доклад "Тыва улустун педагогиктиг бодалдары болгаш чанчылдары"
план-конспект занятия по теме

Муниципальное бюджетное дошклоное общеобразовательное учреждение

Детский сад «Хунчугеш» комбинированного вида села Эрги – Барлык

Барун – Хемчикского кожууна Республики Тыва

Доклад

На тему: «Тыва улустун педагогиктиг бодалдары

болгаш чанчылдары»

                                                                              Воспитатель II младшей группы

                                                                              Хомушку Г.К.

                                             с. Эрги –Барлык

Кайы – даа уеде кижилер улусчу педагогика-биле харылзаалыг болуп келген. Кижи бурузу ыяп-ла бир кижинин толу болуп торутунгеш, оон соонда адазы азы иези, кырган – ачазы азы кырган – авазы болуп, кижизидикчи ужур – дузалыг, хундулуг хулээлгелерни кууседир апаар. Оскээр чугаалаарга, баштай кижизиттирер, а чоорту боду кижизидикчи апаар.

       Педагогика эртеминин алы сады безин  бурунгу Грецияга «пайдогогос» дээр (очулдурарга «уруглар хайгааракчызы»).

       Педагогика эртеминин сайзыралынга кижи ниитилелинин ангы – ангы уе – чадаларында, янзы – буру нацияларнын болгаш улустарнын аразында шылгарангай эртемденнер боттарынын улуг салыышкынын киирип келген. Ол ышкаш кайы – даа нация, кандыг-даа улус боду шылгарангай педагог бооп, бодунун кижизидилге системазын чогаадып, тургузуп чораан.

        Тыва улус база-ла оске аймак соок ажыл – ишчи чоннар-биле домей боттарынын кижизидилге талазы-биле дуржулгазын, педагогиктиг культуразын сайзырадып чорааны чугаажок. Манаа таварыштыр тываларнын чамдык чанчылдарын, аас чогаалдарын, куш – ажылчы билиг, мергежилдерин ооренип коору солун, ажыктыг.

        Эрткен салгалдарнын тоогузун, амыдырал – чуртталгазын, ажыл – ижин, кижизидилге дуржулгазын болгаш демиселин ооренип мында чугалаап, олче кичээнгей салырын чугаалап, сагындырып турар. Чуге дээрге, «Тоогуну билбеске чазар, торел билбеске турээр», «эргени билбеске чазар, негейни кетпеске донар».

        Тоогу дээрге ниитилел болуушкуну хой талалыг болгаш нарын дылга – шынырлыг. Кижилернин болгаш ылангыя бичии уругларнын чугле угаан – бодалынга эвес, а харын-даа сеткил чурээнге дыка дээштиг, салдарлыг. Оларнын чонунга, оон тоогузунге, кандыг кадыг – берге орукту эрткен шыдамыккай туруштуунга сонуургалды оттуруп, ынакшылды болгаш бердинген чурукту быжыктырып кижизидер.

        Тоогуну билип ооренири чугле богунгу амыдыралга, демиселге херек эвес, келир уени, оон бурунгаар хогжулдезин баш бурунгаар тодарадырынга ундезин болур.

          Улусчу кижизидилгенин, оон педагогиктиг ажык чорудулгазынын кол сорулгазы уругларны угаан – сарыылдыг, кадык – шыырак болгаш толептиг, мозу – шынарлыг кижилер болурунче угланган.

           Долгандыр турар амыдырал, ылангыя тус – тус кижилер, уругларга эки – даа, багай – даа салдарны чедирип болурун билип, улуг кижилер уругларга «Эки келзе – салдынма, бак келзе туттунма» деп чагып чораан.

           «Кижи – бойдустун толу» - мындыг бадыткал улусчу педагогикада кол черни ээлеп турар. Ынчангаш кижинин озеринге торээн чернин агаар – бойдузу, хем – суглары, хову шолдери, арга – тандызы барык – ла ийиги ада – иези бооп чораан. Ан – мен, кат – чимис, балык – байлан, алдын – монгун шупту – ла бойдустун байлаа болгаш кижинин амыдырал – чуртталгазынын, ажыл – ижинин, угаан – бодалынын ундезини. Ол дугайында улус шаг – шаандан бээр – ле ханы билири, уруглар кижизидилгезинге ажыглап келгени чугаажок. Чугаа домактын – даа, куш шыдалдын – даа, ажыл иштин – даа тыптып, элбек сайзыраары, быжыгары бойдустун чурумалдарындан, оон эргилделеринден, ажык байлаандан хамааржыр. «А хостуг шолээн чорук, карак четпес делгемнер …  а бо кайгамчык чаагай чыттыг шолдер, а хаяаланчак  час, алдыналчак кус – бо бугу бойдус бистин кижизидикчилеривис бооп чорбаан деп бе? – деп К.Д. Ушинскийнин бижээнин тыва уругларга долузу – биле хамаарыштырып болур». Уругларнын мозу – шынар, угаан – сагыш кижизидилгезинге бойдустун салдарын улус билип, бойдуста болуушкуннарга чоокшулаарын оралдажып чораан дээрзин чугаалап болур.

