Семинар по теме "Тыва чанчыл"
материал

МБДОУ детский сад комбинированного вида

«Сайзанак» с.Хайыраканский

                                             Семинар для воспитателей

                                  на тему «Тыва чанчыл»

                                                                      Воспитатель: Сурун-оол М.А.

                                                   Февраль 2019г.

Темазы: Тыва чанчыл

Сорулгазы: Шагаа неделязынга даянып башкыларнын езу-чанчылдарны утпайн сагып, билиин бедидери.

Ажыглаан чуулдери: айтырыглар.

   Чанчыл дээрге кижи амытаннын эки база багай чанын илередип турар мозу хоойлузу болур. Чанчылдын назынны кончуг узун болгаш быжыг бооп турар. Чер кырында кандаг-бир чон кажан тывылган болдур, ол уеден эгелеп, ол чоннун оске чоннардан ылгалыр онгазай чанчылы тыптып эгелээр.

   Чанчыл ужук-бижик тыптырынын ырак мурнунда тывылган. Чанчыл, чус-чус чылдарны ажып эрткен болгаш, кандаг-бир чоннун бодунун уре-салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы болур.

   Тыва чоннун чанчылдары кижинин эрте-бурунгу культуразынга хамааржыр болгаш, унелиг эртине болуп турар. Тывалар боттарынын ажы-толун чугле 13 харга чедир кижизидип чораан. 13 харлыг оол-даа, кыс-даа чуну кылып база чуну кылып болбазын албан билген чоруур болгаш, бугу назынында бодунун адын ханга былгыштырбас, довуракка боравас база торел аймаанын тоогузун мозулуг кижи болурун дээди хоойлу кылдыр бодаар турган. Огбелернин ыдыктыг чанчылын хажыткан оолдар, кыстар бугу назынында ат-сывын бужартатканы ол болур. Тыва кижи хамыктын мурнунда адын ажы-толунун мурнунга, ха-дунмазынын мурнунга болгаш торел аймаанын мурнунга арыг чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хулээлге кылдыр коруп келген.

   Шаандагы тываларнын кижи назынын ылгаары бир янзы турган болгаш Чеди-Хаан ышкаш дижирлер. Дунеки дээрге Чеди-Хаан бирде коступ, бирде чидип-даа турар болза, олар 7 санын чидирбес чораан деп бистин огбелернин тоолчургу чугаазы бар. Бурунгу тывалар кижинин 7 катап чурттап эртер назынын онзагай ангылап чорааннар.

   Бурунгу тывалар кижи назынын канчаар ылгап чорааныл?

- ЧАШ назын, ол болза 1 хардан 3 харга чедир назын болур.

- ЗЛЭЭДИ уруглар, ол болза 3тен 15 харга чедир назын уези болур.

- АНЫЯКТАР, ол дээрге 16дан 29 харга чедир назылыглар.

- ОРТУН назын 30ден 45 харга чедир

- УЛУГ назын 46дан 61 харга чедир

- КЫРГАН назын 61ден 80 хар

- ЧОНУУР назын 81ден ынай.

   3тен 13 харга чедир оол, кыс уругларнын кылып болбас чуулдери:

- улуг кижинин мурнундан эртпес

- улуг улус чугаазынга киришпес

- аалчылар кээрге тенектенип болбас

- улуг улус бир чуве бээрге 2 холдап ап алыр

- чаш кижи сыртык арнынга дээп болбас.

                                           Езулалдар:

- куда езулалы

- аалчыны хундулээр езулал

- шайладыр езулал

- хап дуптээр езулал

- торелдер хундулээр езулал

- анчылар езулалы

                                           Чудулгелер:

- хунге,  айга

- дээрге, черге

- сугга, артка

- оран-тандыга

- Чеди-Хаанга

- сутке

                                         Дагылгалар:

   Дээрни, отту, тандыны, суг бажын, тел ыяшты, хам ыяшты, овааны, буга бажын, кожээни

                                              Дойлар:

   Уруг бажынын кыргыырынын дою, дук, тара, сиген, кыштаг, ог, тарак, дунгур

                                               9 ыдык:

Хойну ыдыктаары, сергени, аътты, тевени, сарлыкты, буганы, ивини, ыдык-окту, хараачаны.