Ада-иелерге консультация "Уш харнын бергедээшкини(кризизи)"
консультация (средняя группа) на тему

Ада-иелерге консультация

“ Уш харнын бергедээшкини азы кризизи.

                                                                        (кризис 3-х лет.)

                                                                      Очулдурган башкы: Трас С.Д.

3 харның бергедээшкини азы кризизи

Могаттынар, дедир, чугаа дыннавас… Шак мындыг тайылбырны аажы-чанын шыдажыр арга чок, уруглар чедип аар. Ынчалза-даа уруг бурузу дөмей бооп шыдавас, чуге дээрге оон сайзыралы өскерлиишкинерге онаажып турар болгай. Уругнуң ниити болгаш нерви-психологтуг сайзыралы дески эвес хевирлеттинер. Оожум сайзыралы үе-үе болгаш  хенертен өскерлип, дөскел чокталы бээр.

Бирги назы хар өскерлиишкини, кризизи 3 хар үезинде, ийигизи- 6-7 хар үезинде, үшкүзү- 13 хар үезинде. Ийи харның соонда назын болганчок тайылбырлаттынмас четпес талаларлыг, дедир-чөрүү назын апаар. Ол чаш кижиниң сайзыралынга кончуг чугула үе болур. Чаш кижи бодун аңгы кижи кылдыр медереп билип, бодунуң онзагай  негелделери- биле ылгалып эгелээр. Ол үезинде силерниң чаптанчыг чаш төлүңерниң чугаазындан бо-ла « че-че» деп сөс дыңналыр апаар.  Чаш кижи шупту чүвени дедир кылып : силер кайганырыңарга, а ол дезип ынай болур; арыг-силиг боор деп дилээриңерге, ол  өжегээр идик-хевин аай- дедир  октагылаптар. Ол алгырып, будун тепсеп, силерже хорадаан арны-биле дап берип-даа болур. Оон-биле чаш кижи бодунуң шимченгирин, тускайланын, кузелин чедип аарынга кызылын көргүзүп турары ол. Ынчалза-даа амдыызында ону  канчаар кылырын билбес. Аңаа бир-ле чуве таарышпас болза, таарзынмаанын көргүзер.

Бистиң ону билип аарывыс дыка берге.  А бичии кижи өскен тудум, шупту чүүлдерни чаа билип, бодунуң «мен» дээрзин медереп билип эгелээни ол-дур. Ол боду кеттинерин , чемненирин улуг кижиниң дузазы чокка кылып эгелээр. Даштындан көөрге, ол мынчаар көстүр. Ооң мурнунда чаш кижи бодун (оол, кыс)- деп  адаар турган болза, ам бирги арын-биле бодун адап билип  «Машинаны меңээ ап бер!» деп эгелээр. Ол үе уруг бүрүзүнге аңгы-аңгы эртер болгаш элээн каш айлар дургузунда үргүлчүлээр.  Ынчангаш улуг кижилер бо үезинде уруг-биле харылзаага бергедээшкиннерге таваржырлар. Чаштар чөпшээревес чүүлдерни, өжегерээн кылып, ону хөлун эрттир сагыш-салыышкындан, камгалаашкынга удурланып эгелээр, чаш кижиге хорадавас,  күш-биле бүгү чүвени кылдыртып, ол дедир аажы-чаңын көргузерге удур кончуттунуп болбас, кышкыга кышкы –биле харыылавас харыылавас болза эки. Ол ооң мээ-медерелинге багай аажыны ала-чайгаар быжыглап болур.

