчы Багай-оол

3. Лама башкы

4. 1-ги шавы

5. 2-ги шавы

6. Дангына

7. Тоолчу

Сценанын артында арга-арыг чураан чурукту азар. Сценанын азыында ѳг ханазы турар.

Кѳжеге мурнунда тоолчургу сѳгедектей олуруп алган, игилин ойнавышаан тоолун ыдар.

Тоолчургу:  Шыянам, эртенгинин эртенинде, бурунгунун мурнунда, буга деге мыйызы буступ дγжуп турар шагда, калбак чуве хадып, борбак чуве чуглуп, сγт-хѳл, шалбаа турар, сγмбер-уула тей турар шагда Кашпыл кара хемнин бажын чурттаан бай Караты-Хаан, ол хемнин аксын чурттаан ийи шавылыг бир лама чоруп тур эвеспе. Ол хемнин орту γезинде чѳвурээ чадырлыг, ызырар калдар ыттыг Балыкчы Багай-оол чурттап турар, мындыг чγвен иргин.

Тоолчу чугаалап турар γезинде, тоолдун маадырлары аялга аайы-биле ийи чангыстап γнерлер

Сценанын бир талазында ийи шавылыг Лама γнγп келгеш, эрегезин шуутпушаан..

Лама:  Кадай чок кижи канчап чоруур, бо хемнин бажын чурттаан бай Караты-Хааннын алдын Дангыназын куруяк кылып алыр-дыр. Ол Дангынаны кандыг янзылыг кудалап алыр чоор: сагыл-санмаарлыг Лама кижи куруяк кудалаарга , шажын ёзузунга удур чуве болгай. Черле бир аргазын тып тургаш, кадайланмааже хоржок-тур эвеспе. Хааннын бодун аарткаш, оон уруун бо хемни куду бадырыпкаш, кадай кылдыр алыр-дыр.

Сценаны ажыдыптарга Караты-Хаанын ѳѳ. Хаан аараан чыдар (ѳг чоогунга Лама ийи шавызы-биле  келгеш, оларны кыдыынче имнеп алыр).

Лама: Шавылар , мен бо хемни куду хѳм-биле ширилеп каан алдын аптара бадырыптар эвес мен бе, ол аптараны дозуп алгаш, мээн олурар ѳѳмге аппарып каар силер. Ону мен келбээнимче, ажыдып черле болбас. Ам барынар че!

Лама Караты-Хаанын ѳѳнче кирип келир

Лама: Хаан , амыр!

Караты-Хаан: Амыр! Шо тѳлгеден салып кѳрем.чγγ деп мындыг чγвел бо, уё! уё!

Лама башкы шо-тѳлгезин салып, эрегезин шуудуп олурар.

Лама: Силернин ай-хγн херелдиг алдын дангынанарны суг кирбес алдын аптара иштинге суккаш, оон даштын ѳл хѳм-биле ширилээш, бо чыткан кашпал кара хемнин суунче киир кааптар болза, силернин аарынар эттинип болур.

Караты-Хаан: Черле хγлээвес-тир мен башкы. Мен болза назы чедип кыраан кижи болгай мен, ѳлгенней ѳлур ыйнаан.

Лама хорадап, ынай бээр кылаштап тура. Хаанга хоран эмин ижиртиптер.

Караты-Хаан: Ча, башкы, ѳлур тын, аарыыр эът, деп чγве кончуг-дур, тѳрени чагырган хаан кижи мен-не дириг олурзумза канчаарыл, уруумну сугже салыптынар!

Сценада карангылаашкын. Сцена чырып келир Балыкчы Багай-оол сыырткыыжын туткан, каргыраалап, сыгырткан, хѳглγγ кончуг балыктап орар. Хенертен харап…

Балыкчы Багай-оол: Ой! Дуу чγγ чувел, адыр, адыр. Дγрген барып уштуп алыйн (чγгγрγп γнгеш аптарааны сѳѳртγп алган кирип келир, дыка ѳѳжум ажыдыптарга, дыка чараш алдын Дангына γнγп келир)

Дангына-биле каш уруглар танцы танцылаар.

Дангына: Шору балыктай ажылданыр кижи болгай сен. Менче кайгап олуруп бээринге болур чуве бе кγжγрγм?

Багай-оол: Сээн чаражын кайгаар дээш, мынчап барган кижи дир мен ийин.

Дангына: Ынчаарга мен бодумнун дγрзγмнγ чуруп берейн, ол чурукту кѳрγп тургаш, балыктап кѳр.

