Чижек сценарий "Шагаам сузуглелим"
материал (старшая группа) по теме

“Шагаам сүзүглелим”

Тургускан башкы: Трас С.Д.

Шагаам сүзүглелим.

                     Улуг бөлүктүң уругларынга эртирер чижек сценарий.

Сорулгазы: Тыва улусчу билиглерни чаңчылдарны школа назыны четпээн уругларга угаадыры, улуг улусту хүндүлеп эвилең-ээлдек чараш чаңга болгаш ёзу-чаңчылдарны сагып билиринге чаңчыктарны сагып билиринге чаңчыктырып кижизидер.

        Тыва улустуң аас чогаалын ажыглавышаан тыва улустуң оюннарын ойнадыр, сагынгыр-тывынгыр, дүрген боданырынга өөредир, Шагаа тыва улустуң Чаа чыл уткаан байырлалы деп билиндирер.

Киржикчилери: Ак-Сал Ирей, Ак-кыс угбай, өгнүң ээлери, ажы-төлү.

        Аалды аалдың уруглары, авазы Ажыкмаа -биле.

        Мечи  чылы, Дагаа чылы.

Дериг херексели: Өгнүң тип каан эт-севи, аъш-чем дээжизи, хөнекте шай, деспи, согааш бала, тос-карак, артыш, сүт, ак-кадактар.

        Байырлалдың чорудуу:

1. Өгнүң ээлери, уруглары-биле кады олурарлар.

Ак-Сал ирей-эр ээзи, оолдары биле саң салыр езулалды тайылбырлавышаан, йөрээл чугаалаар:

Айым чаазын

Хүнүм эртези,

Эрги чылды үдеп тур мен.

Чаа чылды уткуп тур мен.

Эртип турар, эрги чылым.

Уутунмас кежиктиг.

Эки чүве элбек болзун.

Курай! Курай!

Залче оожум аялга-биле кирер.

    Алдыы аалдың уруглары авазы-биле аъттарын мунупкаш, халдып келгеш өг чанында баглаашка баглап кааш кирериниң езу-чурумун чугаалажыр.

Авазы Ажыкмаа:- Өгже кирериниң чурумун чугаалажыптаалыңарам.

-Өг чанынга келгеш чедип келгенивисти канчаар медээлер бис? (Чөдүрген улус өттүнер).

-Өгже кирерде чүнү канчаар ужурлуг бис? (идиктерин кактаар).

-Өгге аалчылар кайы талазынга олурар ийик? (Чүък талазынга олурар, солагай талазы).

-Дөрге эр ээзи- эң-не улуг хүндүткелдиг кижини дөрже чалаар.

-Оң талазынга өгнүң херээжен ээзи, уругларнын иезиниң олурар олуду.

-Өгге канчаар олурар чүвел? (Оолдар маспактанып, уруглар сөгедектей).

  Чугаалашкан соонда өгнүң ээлери келген аалчыларга уткуй үнүп келгеш менди ёзулалын көргүзер.

Ак-кыс:- Амыр, амыр!

Ак-Сал Ирей:- Амыр, амыр! Ажы-төлүм!

Ажыкмаа:- Амыр, амыр! Сол менди-ле бе?

-Менди-ле! А силер эки-ле бе?

Ак-кыс:- Эки-ле тур бис! Өгже кириңер, уругларым!

-Ажыкмаа: -Мээң чанымче бээр олуруңар, уругларым.-дээш сандайларга олуртуп алыр.

Ак-Сал ирей: - Мен-даа хойларым, инектерим кадарып чоруптайн, эки ойнап хөглеңер, уругларым.

Ак-кыс: - Алдыы аалдың уруглары кайы хире Шагаа дугайында билир эвес хынап көөр-дүр аа. Шагаа дээрге ол чүү ындыг байырлал чүвел? (Чаа-чыл уткаан байырлалы.) Эр хейлер.

Ажыкмаа:- Мээң уругларымның Шагаа дугайында шүлүктерин дыңнаптар силер бе?

                 1. Шагаа дээрге тыва чоннуң

                 Чаагай күзел чаңчылы-дыр.

