Лопсон Дунзынович Тапхаев (1940-2007гг)
план-конспект занятия (3 класс)

Лопсон Дунзынович Тапхаев
(1940-2007гг)

- Родился 22мая 1940 г. в с.Кырен

   Тункинского района, Бурятия

- Народный поэт Бурятии

- Член Союза писателей СССР

- Заслуженный работник культуры      РФ

- Лауреат Государственной премии Ленинского комсомола Бурятии

                                    СВОЙ СЛЕД        

Я родился весной.                                                                               Под небесною трелью                                                                                     Меня встретили птицы                                                                                     В голубой тишине.                                                                                   А в долине трава                                                                                    Расстилалась постелью.                                                                                     И веселое солнце                                                                                   Опускалось ко мне.                                                                                     Я пою о горах,                                                                                     О своей колыбели.                                                                                    Эту песню Иркут                                                                                   Подсказал берегам.                                                                                  Эту песню мне деды                                                                                    Когда-то пропели.                                                                                   Эту песню я внукам                                                                                    Своим передам.

   Это строки из книги бурятского поэта Лопсона Тапхаева «Сияние в Саянах». Название очень точное: стихи сборника пронизаны солнцем. Свет высоких снежных вершин знаменитого горного хребта сияет автору с детства, У подножия Саян, в живописной Тункинской долине, он вырос. Здесь увидел поэт то, о чем только и можно рассказать стихами, - буйные краски степи и гор, людей, полюбивших этот край.

Биография

   Родился 22 мая 1940 года в улусе Хужиры Тункинского района. Окончив среднюю школу, Лопсон остаётся работать в своём родном совхозе. В 1964 году окончил историко-филологический факультет Бурятского государственного педагогического института. В годы учёбы в вузе участвовал в студенческом ансамбле «Байкальские волны».

  Вернувшись в родной район Тапхаев работал заместителем редактора газеты «Саяны», ответственным секретарём. Возглавлял партийную организацию редакции и типографии. Руководил литературным объединением имени Мунко Саридака. Затем переходит на работу заместителем заведующего отделом в районный комитет КПСС. На страницах районной газеты Тапхаев начал регулярно выпускать литературные страницы «Саянские зори», завоевывая популярность среди читателей.

 Переехав в Улан-Удэ, работает в Союзе писателей Бурятии. Был секретарём партбюро Союза писателей. После этого назначен заведующим сектором печати Бурятского обкома партии.

Работал главным редактором Бурятского книжного издательства. Участвовал в съезде Союза писателей РСФСР. Был членом Советского райкома КПСС города Улан-Удэ, депутатом райсовета.

Творчество

 Стихи Лопсона Тапхаева публиковались в бурятских и центральных газетах, в частности в журналах «Нева», «Байкал», «Сибирские огни», «Отчизна» (на украинском языке). Его произведения также печатались в переводах на монгольском, болгарском, украинском, латышском,тувинском и алтайском языках. На его стихи композиторы Бурятии написали несколько песен.

Поэтические сборники

• «Мундаргын сэсэгүүд» (В гольцах цветы) (1966)
• «Зангилаа» (Узел) (1973)
• «Хэнгэргэ» (Кынгерга) (1976)
• «Алтан үндэһэн» (Золотой корень) (1981)
• «Гол харгы» (Главная дорога) (1984)
• «Угай бэшэг» (Родословная) (1988)
• В русском переводе В. Бояринова, Ю. Кузнецова в Москве изданы книги стихов и поэм «Сияние в Саянах» (1976), «Золотой корень» (1981), «Наследство» (1985).

Лопсон Тапхаев мастер пейзажных зарисовок, наполненных высоким философским  смыслом. Чистота его стихов о природе сродни пушкинской, поэтому чтение его стихов многих приводит блаженству души.  Он автор многих нами любимых песен, которые прославляют его родные Хужиры, Тунку, Бурятию.

Лопсон Дунзынович является одним из самых авторитетных поэтов Бурятии последних лет. Его поэзия разнообразна по жанру и по тематике. Он писал на высокой поэтической волне, всегда мастерски достигая простоты и ясности стиха. Во всем этом сказывается мудрость и зрелость поэта, его богатый жизненный опыт, который приходит с годами. Свет и чистота души, искренность и доброта, открытость, любовь к людям и родному краю жизнеутверждающе звучат в божественной поэзии Лопсона Тапхаева. Необыкновенное звучание стихов постигается за счет высокого духовного напряжения, направленного прямо в душу читателя.

Творчество поэта высоко оценено правительствами Российской Федерации и Республики Бурятия.

 Делегат съезда писателей РСФСР. Член Правления СП Бурятии. Награжден Почетной грамотой Президиума Верховного Совета Бур.АССР. Являлся членом Советского райкома КПСС, г.Улан-Удэ, депутатом райсовета. Кавалер орденов «Почета» и «Дружбы», удостоен званий «Народный поэт Бурятии», «Лауреат премии комсомола Бурятии», заслуженный работник культуры Российской Федерации и Республики Бурятии, член Союза писателей и журналистов СССР, РФ и РБ.