Сценада карангылаашкын. Сцена чырып келир,  Ийи шавылар турар. Лама башкы  ѳѳрээн, байырлаан   γнγп келир.

Лама: Караты-Хаанын аарыын экиртип кагдым, шавылар. Чоруурда чагып каан чγвем бадып келди бе?

1-ги шавы: Келген, келген , башкы. Арай деп тургаш дозуп алдывыс.

Лама: Шавылар мен бо хγн будээл будээр кижи мен. Мээн чанымга черле барбас силер. Алгырып –кышкырып, уёлап-човууртап-даа турзумза, черле барбас силер.

Лама сценадан γнγп чоруптар ийи шавы артып калыр.

2-ги шавы: Чγнγ канчаар бис?

1-ги шавы: Чечен сѳске кагжыр бис бе?

2-ги шавы: Че-ле, че!

Чеченнежип маргыжып ырлажып эгелээрлер, ол аразында Лама алгырып, уёлап, кышкырар.

1-ги шавы: Канчап-даа турумда келбенер диди чоп.

2-ги шавы: Ийе, ынаар барып канчаар. Ээй, уруглар! Ойнаар бис бе!

Уруглар: Ийе, бардывыс!

1-ги шавы: Чγнγ канчаар бис?

Уруглар: Чинчи чажыржыр-дыр че!

Чинчи чажыржып ойнаарлар. Сцена карангылаар.сцена чырып келир. Дангына орар.

Багай-оол донгайып алган ыглаан, мунгарап кирип келир.

Дангына: Канчап бардын? Чγге ыгладын, Багай-оол?

Багай-оол:  Сээн чуруунну хатка алзыптым, ынчангаш мунгарап, ыглап олур мен.

Дангына: Ам-на ѳлбээн бодун ѳлуп, ѳшпээн одун ѳжуп тур сен ийин.

Хенертен аялга аайы-биле Хаан хаалары-биле кирип келир. Хаан холу-биле айтырга, хаалар Дангынаны апаар. Багай-оол чааскаан мунгарап ырлап олурар.

Кѳжегени хаар.

Кѳжеге мурнунга Багай-оол –биле Ирей уткуштур кылаштажып кээр.

Багай-оол: Амыр, ирем!

Ирей: Амыр-ла. Аал чуртун кайдал, адын-шолан кымыл оглум? Алыс сунуп чеддер черин ырак бе?

Багай-оол: Кара-Хемнин кирген аксында бир Хаан кижи алдын Дангынамны хунаап апарган. Ынаар баарым ол. Чγнγ сγмелээр силер ирем?

Ирей: Кашпал Кара-Хемни ѳрγ чоктап бар чыдарынга, алган кадайын, алдын дангынанын адазы боор бай Караты-Хаанын аалы турар эвеспе. Анаа баргаш  -  «Yш чылда хой кадаргаш, хѳлезининге дѳнгγр кѳк буга, ийи шивегей, сандан сыптыг кымчы, адыг кежи чагы, бѳрγ кежи бѳрт алыр мен» - деп ээрежир сен. Ол бγгγнγ ап алгаш, чиргилчинниг чинге сарыг ховунун, чиге мурнуу чγгγнче шиглептер сен. Анаа баргаш, алдын дангынаны тып алыр сен.

Хол тутчуп, байырлашкаш, ийи ангы γне бээрлер. Кѳжеге ажыттынар. Сценада Хаан-биле Дангына олурар. Дγктуг бѳртγг, дγктγг тоннуг Багай-оол кирип келир.

 Багай-оол: Хаан амыр! Кадын амыр!

Дангына Багай-оолду кѳргеш, каттырып эгелээр.

Хаан: Yш чыл иштинде чангыс-даа каттырып, чырыын чыртайтып кѳрбээн кижи болгай сен. Дγктγг бѳртγг, дγктγг тоннуг Багай-оол кирип келирге, чоп кончуг  каттырар кижи сен?

Дангына: Ындыг чараш, хѳглγг чγвени каттырбайн канчаар.

Хаан: Ындыг болза, мен шак мындыг хевирлиг оол бооп алгаш келзимзе, каттырар сен бе кадай?

Дангына: Ол чγγ дээрин ол, бир эвес сен ынчаар кеттинип алгаш кээр болзунза, мен моон-даа артык каттырар мен.

Хаан Багай-оолдун хевин алгаш сценадан уне бээр.Дангына Багай-оолду Хааннын идик-хеви-биле чγмнээш, орун кырынга чыттырып шуглап каар.

