Тыва улустун тоолу "Алдын кушкаш" белеткел болук
план-конспект занятия (подготовительная группа)

Тыва улустун тоолу «Алдын кушкаш»

 Задание: ада-иези уругларга тоолду номчуп бергеш, кыска утказын чугаалап ооредир

Сорулгалары:

1.Тоолду дыннааш, утказын билип, овур-хевирлерни сактып алырынга уругларны ооредиир;

2. Уругларга нарын эвес тоолдун утказын хажытпайн сактып чугаалаарын, мергежилгелерин сайзырадыр.

3. Уругларны тоолду сонуургалдыг дыннап, оларнын утказын кичээнгейлии-биле дыннаарынга кижизидерин уламчылаар.

4.Уругларнын мозулуг, чараш аажы-чанга кижизидери.

Алдын кушкаш

Автор- Шыяан ам! Ирей, кадай чурттап чораан чувен, иргин. Бир-ле хундус ашак арыгже ыяштап киргеш, ортузу ирээш хозалып калган бир тошке чеде берип-тир эвеспе он. Ол  бе, кургаг бе дээш балдызы-биле дырт  кылырга, хос  тоштун иштинден  бир алдын кушкаш уне халып келгеш:

  Алдын –кушкаш-  Ойт, ол канчаарын ол, ашак? – деп айтырып-тыр.

Ашак тургаш:  -Оттулар кургаг ыяш дилеп чор мен - деп харыылап -тыр.

 Алдын –кушкаш - Ындыг болза ыяштавайн, оонче кылаштап чана бер, ашак. Сээн орнунга мен ыяштап бергей мен аан -диген.

Ашак тургаш:  Бо кандыг аайлыг алдын кушкаш апаарды. Шын-мегезин  коор-дур-дээш, кылаштап чанып келген.

 Кадай: Чуге куруг келдин, чалгаапай? Чыып алган ыяжын кай? –дээш, кадайы  кончуй  -ла берген.

 Ашак тургаш:  Хос тошту  кагарымга, бир алдын кушкаш унуп келдди.  «Ойт! Ол канчаарын ол, ашак?» дээрге, «Оттулар кургаг  ыяш дилеп чор мен» дидим. «Ындыг болза ыяштавайын , оонче кылаштап чана бер ,ашак. Сээн орнунга  мен ыяштап бергей мен аан» дээрге, шын-мегезин коор  дээш, чанып келдим ийин, кадай-диген.

Автор: Ындыг-ла бооп-тур ийин дишкеш , удуп  чыдып алганнар .  Эртен  туруп келирге, багай оонун дашты чер-чери-биле ос-хорум ыяш болган.

Ашак тургаш:  Бо кандыг аайлыг чуве болду? – дээш, шайын иже шаап алгаш, балдызын туткаш, арыгже чоруп каан. Хос тожунге чедип келгеш, балды – биле дырт кылырга, алдын кушкажы уне халып келгеш:

Алдын-кушкаш: Ойт! Ол канчаарын ол, ашак? – деп айтырып тыр.

Ашак:  Ак  ог, аъш-чем, эт-бараан – кижинин бугу эдилели херек – деп харыылап-тыр.

 Алдын кушкаш тургаш:

- Ындыг болза шупту чуве эндерли бээр, оонче кылаштап чаначана бер, ашак – дээрге, ашак кылаштап чана берген.

Ашак, кадай аас-кежиин манап удуп хонгаш, эртен оттуп келирге, каас ак огнун иштинде эндерик  аъш-чем, эт-эдилел, идик – хеп ортузунда чытканнар. Ашак аъш-чемин ижип-чип алгаш, балдызын туткаш, база-ла арыгже чоруп каан. Хос тожунге чедип келгеш, балды- биле дырт кылырга, алдын кушкажы уне халып келгеш:

 Алдын-кушкаш: Ойт! Ол канчаарын ол, ашак? – деп айтырып тыр.

Ашак тургаш:  Беш чузун мал херек – деп харыылап-тыр.

Алдын кушкаш биеэги- ле чаны-биле «Ындыг болза мал маган эндерли бээр.Оонче кылаштап чана  бер, ашак» – дээрге, оозу  кылаштап чанып келген.

Кадай:  Алдын кушкажын бар-дыр бе, чуну чугаалаштынар? – деп, кадайы айтырган.

Ашак:  Беш чузун мал херек дидим. «Ындыг болза мал маган эндерли бээр. Оонче кылаштап чана  бер, ашак» – дээн-даа чувен иргин.

Даартазында эртен ирей, кадай оттуп келирге, беш чузун мал кодан сынмас кылдыр аалаан-чиилээн туруп-тур эвеспе аан. Ол хун ирей, кадай  кайнаар-даа  баар чай чок, малын ончалап, киирер кажа, баглаар баг тып чадап тура хунзээннер.

Ашак тургаш, кадайындан:  Ам биске чуу херегил?- деп айтырган-даа чувен иргин.

Кадай тургаш: Эмин эрттир ажырымнап турган херээ чок, эт-севивис-даа, аъш-чемивис-даа, мал-маганывыс-даа амыдыраарынга четчир болду – деп харыылаан чувен иргин.

Ашак тургаш:  Тенээнни аар, кадай. Ам-даа херек чуве хой . Сен кадын бол, мен хаан  болуйн. Чагырар, дужаар хой албаты херек – деп барган.

Кадай тургаш:  Ынчап-ла тенип, бажын эъттени бербе,  ашак – деп турбуже, ашак-даа балдызын туткаш,  арыгдыва чоруп кааптыр эвеспе аан. 

Автор: Хос тожунге чеде бергеш, балдызы - биле дырт кылырга, алдын кушкажы уне халып келгеш:

Алдын-кушкаш: -Ойт! Ол канчаарын ол, ашак? – деп айтырып тыр.

Ашак: - Кадайым  кадын болзун, бодум хаан  болуйн! Чагырар, дужаар хой албаты херек! – деп харыылап – тыр.

Автор: Алдын кушкаш чуве-даа ыыттавайын, хос тожунун иштинче кире берген. Ол-бо хап улдаан – шимээн чок. Чоп хоранныг чоор дээш, тоштун бодун,дазылдарын догерезин чарып корген – чуве-даа чок болган.

Ашак аалынга мунгаргай кончуг кылаштап кээрге, кадайы тургаш:

Кадай: - Чуу болдун? – деп айтырарга, болган чуулду догерезин чугаалап берген.

Кадайы-даа: - Катап ядараанывыс ол-дур, чуге кижи созу дыннавас кижи сен? – деп кончуп пат-ла болган-дыр эвеспе аан.

Ирей, кадай удуп чыдып алгаш, эртен туруп келирге, чуу-даа чок – хоо –дазырт бооп -  тур. «Артык сеткил ара дужер» дээн ышкаш, биеги-ле самдар кара оонун иштинде ийи боду чыткан-даа чувен иргин.

Уругларга айтырыглар.

- Чуу деп тоол дыннадынар уруглар?

- Ыяштын орнунга ашак чуге чедингенил?

- Ол чуге хаан болуксай берген деп бодаар силер?

- Ашак кандыг кижи-дир?

- Хоптактанган кижи кымдыр? (ашак)

- Кадай кандыг кижи-дир?

- Чуу чувеге кушкаш таарзынмааныл?

- Бир кижи оске кижиге эки чуулду кылып бээрге, бо тоолда ашак ышкаш «Ам-даа, ам-даа эккел!» - деп болур бе?

- Силернин аранарда ындыг оолдар, уруглар бар бе?...

- Эр-хейлер! Уруглар