Открытое занятие
план-конспект занятия по развитию речи (средняя группа)

Ажыл-чорудулганын
чадалары

Башкынын ажыл-чорудулгазы

Уруглар-биле ажыл-чорудулга

Уругларнын  кичээнгейин хаара тудары.

I. Организастыг кезээ.

       Орээл иштинде ог бар. Огнун иштинде кавайда опея чыдар база башкы чанында олурар. Уруглар огже кылаштажып келир)
Башкы:
-Ой, уругларым келген шээй, эрттинер, эрттинер!
Уруглар:
- Алдын хунум! - Ак-кок дээрим!(уруглар чугаалаар)
 - Авыралдыг ажы-толум! - Амыргын-на, амырган! (башкы харыылаар, уруглар-биле чолукшуур).

Башкы:
-Агаарлап, селгуустеп чорааш, мээн аалым таварып кирип келдинер бе, уруглар?

Уруглар:
-Ийе.
Башкы:
-Ол-дур харын, агаарлап, найыралдыг чоруур, мен чуу боор,опеям удудуп кааш, аалда ажыл-агый кылып чоруп турар, мындыг чуве бо уруглар.

(Чаш уруг ыглай бээр, чаш уруг уну дынналыр)

Башкы:
-Ой, уруглар, опея ыглай берди –дээш кавайда опеяга чеде бергеш, опейлеп ырлаар.

                Опей, опей оой
               Опен сарыым ээй,
               Уван, уван оой,
               Удуп корем ээй.- опеяны удудуп каар.

-Уруглар, мен ам чаа опеяны канчап турдум? (удудуп каан).

-А  канчаптарымга опея удуй берди? (опей ыры ырлаптарга)

Уруглар башкы биле мендилежир.

Айтырыгларга харыылаар

Чаш уругнун унун дыннаар.

Опей ырызын дыннаар.

Организастыг
дилээшкин

 2.Кол кезээ. Опей ыры.
-Шын-дыр, уруглар. Кичээнгейлиг дыннанарам уруглар,Өпей ыры дээрге -ие кижи, чаш уруун чайгап оргаш, тɵлүнге ынаан, ɵɵрүшкүзүн илередип ырлаар. Чаа тɵруттунген чаш уруг бир-ле дугаар ɵпей ырын дыңнаар. Бичии кижиниң ɵзүп доругарынга ɵпей ыры эки салдарны чедирип, ие биле чаш кижинин сеткил-сагыш харылзаазын тудуп турар. Өпей ыры – чаштын уйгу-дыжын хандырып, иенин сагыш-сеткилин чырыдып турар. Өпей ырыда кол чуве тааланчыг, хоюг аялга, анаа таалааш бичии чаш удуй бээр.

             Авайымнын, оой-оой,

             Опей ырын, оой-оой,

             Тааланчыын, оой-оой,

             Дыннаалынар, оой-оой.

-Уруглар, силернин аваларынар силерге опей ыры ырлап бээр-дир бе? Азы кымнын авазы бичии чаш турунарда опей ыры ырлап турганын сактыырыл?

-Чуу деп ыры ырлап, опейлеп турганыл, ырлап корунерем?

-Силер бажынынарга бичии дунмамнар ыглап туруп бээрге азы удуур деп баарга чуу деп ырлап бээр дир силер?

-Уруглар,кымнар опей ырыдан ойнаар-кыстарынарны чайгап тургаш, ырлаптарыл?

          Опей, опей оой
         Опей сарыым ээй,
         Ору корем оой,
         Айнын чырыын ээй,
               Оон артык оой
               Хуннун чырыы ээй,
               Оглум сенээ оой
               Эртен келир ээй.

-Уруглар, а силер эскердинер бе, мээн уруум кайда удуп чыдар-дыр? (кавайда)
-шын-дыр, бо чаш толдун удуп, дыштанып чыдар черин кавай дээр. Силер ындыг кавайга удуп чыткан силер бе? Ындыг кавай корген силер бе? Кымнын бажынында бар?
-Бо кавай шаандан тура бистин кырган-аваларывыс, кырган-ачаларывыстан дамчып келген эди –дир. Кавайга ажы-толун бичии чажындан турар опейлеп, чайгап келген. Бо мындыг кавайлар ам бо уеде бар улустарда бар.Колдуу-ла амгы шагнын кавайларын эдилеп эгелээн. Кавайны огнун ынаазынга баглап, азып алыр, чуге дизе, чаш уругну кавайга чыттыргаш, барып ушпас кылдыр шарааш, чайгаарга эптиг, хостуг болур. Ам бо уеде чаш уругну чайгап, опейлээр чулер бар апарган ийик, кандыг кавайлар билир силер? (уругларнын харыылары)- коляска, шала кырынга салып алыр, орун кавайлар дээш оон-даа оске.

