Тыва улустун чанчылдары
материал (младшая группа)

Захарова Айланма Янчыевна

Тыва улустун чанчылдары

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл tyva_ulustun_chaagay_chanchyldary.docx22.37 КБ

Предварительный просмотр:

Тес-Хем районнун муниципалдыг Самагалтай сумузунун

холушкак хевирнин «Челээш» уруглар сады

 Тыва улустун чаагай чанчылдарынга  

садик назылыг  уругларны таныштырып ооредири

с. Самагалтай -2025ч

Сорулгазы:

Тыва улустун чаагай чанчылдарын уругларга билиндирер.

Тыва улустун чаагай чанчылдарынга даянып уругларнын дыл-домаан  сайзырадыры.

Тыва улустун  чараш чанчылдарынга уругларны кижизидер.

Улустун аас-чогаалында  тыва чоннун  чурум  сагыырынын  янзы-буру  дурумнери  озуп орар салгалдарга тураскааттынган. Ол дурумнер  улуг  улустун  бичиилерге чагыы  хевирлиг  кылдыр  колдуунда улегер  домактарда  синниккен.

Улуг  улустун  бодалы- биле  алырга, аныяк  оскен бир-ле  дугаарында  биче сеткилдиг, ээлдек –эвилен ,хундулээчел болур ужурлуг. Ынчангаш  олар  бичии  уругларны  бот-боттары – биле   харылзажып  чугаалажырда  «угбай», «дунмай», «акый» деп  хундулелдин  состерин  ажыглаарын айтып берип, огге кирген  аалчыларны  ээлдек- эвилен  уткуп, огнун  эн  эки  черинге олуртуп, ак аьш-чемин  кудуп салырын  чагып  чораан. Ону  «Арга кирген кижи саат  дайнаар, аалга кирген  кижи  аяк эрии ызырар» деп  улегер  домак  кончуг тода бадыткап  турар.  

Бо бугу  чанчылдарны бичии  уруглар  боттары  чайгаар-ла  улуг  улустан  оттунуп  оорени бээр.

Аас-чогаалында  озуп  орар  салгалдын  мозу – шынар  кижизидилгезинде болгаш культурлуг  чурумче  угланган  оон-даа  хой-хой  унелиг  сумелер  болгаш ооредиглер бар.

Ынчангаш аас-чогаалынын мерген угаанын,  ханы  уткалыын  болгаш  эстетиктиг  чаражын коруп  билири чугула.

Тыва чон куш – ажыл кижизидилгезинден  ангыда  уругларнын  угаан-медерелин  сайзырадырынче  улуг  сагышты  салып чораан.

Ол  дугайын «Уш  чуул эртемниг  оол», «Эртем  чокта, эртен база дун», «Ужук  билбес кижи, уну чоктан дора» деп улегер  домактар  херечилеп  турар. А саналганын  тывызыктарынын  ужур дузазы-биле ада-иелер  бичии  уругларын санга дурген  болгаш  ханы ооредип турган. Бо тывызык-тарнын  харыыларында  кандыг- бир  оске чагыглар  ийикпе азы  чугаалар бар. Чижээлээрге:

-Бир деп чул

-Бир  инектиг  кижини  малдыг  дивес бе

-Ийи деп чул

-Ийи  холунга  тутканын  салыр бе

-Уш  деп чул

Уш  чуул эртемге  оорензе  угаан кирбес бе

Шак  мындыг улегер, харыы  домактар саны каракка коску кылдыр сактып алырынга дыка  дузалаар. Оон ангыда тыва чон  чаш уругларны санга ооредирде «Матпаадыр» деп оюнну ажыглап  турган.  Бо  оюнда чугле беш деп сан эвес, а шаандагы улустун ажыл-ижи база илереттинген.

Тывызыктар  база  уругларнын  угаанынга  ажыктыг   тускай  мергежилге бооп оларнын угаан-сарыылын чурумчудуп, дадыктырып идепкейжидип, тывынгыр –сагынгыр, дурген  бодаар кылдыр кижизидип турган.

Тыва улустун  аас-чогаалында, ылангыя тоолчургу  чугааларда («Чеди Хаан», «Уш  мыйгак», «Ай, Хун тутурганы  дээш  оон-даа оске», чер-дээрнин янзы-буру болуушкуннарынын  дугайында, бодараан  чугаалаар канчап  тыптып келгенин  эртем (астрономия) талазы-биле  тайылбырлаан чугаалар база эвээш эвес. Олар уругларнын угаан-медерелин сайзырадырынга улуг идигни чедирип турар.

А дурген-чугаалар, улегер  домактар, тывызыктар  боттарынын  кыска  тургузуу–биле, чечен-мерген байлак  аргаары–биле уругларны торээн дылынга ооредиринин  бир чепсээ болуп келген.  

Олуттун   чуруму

    Олуттун  уш  ангы хевири бар.

1) Баскак (маскак) – чоргаар улуг кижилер болгаш  ламалар ынчаар олурар.

бичии  оолдар ынчаар баскактанмас.

2) Кудук - дужуметке бараан боорда, кудук базып олурар. (дискек  кырынга олурары ол).

3) Согедек - анаа бодуун  олут согедектээри  болур. Чон  олуду –дур. Эн экизи  ол. Дис бажынга олурары (ийи бут  кырынга, черден  хос  олурары).