Бичии чөрүү, дедирбейге шыдамыкай хамаарылгалыг күштү бодуңарга тып алыңар.  Ол ынчап баар үелеринде ону бир-ле чүүлче кичээнгейин угландырарын кызыдар силер. Чамдыкта уруг бир чүүлду күзеп турза-даа оожургавас. Чижелээрге: оон ынак мультиктериниң кассетазын дээн ышкаш. А бир эвес маргыжыышкынче кичээнгейни салыр болзувусса-нерви аарыгларынга чедирип болур. Уругнуң аажы-чаңында өскерлиишкиннерни кичээнгейлиг өөренип көөр. Бир эвес ол долгандыр турар кижилер-биле чугаалажыксавас, чаңгыс аай чайганып азы ур-ле салаалары боду-ла сириңейнип туруп бээр болза, уругну дораан психоневролог эмчиге көргүзер.

Чамдыкта бо бергедээшкиннерни бичии кижиниң дедирлениишкинни-биле катай база чайладып болур. Чижелээрге: «Холуң чуур деп бодава!». А чаш кижи ону хөлчок кызымаккай кылыр, адааргай бээр силер шуут. Ынчалза-даа кризис нервилер аарынга чедир эрттип болур. Кандыг хевирлиг? Долгандыр кижилерни дарлаар, кара-туразында аажылаар хевирге. Ол чүнү кузээр-дир, ооң аайы-биле турарын негээр. А ынчанмас болза ол шалага барып дүжүп, буттары-биле текпиленип, холдары-биле шашкыланып, алгырар. Бодунуң шыдал чок хорадаанын илередип турары ол-дур. Мындыг байдалда, чуну канчаарыл? Ону силер «Агрессивтиг» деп эгеден тып ап болур силер.

Кризис аар-берге: дыш чок уйгу, дунеки коргуушкун, келдирлээшкин, сидиин тудуп шыдавас байдалдар-биле мындыг салдарлыг эрттип болур.

                          Агрессивтиг(Каржыланыры)

Эн кол чүүл- эжелекчи, халдакчы, азы өскээр чугаалаар болза, бичии уруг бүрүзүнде каржы аажы-чаң туруп болур. Агрессивтиң эки тала-биле утказында- уругнуң бот идепкейин соруктуун сайзырадыры болур. Оон –биле чергелештир каржыланыышкынны, хаалчак чаңны база сайзырадып болур, каржы ажыныычал чоруктуң чылдагааны бөдүүн: бичии кижи хүн бүрүде чөгел төнген чүүлдерге үскүлежир, ынчангаш ол ону шугулдадыр. Ол-ла бүгүнү бичии кижи ажып эрттип, өскээр чардыгып өөрениринге үе херек.

Агрессивность- ол демиселдиң реакциязы, ынчангаш шагзыргай, хөөнзүргей, хыйылааш, хомудаачал болурундан черле дээре. Ынчангаш агрессияны үргүлчү контрольдап турар. Агрессияның ургулчүнүн болуп турарын болдурбас дизе –чаш кижиге ынакшыл-биле хамаарылгалыг болур. Каржыланыгның кол чылдагааны-ынакшылды чедип аар сорулгазын чедип аар дээш. Ынакшыл-биле дээрге-ле силерниң чаш кижини хөлун эрттир чассыдып, хөлун эрттир амдажыдып кааптарыңар эвес-дир. Уругну чуп тургаш, оон чүге херегин, эргеледип тайылбырлап бээр. Чаш кижи –биле дең эргелиг чугаалажыр, чымчак. Авазы аңаа конфета бербээн дээш хорадап, ойнаарактарын октап эгелээр. Сөөлүнде ол дээш уругга бодунга ыянчыг болур, ада-иезиниң ынакшылын чидип алырындан корткаш… катап-ла шыжыгып эгелээр. –үстүнмес төгерик, ындыг-дыр бе?

Ол-ла бүгүнү болдурбас дизе, эвилең сөстер, каржыланыышкынны ажып эрттер деп чувени сактып алыр. Бо сүмелерни ажыглаңар. Бир эвес кады ойнап турган эжин эттей берзе, ону өскээр апарыңар. Чааскаан арткаш, ол ынчанмас деп чүвени боду билип каар. Ону хомудадып турар улуг кижилерден база ону чайладыр.