-Солун-дур бе, уруглар? Ам ынчаар болза, шылап каан боор силер, бичии дыштанып, сула шимчээшкинден кылыптаалынарам: дыка хой тыва улустарнын оюннарын  билир болгай силер уруглар, ам ынчаар болза, мен оюннарнын аттарын адаарымга, силер оттунуп кылыр силер
                 

                   Тевектеп ойнаалы!
                  Кажыктардан октаал!
                  Аъттан шалбадаал!
                  Чадан адаал!
                  Аъттардан чарыштыраал!

                   Оолдар хурежиил!
                  Уруглар ойнаар-кыстан опейлээл!

-Эр-хейлер уруглар, сергей берген боор силер! Уруглар, опей ырын чугле тыва чон, бистин аваларывыс эвес, оске чурттарда чурттап чоруур улустар, чоннар, авалар ажы-толун чайгап, удудуп ырлап чоруур шээй. Опей ыры чырык чер кырында бугу чоннарда бар. Чоннарнын опей ырыларынын дылдары ангы даа болза, утка талазы-биле домей: чаш толге ынакшыл, эргеледиг, сагыш-човаашкын, камгалал дээш. Чижээ, орус чон биске чоок болгай, бис аравыста орустап чугаалажып турар бис, ындыг ийик бис бе, уруглар. Кымнар орус чоннун опей ырызын билир силер?

                     Баю, баюшки, баю,

                     Не ложися на краю,

                     Придет серенький волчок,

                     И ухватит за бочок,

                     да утащит во лесок.

                     Под ракитовый кусток.

                     Ты, волчок, к нам не ходи,

                     Наших деток не буди!

-Уруглар,  хогжумнуг (музыкалыг)оюндан ойнаптаалынарам. Оюннун ады «опей ырыларын кайы-хире билир сен».Мен силерге ырылар салып бээр мен, а силер кичээнгейлиг дыннааш, ол ыры опей ырызынга тааржыр бе, ол ырыга чаш уругну удудуп болур бе деп чуулду, чугаалаар силер!

                         Оюн «кайы-хире билир силер?»

-Эр-хейлер, уруглар! Ам сактып келинерем, ам бо уеде, кежээ садиктен чангаш, бажыннарынарга ойнап, чемненген соонда, телевизорга чуу деп дамчыдылга силерни , шак орайтаан, эртен садиктээр, удунарче деп дамчыдып эгелээр ийик?
-Спокойно, ночи малыши!(уруглар сактып ырлажыр)
-Эр-хейлер уруглар, дыка солун ужураштывыс.

Беседаны дыннаар.

Опей ырын кичээнгейлиг дыннаар.

Айтырыгларга харыылаар.

Уруглар опей ырын ырлаар.

Уруглар кавайны коор.Кавай дугайында беседаны дыннаар, слайдылардан чуруктарын коор.

Сула шимчээшкинни денне шупту кылыр.

Орус чоннун опей ырын дыннаар.

Уруглар орус улустун «баю баюшки баю» деп опей ырызын ырлаар.

Хогжумнуг оюнну ойнаар.

Быжыглааш
кын.

- Чырык чер кырынга торуттунуп келген чаш кижинин бир дугаар дыннаар ырызын чуу дээр болду уруглар? (Опей ыры)
-Чуге чаш уругга опей ырызын ырлап бээр чувел? (чуге дизе уруг удуп, дыштаныр кылдыр)
-Опей ырызын ырлап тургаш, канчаар ырлаарыл? (оожум, тааланчыг кылдыр ырлаар).

-Эр-хейлер, уруглар, дыка солун ужураштывыс, бо ужуражылгавысты  «Тыва кавай, опей ыры, тыва ава» (Деспил-оол Санчы) шулук-биле доозар-дыр бис (уруглар чугаалаар)

1.Тыва чернин пожумейден
Таарыштыр эптеп, чазаан
Тыва кавай сээн-биле
Тыным, ханым менээ тудуш

2. Кежээлерде ыглаган чаш
Хензиг оглун ава чайгап
Опей ырын ырлап бээрге
Ортемчей шуут шыпшын апаар

3.Опей ыры, тыва кавай
Остуруп каан тыва ава
Ол бо чукче дензи чайбас
Ожуктун уш даваны дег.

-Эр-хейлер, уруглар, мээн аалымны агаарлап чорааш,ойбайн, эртпейн кирип чораанынарга дыка ооруп тур мен, четтирдим уруглар, бир катап база ужурашкыже байырлыг! (Уруглар башкы-биле байырлашкаш уне бээр).

Уругларнын эмоциязын бедидер.

Шулукту уруглар чугаалаар.

Байырлашкаш
унер, кичээл тонер.