                  Ай чаазын, хүннүң эртенин

                  Алгап-йөрээн байыры-дыр.

                Шагаа дээрге сүрээ боктан

            Арыгланып чарлыры-дыр.

            Амыр-чыргал, буян сиңген

                Чаагай ыдык сүзүглел-дир.

             2..Шагның чаагай эртинези.

                 Шагаа хүннү байырлалда

                 Сүзүглээниң чүү-даа чүве

                 Чүмү-биле арыг, ак боор.

                       Аяс дээр-даа ак-көк өгнүг

                       Аал чурт-даа ак хар хептиг.

                       Амырлажып чолукшуурда

                        Ак кадаан солчуп сунчур.

           3. Чаламага аггын баглаар.

                 Чажыг чажып, ак сүт өргүүр

                 Чалбарыглар, йөрээлдерге

                  Чагаай кежик курайлап аар.

              4. Адыг-чарыш мөөрейлиг.

                 Амданныг чем найыр-дойлуг

                  Ада-өгбем ыдыкшылы-

                  Ак чолуг бурун Шагаам.

5.Ак-кыс:- Өгбелерим ыдыы-Шагаам.

                Өндүр бедик сүзүглелдиг.

                Чаңчыл езу ужурларын

                Чаңгызын-даа кагбас дээн мен.

6 .       Шагаа үезинде аалда ажы-төлдү артыжып, айдызаар.

           Аарыг-аржык чагдавазын.

           аайыл халап таварбазын.

           Бурган башкы ыдыктап каан.

           Буян кежик бодаразын.

           Азыраан мал кодан долуп,

           Ак сүт сава сыңмас болзун.

Артыжымның чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен.

Ак чүм харга аңдаштанып,

Арыгланып кактаныр мен.

Эрги чылды үдеп тура,

Экизин ап айызаар мен.

Чаа чылды уткуп тура,

Чаагай кежик сүзүглээр мен

                    7.    .Байырлалдар уезинде

                         Каткы хоглел устур эвес,

                         Өгбелернин ырларындан,

                         Өткут кылдыр бадыраалы.

8 . Ыры: Чаңчылывыс чараш.

Дыка-ла чараш ырыны дыңнадывыс, тыва улустуң  чаңчылдары тывызыксыг таан чараш.

Ак-кыс: Арга кирген кижи саат дайнаар,

           Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар

 Ыры “Шайывыс”.

Танцы: “Аяк- шайым”.

Ак-кыс: -Ойнаарынга ынак силер бе?  Чүү деп оюннар билир силер?

Оюн: “ Даалы”.

Ажыкмаа: Шагаа үезинде янзы-бүрү мөөрейлер,  оюн-тоглаа болур чүве болгай.

 Тыва улустуң аас чогаалынга чүлер хамааржыр чүвел?(Уругларның харыылары).

    (тывызыктар,улегер домактар,дурген санаар,көгудуглер,опей ырылар,кожамыктар).

Ак-кыс:- Ийи аалдың уругларының чер-ле кайызы кончуг эвес, тыва улустуң аас-чогаалынга мөөрейлежип каар бис бе? Кайы аалдың уруглары хөй кажык ажылдап аар эвес. Олар тиилээн боор.

Шаанда тыва улус Шагаа үезинде кежээ хамык ажылын кылып каапкаш өгге олуруп алгаш  хөлчок-ла маргыжып мөөрейлежир турган.

Бирги мөөрей.

Тывызыкка кандыг силер,

Тыпчып, ытчып көөр бис бе?

1. Үстүү аалдың уруглары, оолдары ыдып көрүңерем.

Аалды аалдың уруглары, оолдары тывар силер.

А) Үне калбаң,

      Кире калбаң.(Эжик).

Б) Хүрең бугам,

     Хүнүң кусту.  (Хөнек).

В) Кара ыдым хаалга кадарды.

                           (Шооча).

Г) Кара, кызыл ийи инек чылгажып тур. (паш, от).

Д) Дөрт кулак

     Дөңгүр аас. (паш).

(Шын харыы дээш кажыктар бээр).

Тывызыкка ындыг-ла-дыр.