Сагыыр дүрүмнерден кылып алгаш, ону чер-ле хажытпаңар. Бичии кижиге, ийи дугаар «мен» болуңар. Бичии кижи бир-ле чүүлду шын, эки кылган болза, ону мактаңар. Ол эки аажы-чаңныг кылдыр кижизиттинер. Чугле «Эр-хей» дивейн, ол чүнү эки кылганын албан чугалаар.

Хорадап турар уругну сандайга 2-5 минута дургузунда олурттур. Уруглар чокшуп турар болза, оларны ийи аңгы өрээлче апаргаш «Тайм-аут» деп чугаалаар. Ол үенин дургузунда олар оожургап алыр ужурлуг. Кажан ол оожургай бээрге, ол хөй эштерлиг болуксаар бе, ону мактазын деп кузээр бе деп айтырыглардан салгаш, чуну канчаарын тайылбырлап бээр. Бо-ла хевээр бодун алдынар болза, ол көңгус чааскаан арттып каар деп чугаалаар. Ынчалза-даа сеңээ ынак эвес мен, сенден ойталап тур мен деп чүүл чугаалап болбас- ол база-ла чаа агрессияны тывылдырар. Ол дээш сагыш –човап турарынарны көргузуңер.

        Бир эвес ону долгандыр турар улус чүгле- чаш кижини дыннаар болза, ол солун эвес, чүге дээрге улус оон дезиксээр апаар деп чугаалаңар. Ооң аңгыда уруг аштаанда азы шылаанда база агрессиялап болур. Ындыг таварылгада уругну куспактап алыңар, ол ону оожургадыр. Чугле олче хорадаваңар. Уруг оожум байдалга турда, аңаа тоолдан чогаадып алыңар: тоолда силерниң урууңар кол маадыр болур, ооң янзы-буру байдалдарда ол канчаар шын алдынар болза, мактадыр.

Кажан уруг агрессивный турда, силерниң чаныңарга чедип кээрин дилеңер. Кайыңар-даа оожум байдалга чугаалажыңар.

Бичии кижи чаңгыс хонук иштинде -өскерли бербес, ынчангаш шыдаммыкай болуп, бичии-даа тиилелгелерге өөруп чорунар, ол силерни чедиишкинге чедирер.

Онанизм

Бир дугаарында ында багай чүве чок. Ийиде ол боттарының мага-бодун эки билип алырынга арга-дыр. Үш харлыг кижи адакы органнарын сонуургап турары дээрге-ле, организмниң өске –даа кезектерин сонуургап турарындан кандыг-даа ылгал чок.

Хөлун эрттире бербези-биле, чуну кылырыл?

1. Уругну чуп тургаш адакы органнарын оваарымчалыг, ынчалза-даа дургенни –биле чуур. Олче холун эрттир кичээнгей салбас.
2.  Чаш кижинин угаан-сарыылы –биле чүү болуп турарын билип алыңар. Ада-иезинге удурланып шыдавас чаш кижи ынчап болур. База хунзедир чай чок ойнап турар уруг ындыг чуул кылыр чай алынмас.
3. Силер ындыг чуулду эскерип каан болзунарза, холун ап кагбаңар, кончуваңар. Ол силерни сонуургаткан дег алдынар. «Ону кылырын аваң кузевейн турар-деп оожум таптыг чугаалаңар».
4. Эң эки арга-чаа ойнаарак азы солун ажыл-биле алаактырары.

        Коргуушкун.

Кортук болурунда багай чүве чок. Кортук аажы чамдыкта айыылдан камгалап болур (бедик теректен шураары, изиг сугдан…) Өске коргуушкуннар база турар, ону боттары чогаадып алган боор  (орун адаанда кижи дүрзүлүг аза-шулбус) азы чуртталгада болуушкуннардан алган (ыттан коргар, ада-иези ону каапкаш чоруй баар…) Чаштарнын коргуушкунну аңгы-аңгы чадаларлыг боор.