Дангына: Оой! Ара албаты бээрленер! (хаалар γнγп кээр) Хааннынар аараан, хылдын кырында, бижектин бизинде чыдыр. Хааннынарны аарткан аза чиргилчинниг чинге ховуну дγктγг бѳрттγг, дγктγг тоннуг кижи болуп хуулуп алгаш келген. Ол аза ам эртен келир эвеспе. Бир эвес ам эртен ындыг кижи келзе, эрлик оранынче аъткарыптар силер.

Хаалар: Хаанывысты ѳлγрер дээн аза келди-ле! Барып дозуп алыр-дыр.

Чоруптарлар. Багай-оол туруп келир аялга дынналыр. Бот-ботарынче кѳржγп турда, кыдыындан танцылаар уруглар  танцы танцылаар. Шупту ойнаан киржикчилер  Шагаанын чаламазын баглап, эр хиндиктиг улус санын салып γнγп келир. Ирей ак сγдγн чажып, йѳрээр:

Ирей: Ѳршээ хайыракан!

           Чылан кежи чылбырады,

           Чыл бажы эрти

           Бак чγве барды

           Эки чγве ээлди, хайыракан!                   

Эът чиирден

Хай бак, хана-думаа чайлап турзун!

Оът чиирден

Ыт-куш энмек-сырынгы чайлап турзун!

Мал-маган, мандып турзун!

Тара-быдаа, элбекшизин! Кураай!кураай!

Чажыын чажып чалбарыыр. Ийилеп чолукшуур.

- амыр-ла!

- амыыр, амыр-ла!

- шагаа найыр чаагай болду бе?

- чаагай-ла болду, силерниинерде чаагай-ла болду бенер?

-  сол-ла-дыр. Силерниинде ыт-куш сол-ла-дыр бенер?

Чолукшуурлар. Ыры « Шагаа»

Бир кижи: оой, дуу аалдын алгы эттээн уругларын кел чор!

Ѳске кижи: че, кѳѳр-дγр.

Танцы «Эдирээлиг кыстар».

Уруглар танцылааш γне бээрге, чемнернин дээжизин тудуп алгаш, γнγп келир.

1-ги уруг: амыр менди солушкаш

                  Аалчымны хγндγлеп

                   Аяк-шайым баштады

                   Аъжым-чемим салыр мен.

2-ги уруг: Шагаавыстын хγнγ-даа кээр

                  Шак ол чѳкпек делгеттинер

                  Ажы-тѳл-даа, уруглар-даа

                 Амдананып чип-даа ханмас.

3-ку уруг: Чыды чаагай далганымны

                  Чыглып келген тѳргγл-тѳрел

                  Саржаг кагаш, сγттγг шайга

                  Сагыш хандыр былгап чиир бис.

4-ку уруг: Хγннγн ишкеш пѳкпес-даа

                  Хγндγткелдиг чемивис

                  Кγзел хандыр аартап аар

                  Кγш-ле киирер шайывыс.

5-ки уруг: Ак-кѳк дээрлиг, аяк хээлиг

                  Тывызыксыг, тоолзуг , байлак Тыва черге

                  Чылан чылды коданынче γдевишаан

                  Кѳк Аът  чылын уткуулунар!

Чылан, Аът  чылдарынын солчуушкуну. Танцы хевирлиг.

Оолдар:

         Кыстар γнγ уяранчыг

         Кымнар ону дыннаар чγвел?

Уруглар:

        Оолдар γнγ сорук кγштγг

        Ону кымнар дыннаар чγвел?

--- Кожан ырга чижип каар бис бе?

              Кожаннар

Мѳчек-мѳчек шынганннарлыг

Мѳгелери чоргаар сγрлγг

                                  Мѳгелер танцызы

Шагаа шагаа амыр солчуп

Чалыы кырган амырлажыыл

Шагаа шагаа γγже бузуп

Чаглыг эъттен чоглаалы

                                Ыры «Хырбача»

Чаа-чыл келди.Чаа-чыл келди

Чалап алыыл уткуп алыыл

Чалап алган чылывыста

Чаза хѳглеп алыылынар     

Ыры «Байырлал»

Келир кѳк Аът чылы

Кежик чолду хайырлазын

Аас-кежик бээрлезин!

Амыдырал чаагайжызын!

Дазыр шѳлге тайга хемге

Тараа сиген элбек унзун

Малчын аалдын ѳдээн санай

Малдын тѳлγ чиилезин!

Аарыг хамчык тайлып турзун!

Амыдырал тодуг болзун!

Курай! Курай!

Ыры: «Курай, Курай!»

Шупту киржикчилер сценаже γнγп, байырлажыр.