Тыва тыртып кааптырлар.

2.  Үлегер домакка кандыг силер

     Үлежиксеп туру-ла бис :

     1. Чанчыл чарашта- чоргаар                          6. Сеткилдин бичези херек,

          Кижи экиде-дыш.                                         Эртемнин улуу херек.  

     2.Ак чем хоолулуг ,                                        7 .Чааскаан чорба эштиг чор,

       Ава созу унелиг.                                               Чалгаа чорба,кежээ чору.                

    3.Ийи кижи аразынга сос соглеве,                 8.Хойлуг кижи каас.

       Ийи ыт аразынче соок октава.                        Инектиг кижи тодуг.

    4.Кежээнин мурнунда –хунду,                        9.Бодун кижизидер дизе.

      Чалгаанын мурнунда –кочу.                                      Боданыр херек.

    5.Чалгаа кижи - бажым дээр,                           10.Ада-созун ажырып болбас,

        Чазый кижи- суксадым дээр.                             Ие – созун ижип болбас.

                 Улегер домакка кончуг дурлар,

            3.  Дурген санаарынга кым кончугул?

       Аслан биле Айыжы.

Чангыс – Чангыс чагы

Ийи  - Ийи идик.

Уш – Уш мыйгак.

Дорт- Дорт мочу.

Беш – Беш салаа .

Алды- Алды дип.

Чеди – Чеди  Чеди-Хаан.

Сес – Сестеп орээн кымчы.

Тос – Тос аржаан .

Он – Он деп сан билир сен бе?

   Оош!

Дурген санап кааптылар.

       Когудуглерге кандыг силер,

       Когудуп ап корунерем.

Опеяа ыглай берген -дир, когудуп корем .Ай-кыс

   Чаптанчыгбай ыглава,

    Чаагынны аштап берейн

   Карак чажы чудек,

   Калдар апаар хаванчуук.

Опеяа чемненмейн турар- дыр когудуп корем .Начын

  Ачан ,аван чемненди ,

  Акын ,угбан база –ла.

 А сен мыя кадыктан ам,ам –деп кор хензигбей ,

 Амданныын,амданныын ам,ам – деп кор хензигбей.

   Опеяа чемненип алган ,тоткан ,удуур – дей берди опей ырыдан ырлап бээр силер бе?

   Д.Женя.                                                             Айлика

Авайымнын оой,                                          Аа судун оой ,

Опей ырын оой,                                           Эмзиргештин оой,

  Тааланчыын оой                                         Авам кужур оой,

   Дыннаалынар оой !                                   Азырап каан оой.

Кожумакка кончуг-ла бис,

Кожа тырткаш салыр –ла бис.

Кайы аалдын уруглары кончуг эвес.

Кожамыкка маргыжып каар бис бе?

    Оолдар:                                                                   Уруглар:

    Кезек ,кезек талдар унген ,                                            Борбак ,борбак талдар унген

    Хемчик унну чурттумайны,        Бо-ла чарык, ол-ла чарык.

     Хемчик унну чурттумайнын.                               Борбак талдыг чурттумайнын,

     Хензиг чараш оолдары бис.                                  Борбак чаактыг кыстары бис.

Авай,авай,авайымны                                               Опей,опей ,опейимни.

Ааттынган кавайымны ,                                          Ооренген кавайымны

Ааттынган кавайымдан ,                                          Ооренген кавайымдан ,

Артык ынак садигим.                                                Ондур ынак садигим.

    Алаак черде ангыр эдер                                    Дортен ала тонген болза ,

    Торуп алган ангыр боор бе                               Доргун сынмас туру деп бе?

    Алдыы аалда аъттар турар ,                              Торелдери тонген болза,

    Аалчылар келген чоорбе?                                  Дор- ле ынмас олур деп бе?

Сесерлигнин чайлаглары.                                 Хемчик –Хемнин чайлаглры

Сериин-нейин,коктуг –лейин                           Маннык –торгу олбук –лайын,

Семис,шыырак хоюм чараш,                            Маалашкан хоюм чараш,

Чечек ышкаш чаттып оъттаар.                         Бажын дозуп кадарар мен.