Общественная и творческая жизнедеятельность Лопсона Дунзыновича Тапхаева - человека обладавшего высоким духовным богатством, еще будут вызывать интерес со стороны ученых, литературоведов, родноведов, краеведов, земляков, молодежи. Он оставил потомкам бесценное наследство - книги…

Лопсон Тапхаев – автор семи сборников на родном языке: «Мундаргын сэсэгℽℽд»(1966), «Зангилаа» (1973), «Хэнгэргэ»(1976), «Алтан ℽℽндэhэн»(1981), «Гол харгы»(1984), «Угай бэшэг»(1988),  «Шэб шэнэ дэбтэр нээбэб…»(2007)

«Үсөөн тоото арад соо үринь боложо түрөөлби.

Хуби золынь, аяга сайень хубаалдахаяа»

Иигэжэ бэшэhэн нигүүлэсхы hайхан сэдьхэлтэй поэт Лопсон Дунзынович Тапхаев энэ алтан дэлхэй дээрэ түрэhэн хүнэй зол жаргал, хуби заяан гэхэ мэтэ ажабайдалай орёо асуудалнуудта өөрынгөө шүлэглэмэл харюу үгэжэ, гүнзэгы удхатай, эрдэнидэл сэнтэй үгэнүүдые маанадтаа үлөөгөө гээшэ.

Буряадай арадай поэт, Буряадай ба Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай комсомолой ба Россиин Уран зохёолшодой холбооной шангай лауреат, Хани барисаанай орденой кавалер. Иимэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Лопсон Дунзынович үнэн дээрэ түбшэн зантай, сэхэ байhаараа олондо hанагдаhаар.

XX зуун жэлэй 60-аад онуудаар буряад литературада нэрэеэ нэрлүүлэн ороhон Лопсон Тапхаев сагай байдалай хубилалтануудые бэеэрээ мэдэрhэн хадаа оройдоол юрын хүнэй hанал бодол, баяр зоболон, уйдхар гашуудалые, этигэл найдабариие зохёолнууд соогоо тон үнэншэмөөр харуулжа шадаhан юм. 

      Лопсон Тапхаев «Мундаргын сэсэгүүд» (1966), «Зангилаа» (1973), «Хэнгэргэ» (1976), «Алтан үндэhэн» (1981), «Гол харгы» (1984), «Угай бэшэг» (1988) гэhэн номуудай автор. Ород хэлэн дээрэ Москвагай «Современник» хэблэлдэ «Сияние в Саянах» (1976), «Золотой корень» (1981), «Наследство» (1985) гэhэн суглуулбаринууд хэблэгдэhэн байна. 2004 ондо Улаан-Yдэдэ ород хэлэн дээрэ «Праздник жизни», мүн энэл жэлдэ монгол хэлэн дээрэ Улаан-Баатарта «Их долгион» шүлэгүүдэйнь оршуулганууд гараа бэлэй. Эдээнhээ гадна Лопсон Тапхаевай шүлэгүүд болгар, латыш, украин, тува, алтай хэлэнүүдтэ оршуулагдаhан түүхэтэй. 

2007 ондо поэдэй дурасхаалда зорюулагдаhан «Шэб шэнэ дэбтэр нээбэб…» гэhэн ном соонь hүүлэй жэлнүүдэй шүлэгүүдынь оруулагдаа. 2006 ондо Буряадай гүрэнэй университедэй аспирант ябахадамни, Лопсон Дунзынович тиихэдэ үшөө хэблэгдээгүй, өөрынгөө гараар бэшэhэн шүлэгүүдээ, мүн баhа зарим тэдэнэйнь өөрөө хэhэн оршуулгануудые намда үгэhэн байгаа. Эдээнииень би ехэл гамнажа, хадагалжа байдагби.

Ёhотойл зүүн зүгэй хүнэй хараа бодолтой поэт Лопсон Тапхаевай шүлэгүүд соо арад зоной сэдьхэл, урдын заншал, түүхэ тобойсо гаража ерэнэ. Уран зохёолшын болбосорхо үедэнь Балдан Ябжановай, Шагдар Байминовай нүлөө үзүүлhэниинь гайхалгүй. Эдэнэр хадаа Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй аха заха үеын уран зохёолшод гээшэ. Лопсон Тапхаев олон жэлэй туршада тус нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэнь байгаа. 1981 ондо «Саяанай самаряан» гэhэн литературна нэгэдэлэй түрүүшын суглуулбари ном бүридхэн гаргаа бэлэй.

Хастаан таабайhаа эхилээд, Майсаан, Магай үльгэршэд, Мүнхэ-Сарьдаг, Сэрээтэр Зарбуев, Генин-Дарма Нацов, Балдан Ябжанов, Борис Сыренов, Владимир Халхуев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Элбэг Манзаров, Жорж Юбухаев, Илья Намсараев, Владимир Тулаев, Владимир Сыренов – иимэ мэдээжэ уран зохёолшодой үлгы болоhон литературна нэгэдэлэй түүхэ тухай Лопсон Тапхаев иигэжэ бэшэнэ: 

       Үзүүр хурса аман үгын дээжэ 

       Үлөөжэрхёо юм лэ Хастаан таабай манда. 

