Чаагай чолдуг " Шагаа" келди-2019ч
учебно-методический материал

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение - детский сад «Чечек» комбинированного вида  с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва.

«Чаагай чолдуг Шагаа келди»

ортумак болук №2

                                      Воспитатель: Талганчык А.М

                            с. Кызыл-Мажалык,2019год.

Шагаа байырлалы-биле!

Сорулгазы: Тыва улустун  шагаада эттирер езулалдары «чолукшуур», «шай чажып» йорээр- деп  билиндирип  таныштырар. Хундулээчел  чорукка кижизизидер, тыва аас чогаалга даянмышаан чугаазын сайзырадыр. Уругларга байырлалды солун кылдыр эртирер.

Дерилгези: Тыва ог тургузар (чартык ог ханазы), иштин дерип салып каан  тыва эдилелдер, суугу, тыва аъш-чем, тос карак, артыш, хонекте суттуг шай, аяк сава, магнитофон, тыва аялгалалар.

Киржикчилери:  Кырган ава, Башкарыкчы.

Башкы - Ам бис бо хун шупту кодээде кыштагда малчын кырган-ававыска  барып  шагаалап чедер бис бе?  

(Аялга –биле залче уруглар башкы-биле кирер)

Б – Кырган-ававыс аалында чедип келдивис уруглар. Улуг улусту мурнай экиилеп чолукшуур .Чолукшуулунар, уруглар.

Амыр-ла кырган-авай!

Амыр-ла, амыр!

Шагаа-найыр чаагай-ла бе?

Кыштан хур-ле болду бе? Ыт куш сол-ла бе?

Б – Шагаалаар дээш келдивис кырган-авай.

К-а – Эки болган-дыр.Чааскан чалгаарап олурган кижи мен уруглар хондур-дундур, ойнап-хоглеп  шагаалаалынар.

Б-  Эрте бурун уелерден,

Эргилделиг чылдын бажы

Шагаа хуннун час айнын

Бир чаада уткуп чораан.

Б- Эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп турар  байырлал-дыр .Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган, ойнап-хоглеп сагыш-сеткилин байырлаар,шупту чуве эки болзун деп кузээр байырлалывыс-дыр уруглар.

К-А –Шагаа деп чул? Кым менээ чугаалап бээрил уруглар?

ШУЛУКТЕР

Шагаа деп чул?                            Самира

Шаандагы огбелернин

Санын салып, чажыын чажып

Сагып келген чанчылы-дыр

Шагаа дээрге, сурээ поктан  

Арыгланып, чарлыыры-дыр.       Алтеяа

Амыр-чыргал буян синген

Чаагай ыдык сузуглел-дир.

/

Б – Огбелернин ырларындан

Откут кылдыр бадыраалы.

ЫРЫ «ШАГАА»

Ажы- чемин делгей салган

Аалдарынче чалажыр-даа                 Дензин

Суттуг шайын ижип ора

Судун оргуп чалбарыыр-даа

Кырган-ава – Дан атты хун унду , чаа-чыл-даа  унуп келди .Оран-тандыга чалбарып, ак шайывыс бажын чажайн. ( ак суттуг шайын бажын чажып ,чалбарып йорээп чугаалаар )

Айым чаазы ,

Хуннум эртени

Уткуп турар чаа чылым,

Уттундурбас кежиктиг

Уттунмас буянныг болзун,

Эки чуве элбек болзун,

Багай чуве чок болзун,

Оршээ, хайыракан

Арат чонум, ажы толум

Аас кежиктиг-ле чоруур болзунам!

Аарык-аржык, думаа-халаа ырап-ла чоруур болзунам!

Оршээ, хайыракан!

Б- Ындыг-ла болзунам! Оршээ!Оршээ!

Шулук  Ай-Белек

Артыжымнын чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен

Ак чум харны андаштанып

Арыгланып кактаныр мен

 К-А Ам силерни база артыжап айдызаайн,  уругларым ( артыжавышаан чугаалаар).