                                    Ийи айнын тончузунде,

                                    Ончалажып чыглыылынар.

                                    Ак-кыс угбай аалынга.

                                    Четтинчипкеш ойнаалынар.

 Оюн : “Аскак-Кадай”.

       Ак-Кыс: Тывызыымны тывынарам ,тыпкан кижи эр хей болур.

   Эртен эрте алгырар ,

   Эдискилей алгырар.

   Дангаар эрте алгырар

  Далаштырып алгырар !

      Эр хейлер!

Аът чылы кирер : _Амыр!Амыр!

Ак-кыс ажы толу , аалчылары амырлажып ,мендилежир.

Мечи чылынын чоруур ойу чоошкулаан далажып турар ,Мечи- биле байырлажырынын мурнунда

Намзат  шулуун чугаалай каавыт :

 Мечи: Мени мактап турарын дээш ооруп четтирдим.

Ак-кыс : Уругларнын “ Шагаа”- деп  ырызын дыннап корем аът.

Аът: “Аът чарыжы “-деп оюнну ойнаптар бис бе ,кайы аалдын уруглары мурнаар эвес .

   Хой эдери дынналыр “Бээ-бээ-бээ!”.Ой! Ол чуу эдип турары ол?         (уруглар тывар)

Хой чылы кирер. – Амыр ,амыр!

Ак-кыс : Чаа унген Хой чылы ,дужулгезинге олурар дээш моорлап келди!

Амыр!Амыр ! хой чылы!

Аът : Чылды оттур хулээлгемни.

         Чедиишкинниг куусеткештин

         Чоруур оюм чедип келди.

         Чылга кирер “ Хой” чылынга”

          Оваадайны дамчыттым.(оваадай бортту бергеш ,он бир чыл болгаш ужурашкыже байырлыг дээш чоруптар).

         Хой:   Шагаа – биле амыр менди!

             Амыр!Амыр!

            Чылдын эгези ,айнын чаазы

             Чылыг часты оштап келдим

             Чыылганнар амыр менди!

             Чаа Чыл-даа унуп келди,

             Хой чылы силерге мен

             Ууттунмас улуг олча кежиктиг

             Ог- буленерге оорушкуну,маннайны,

            Сонневишаан чедип келдим

               Олудумга олурупкаш ,

               Оваадайым кедип алыйн,

               Он беш чылда,

                Оран чуртка,амыр тайбын ,

             Аас кежик бургээр болзун!

             Аарыг –ажык чайлап турзун  

             Эки чуве элбек болзун

              Багай чуве ынай турзун!

                   Курай!Курай!      

Чаа унген “Хой” чылы чалап тур бис олурунар  .

Азиата хойну алгап мактаан шулуун чугаалап бээр.

      Хой дег чаагай сеткилдиг мал

      Ховар дээрзин боданарам.

      Хонну биче , чаны кортук

      Хоокуйну кээргенерем.

Экииргек- даа дузааргак даа

Эки-ле мал хой - дур ийин

Будужунден тырттылчак бол

Будурери хой –дур ийин.

      Оонерге унуп ,кирип чоруур улус

      Оорушкулуг ,хундуткелдиг аас- кежиктиг,

      Эргин артап кирип ора хулумзуруп

      Эки сеткил хойлап алгаш кээр болзун!

Хой : Силернин биле “ Кажыктар чарыжы “-деп оюнну ойнаптаалынар.

                                                                (ийи командага турупкаш чаржыр,соондан мурнунче чарыш)

Шагаа будуузунде тоолдажыр “ Кым кончугул? “- деп тоолувусту сонуургап корунер.

Автор :Дыка- ла солун ,ужур уткалыг тоолду кордувус, малывыстын сооктери безин ужур  уткалыг,чаагай сузуктуг –деп чувени кордувус .

Ак-кыс: Хой чылынга “ Челер –Ой “-деп самывысты бараалгадып берээлинер.

        Ыры: “ Тыва чемни чоогланар”.

Шайлаарынче ада-иелерни чалаар.

                                                                                           Тургускан башкы: Трас С.Д.