Анаа  чорумалдын  аалга келири

     Чорумал  кижи  аалга  келирде  база аян-шинчилиг  болур. Одекче  шаап кирбес, ог  эжиин  эжиктетпес  деп  чуве  бар. Аалга  кээрде  аьдынын аксын  тыртар,  аяар чортуп кирер  ужурлуг.

      Аалга келгеш, огге аьт баглавас, а баглаашка баглаар. Огже кирерде даштыгаа  чодуруп шимээргээр, астып алган  бижээн ооргазындан  халаннады  дужурери чурумнуг. Ону албан сагыыр. Ок  бижек  кодурбес дээнинин  демдээ  ол. «Аалга келген кижи  аяк эрии ызырар» дээни ышкаш, аяк  шайны ижер, куруг  ундурбес. Далаштыг кижи уне  болурга  «Эскен  шайны  амзавыт» дээш доктаадыптар чаннылдыг чораан. Келген кижиге  ак  чем сунары хундулуг.

Ог-буле  чуруму

     Огге кижилернин олурар чуруму база-ла чурумнуг. Огнун  дор  бажы сыртык  талазынче  эр ээзи, дожек  баарынга   херээжен  ээзи, оон чанынга  бичии уруглары олурар. Дожек бары  биле оске кижи эртип болбас, олурбас-даа. Оске  келген кижилер  чуьк  баарынга  олурар болгаш дорже эртпес ужурлуг. Бичии уруглар черле улуг   назылылыг  улустун  мурну- биле эртип болбас. Ол  хундуткел. Кижилернин  арты- биле  эртер  ужурлуг. Уруглар  улуг  улус  чугаазын  узе  кирбес, олардан уен-даян  айтырыг салбас. Улуг  кижилер  -биле кайы  хамаанчок  оралдашпас  турган.

     Улуг  кижинин айбызын кууседири, чагыг-сумезин  дыннаары уругларга  албан. Ог-булеге  олут  чазаары, сос  чазап чугаалажыры  уруг-дарыгга  кончуг  улуг  кижизидилге  чораан.

Куш-ажылчы  чанчылдар

Уруглар бичиизинден тура-ла  анай хураган  ыдып, тудар  болгаш  оон чоорту  аал чанынга анай, хураганны  кадарып  эгелээр. Элээди апаарга  хой, ошку  кадарар  болгаш  оон соонда  бышкан  кадарчы  болу бээр. Кыс  уруглар инек, ошку  саарынга авазынга дузалажып  чоруй  чоорту саанчылай бээр. Элээди назынындан тура ине-чускук тудуп, идик- хеп илип, алгы- кеш  ууштап, иштенип-даараныр  шеверлер апаар. Саан- савага чанчыгып, ожук-паш тип, шай хайындырып,  аьш- чем  кылып база  мергежиир. Оон  ангыда  оол-кыс  уругар  тараа хоорарынга дузалажып чээрген  чыып, согааш-бала тутсуп  тараа соктаарынга  ооредир. Оон башка  хырнын тотпайн баар  дижир. Оол уругларга   молдурга, казыра, богба, чаваа мундуруп ооредир чораан.  Хол кадыыры-биле тараа  кезеринге, сиген болеринге ажы-толун киириштирип, ада-иелер  оларны  дузааргак, биче сеткилдиг кижилер  кылдыр ооредип турган.

                                                     Аяк - шайны тудары

      Солагай талакы холу оору болур. Кадактын кырынга белектиг, белек чок-даа болур. Кадак дээрге эн унелиг белек.  Кадактар ак, кок, сарыг, кызыл болур. Тыва чоннун агын-когун туттум дээнинде утка-ла бар.

     Эн улуг кадак 2 кулаш, дооразы билек дуртундан улгатпас. Амгы уеде кадак орнунга торгуну ажыглап турар апарган.

Ажыглаан литературазынын данзызы:

А.Х. Алдын-оол, Г.Т. Назытпай «Тыва уруглар ясли-садтарынга чугаа сайзырадылгазынын программазы».

М.М. Маннай-оол. Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. Кызыл, 1991.

Журнал «Башкы», № 1, 5, 1993.

О.О. Сувакпит, В.М. Монгуш, Ч.К. Кара-Куске «Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному».Кызыл, 2001.

Самбуу И. Т., Тыва оюнар. Кызыл, 1992.

Сб «Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары». Кызыл, 1991.

Г.Д. Сундуй, Г.К. Ондар, «Улусчу педагогика»2004.

 

 


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Шагаа - тыва улустун чаа чыл байырлалы!

Тыва чоннун чаагай чанчылдары. Шагаа - тыва улустун чаа чыл байырлалы....

Хоомей - тыва улустун ырыларынын база бир онзагай хевири

Хоомей - тыва улустун ырыларынын база бир онзагай хевири....

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери

«А» деп унге         Дурген чугааАалашса аалашсынАнай хураган аалашсынАнай хураган аалааштынАваларын тып эмзин...

Тыва улустун аас чогаалы: Дурген чугаа

Дүрген-чугаа аас чогаалыныӊ бурун үеден дамчып келген жанры. Оларныӊ кижизидикчи үнези кайгамчык улуг. Шын, тода чугаалап өөреринге, сөстерниӊ аӊгы-аӊгы утказын билип алырынга, сөс, чугаа аяны шиӊгээд...

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери

Тыва улустун аас чогаалында тыва дылдын ажык болгаш ажык эвес уннери...