К-А – чажыым чаштым,айдызанып,артыжанып,арыгландывыс, чум харга арыгланып кактандывыс –даа..

 Аяк-Хээ

- Аалдардан аал дамчааш,                

Адаан морей хайнып унер

Кырган, чалыы  бичиилер-даа

Кымнар анаа хоглевес дээр.

Сайын-Белек

Тывызыктап тевектээр-даа              

Тоол ыдып кажыктаар-даа

Хомус ойнап, бызаанчылаар

Хондур-хондур байырлап кээр.

К-А –Шагаа будуузунде шупту улус хондур-дундур удувайын тывызыктажып, улегер-домактажып,чечен-чугаалап,дурген чугаалажып  адаанажып- моорейлежир чуве болгай.Бисте тывынгырлар, сагынгырлар кымнар ыдыптарыл? Тывызыктажыптаалынар че.

Тывызыктар:

Суг чок чунар                Дарима

Шуглак чок удуур    

Кара ыдым                  Мелани

Хаалга кадарды

 Уне калбан                      Лилия

Кире калбан

Даалык –даалык чоруктуг       Уран-Сай

Талдар карты чемиштиг

Кырган-ава- Оюндан ойнаптаалынарам уруглар

                                      ОЮН «АСКАК КАДАЙ»

Улегер состе нугул чок,Уер cугда балык чок

К-А  –Ам улегер домактажып каар бис бе?

Улегер домактар

Кижини багай дивес        Денис

Кидисти чуга дивес  

Чалгаа кижи бажын дырбаныр ,     Ай-Херел

Чашпаа кижи домак дыннаалаар

Хоптактын кара коску,          Ангыр

Хопчунун домаа хой

Тенек кижи багай

Терек бурузу ажыг

Ыглаган багай

Ыраажы чараш

    К-А – Бора аъдын мунуп алгаш, оолдарым хойун кадарып чорупканнар-дыр уругларым. Мал-маганыг кижи тодуг-догаа болур. Хойларым, ошкулерим  даштын кажаада  торуй  берген диин уругларым.

Б- Кырган –ававыстын анай дугайында ырыдан ырлаптаалынарам уруглар.

   Ыры «Анайларым»

                                                  Танцы  «Анайларым»

Шулук  

Шагаа хунну моорейлиг

Чадаг чарыш маргылдаалыг                     Алина

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту, хоглеп ойнаалынар.

К-А – Оюн «Кадарчы болгаш хойлар»- деп оюннувус ойнаптаалынар уруглар.

К-А-  База тыва улустун шаандан тура ойнап келген  оюнну Матпаадырлап каар бис бе?

ОЮН «Матпаадыр»

Ыры «Арбай-Хоор»

К-А- Хой кадарган оолдарым даштын аъттарын мунуп алган чедип келди уруглар.Аъттарлыг оолдарым кайды.

Танцы «Аъттар»

Б  –Каргырааны-хоомейни           Айслан

Картай –хаара бадыраалы

Холдарывыс туттунчупкаш

Кожамыктап бадыраалы.

                               КОЖАМЫКТАР

Оолдар: Чанар кушта сайлык чараш

               Чавагалыг кыстар чараш

                Келир кушта хектер чараш.

                Кежегелиг кыстар чараш.

Уруглар: Черим чурттум оолдары

                 Четче-дир бе, менди-дир бе?

                 Кедээр дээрде шолбан сылдыс

                 Ору тур бе, куду тур бе?

Шупту: Шагаа  айдынында эгезинде

              Ойнап-хоглеп алыылынар.

              Чечек  аттыг садывыска.

              Чечинчипкеш ойнаалынар.

К-А: Кожамыктап турда –даа шыдаар уруглар –дыр кайызынга –даа алысбас.

Оюн «Ортежнежир»

Кырган-ава – Менээ аалдап келгеннинер дээш четтирдим, уругларым. Оруунар ажык, чоруунар чогузун. Мында силерге белектер белеткеп каан мен.