Коргуушкуннуң кол хевирлери:

1. Авазының, ачазының чоруй баарындан коргары 2-3 харлыындан эгелээр. Ындыг коргуушкунга авазы, ачазындан хамаарылгалыг уруглар, кажан-даа олардан чарылбас хамааржыр. А бичиизинден танывазы улус-биле аралажып чораан уруглар эмин эрттир ындыг эвес. Бир эвес каш хондур чер чоруп, няня эккээр мурнунда, няняңарны 5-6 хондур чаныңарга тургузуп, чоорту 1 шак 30 үе хиреде иелдирзин каапкаш чоруп турар болза эки. Бичии кижи чоорту, силерни чедип кээр деп бодалга чаңчыгып, өөрени бээр. Билдингир американ педиатр Б. Спок, холун эрттир сагыш салыышкын коргуушкунну куштелдирер деп санап турар. Чаш кижини каапкаш чоруп тура бузурелдиг, дораан чедип кээрин баш удур сагындырып чугаалаар.
2.  3-4 харлыг уруг караңгыдан, өлум, машиналардан коргуп эгелээр. Олар боттарын өске улустуң орнунга салып, сагыштап, ол айыыл оларга база таваржып берип болурун бодаптарлар. Ындыг коргуушкун кадыынга хора чок-даа болза, ол сагыштап бодаар коргуушкунну ажып эртеринге дузалаар болза эки.
3. Бир эвес силернин урууңар коргар болза, каткы чок ону албан дыңнанар. Ону дүне када камгалап шыдаптарыңарны бүзүредип, көргүзүңер. Өске угбаялар, ашактар, эмчилер-биле ону коргутпаңар. Бичии багай чуулдер биле ону ыяттырбайн, багай болуушкуннардан ойлап чорунар. Ооң чуртталгазы солун, чай чок боорун чедип алынар, ынчан ол коргуушкунну уттуп, келир үени бодап чурттаар  апаар. Сеңээ ынак эвес мен- деп чугаалаваңар, коргутпаңар.

Дунден коргар болза, эжиин ажып, сайылгааны өжурбеңер.

4-5 хар үезинде өлум дугайында айтырыглар тургустунуп кээр. Уругну коргутпайн, шупту кижилер кырааш, чер-ле чок апаарын чугаалаар. Ол үеде бичии кижини  куспактап алгаш, силер ам-даа хөй-хөй чылдар дургузунда кагбазыңарны чугаалаарын утпаңар.

Ол назынында дириг амытаннардан база коргуп болур, сугдан коргар болза сугже кирерин албадавайн, бодуңарнын чижээңерге көргузуңер.

 Шимчээшкин чок олуруп –ла турар болза,  коргуушкунну ажып эрттип шыдавас. Ынчангаш чамдыкта халыыр, шимченгир оюннар ойнадыр.

Оон аңгы сүмелер: Бир эвес чаш кижи коргуушкунну бодунга чогаадып алган болза, бичии кижини оожургадыр. Бир эвес ол оваарымчалыг боор болза, багай чуве болбазын чугаалаар.

Чымчак ойнаарактар база дузалаар. Чогаадып алган багай чүүлдерден койгун камгалап алган болза- ол коргуушкун-биле демиселдин эң эки дузалакчызы.

Удуур беттинде солун төөгүден урууңарга чугаалап бериңер. Телевизордан чүнү көруп турарын, хынап турар. Коргуушкуннуг, коргунчуг чүүлдерни көргүспеңер. Барымдаалардан чыып алынар. Чижелээрге, бир эвес уруг кызаңнаашкындан коргар болза, ол бойдустуң  болуушкуннун билдингир, солун кылдыр чугаалап берзиңерзе, ол кортпас апаар.

        Пландан тургузуп алыңар. Бир эвес ыттан коргар болза, кожаларыңарнын Бобиги-биле канчаар таныжарыңарнын планын кады тургузуп алынар. Айыткан план ёзугаар бүгү чүвени к