       Салгаашкын азы дозээшкин долгандыр турар бойдустун болгаш амыдыралдын, уруглар озулдезинин салдарынче улусчу педагогиканын кичээнгей салып чораанын кордувус.

        Кижизидилге нарын, янзы – буру угланыышнынныг, ангы – ангы талаларлыг  дээрзин тыва дылда педагогиктиг термин уткалыг хой – хой состер, домактар херечилеп турар.

         Кижизидер, азыраар, остурер, доруктурар, карактаар, деткиир, сагыш салыр, чанчыктырар, сургаар, чагыыр, угаан - шыдал киирер, ооредир дээн болгаш оон –даа оске состер уругларнын озуп, доругуп, кижи болурун дорт илередип турар. Бо состерни сайгарып коор болза, кижизидилгенин элээн делгеренгей уткалыы билдингир.Чижээ: Азыраар, доруктурар, остурер, сагыш салыр дээн состер ниити кижизидилгеге ада – иенин, улуг кижилернин хулээлгелеринге хамаарышкан. А угаан киирер, куш – шыдалдыг болдурар, толептиг, чаагай аажы – чаннвг кылдыр, кежээ, ажыл – ишчи чорукка чанчыктырар дээн состер болгаш домактар кижизидилгенин хой янзы утка – шынарын, талаларын коргускен. Ол ышкаш чассыдар, эргеледир, когудер, кончудар, сургаар, чагыыр, сумелээр, карактаар дээн чижектиг состер. Улусчу педагогиканын арга – мергежилдерин, хемчеглерин уругларга кижизидикчи салдар чедирер аргаларын илереткен.

        Уругларны, аныяк оскенни деткип, оларга чоптуг, шынныг сос – домак – биле,  чагып, дузалаарын, «дыынмасты чаныыр, дыннавасты чагыыр», «багын чугаалаарга, бачыды арлыр» деп улегер домактар сумелеп, ооредип турар. Мында улустун кижизидилгеге, бичии – даа , элээди – даа уругларнын аажы – чанынга – даа, корум – чурумунга – даа эпчок, кижи сеткилинге кирбес, бак чуулдер бар апарза – даа чагыг, тайылбыр, бузуредилге ышкаш чоптуг аргалар – биле эдип, чазап алырынга ханы бузурелди илереткен. Багын чугаалааны базынган, куду бодап дорамчылааны ол эвес, экини кузеп, четпес шынарлардан, багай чанчылдардан адырлып, хосталып алзын дээн чаагай кузел, чылыг сагыш човаашкын болур. Огбелернин эриг – баарлыын, оларнын кижзидикчи салдарынын буянныг, бодамчалыын херечилеп турар. Кижизидилгеге кадыг – дошкун арга хемчеглерни ажыглавазын кичээндирип, кыска ханы уткалыг чагыгларны  берип турганын улустун улегер домактары база бадыткаан: «Чоптуг состе буруу чок», «Улегерде нугул чок, уер суунда балык чок…»

        Тываларнын этнографиязын шинчилеп, культура талазы – биле сайзыралын ооренири – биле элээн хой болгаш туннелдиг ажылдарны кылган. С.И. Вайнштейнин херечилеп турары – биле алырга «Тожу чурттуг тывалар уругларын кажан – даа эттевес, хемчег кылдыр часкаашкыннарны безин ховар ажыглап чораан.» Бо чугле Тожуга хамаарыштыр киирген чижек.

        Ыннчалза – даа черле бодуун, ажыл – ишчи араттар уругларынга кончуг ынак, оларга аажок чалбарыыр чораан. Ол ышкаш уругларны каржы – дошкун аажылап, эттээр чорукту каяа – даа бодуун кижилер буруу деп коор.

       Улусчу педагогиканы ооренип коорге, кижилернин назынын элээн нарын уе – чадаларга чарып турганы билдингир.

        Чаш уеде мага – бот озулдезинче кичээнгей улуг. Ынчангаш уругларнын янзы – буру оннерни, уннерни ылгап билиринче угланган.

        Тыва улусчу педагогиканын ниити делгеренгей чанчылдарын коргеш мындыг бодалдарны айтып болур:

1. Тываларнын ниити педагогиктиг кузел бодалдарында, чанчылдарында оске улустарныы – биле боттарынын амыдырал, ажыл – ижинин, торээн черинин, чанчыл езулалдарынын байдалдарынга дуушкек онзагай – даа чуулдери бар.
2. Тыва улусчу педагогика бодун философтуг билиглерге даяннып, уругларнын озуп доругарынче кичээнгей салып, кижизидилгени чорудуп келген.
3. Ада – иезин дозеп салгаары, долгандыр турар амыдыралдын, бойдустун, кижилернин салдары кижизидилгеге улуг дээрзин эскерип, ону ажыглап чораан.
4. Кижизидилге бугу кижилернин херээ, кижизидилге уругларнын назы – харын барымдаалаары, эвилен – ээлдек болуру чугула дээн чижектиг бодалдар улусчу педагогиканын нептереп сайзыраарынга идиг бооп турган.

Литература:

Тыва улусчу педагогиканын хогжулдези 1984 ч. К.Б. Салчак, Л.П. Салчак.