       Үльгэрэй далайда капитан болоhон үбгэдүүд –

       Магай, Майсаанаа бултынь дурдаад яахаб даа. 

       Хубисхалша Нацовай идхамжын халуун үгэнүүд 

       Худал бэшэ, үнэн боложо тодороо ха юм даа… 

        Лопсон Тапхаевай шүлэгэй мүрнүүд өөрсэ хэлбэритэй, ирагуу дуунай аялгатай, хүнэй сэдьхэл хүлгөөдэг хадаа дуун болонхой. Эгээл мэдээжэ дуунуудынь гэбэл, «Түнхэн» (хүгж. А. Андреевэй), «Саяны мои, Саяны» (хүгж. Ю. Ирдынеевэй), «Дугы дээрэ» (хүгж. Ю. Ирдынеевэй). Һүүлэй жэлнүүдтэ поэдэй шүлэгүүд залуу хүгжэмшэдэй анхарал татуулдаг болонхой. Иигэжэ «Буряад хүбүүдтэ уряал», «Буряад басаганай дуун» (хүгж. Баяр Батодоржиевай), «Манай омогорхол» (Г.Ц. Бельгаевай дурасхаалда), «Зүрхэнэйм сэсэг», «Илалтын сэрэгшэн» (хүгж. Лариса Санжиевагай), «Уянгын дуун», «Наманшалан мүргэнэб» (хүгж. Вера Шобосоевагай) бии болоhон юм. Бүхы дээрэ Лопсон Тапхаевай хори гаран шүлэгынь дуун болонхой. 

      Лопсон Тапхаев үзэсхэлэн гоё байгаалитай Түнхэн нютагта түрөө хадаа энэ дайдаяа магтаха, дуулаха заяатай байгаа. 

                    Нютаг изагуураа hуралсаха зан хаанашье бии. 

                    Хаанашье ябахадам, хаанахибта гэhэн асуудал 

                    Хашараанагүй намай, харюусажа эсэнэгүйб. 

                    Эшэнэгүйб «Түнхэнэйхиб» гэхэдээ би.

      Түнхэнэй дайда залуу үетэниие эхэ эсэгэнэрэймнай ёhо заншалаар хүмүүжүүлгын үндэhэ hуури болоно гээшэ. Юуб гэхэдэ, хүнэй түрэhэн тоонто газарынь «гол амин, үндэhэн» гэжэ поэт зүбөөр тэмдэглэнэ.

     «Түнхэн тухай минии үгэ» гэжэ шүлэг соонь хүнэй гэр ба тоонто нютаг илгаагүй шэнги: 

                   Танилсуулхам таанадаа

                   Таряан долгитой, 

                   Шулуун хүбөөтэй 

                   Таляан хотогор 

                   Үндэр хадалиг Түнхэнтэеэ . 

                   Үүдээ нээжэ, гэртээ танаа урихаб, 

                  Зүрхөө нээжэ, гуниг баяраа барихаб. 

Түнхэн нютагай үүдэн (зүрхэнэй үүдэн гэр) тоонто нютаг хоёрой адли шэнжэтэй байhые элирүүлнэ. 

        Бага балшар наhанhаа хойшо байгаалиин оршолондо ехэ болоhон хадаа нютагайнгаа байгаали тухай дуулаха эрхэтэй байгаа. 

                      Хабар түрөөб. Зүлгэ ногоон хүнжэлтэйб.

                      Хараасгай намда дуугаа бэлэглээ. 

                      Наранда мээхэй, хүйтэндэ тэсэмгэй

                      Ургын шэнжэ – уян зөөлэн сэдьхэлтэйб. 

                      Хабар тухай дуулаха эрхэтэйб. Хадада үдөөб. 

                      Хүл нюсэгөөр шулуунhаа 

                      Торожо унан, тогтожо ядан ябааб. 

                      Хатуугаар үдөөб. 

                      Зоригни – бүргэд шубуунhаа. 

                      Ханхинуурхан горхонhоо хүгжэм абааб. 

                      Хада тухай дуулаха ёhотойб. 

Энэ шүлэг соо поэдэй намтар. Хүн хадаа байгаалиин нэгэ хубинь, байгаали хүнэй ёhотой гэр болоно гэжэ өөрыгөө оршолон юртэмсэтэй, байгаалитаяа сасуулhан поэт хэлэнэ: 

                         Түнхэн – үлгымни. 

                         Түхэреэн ехэ үлгымни. 

                         Түрэлхидэйм, үбгэ эсэгэнэрэйм үлгы.

Лопсон Дунзынович Түнхэн тухайгаа бэшэхэдээ, нютагаа гэр соохи хэрэглэгдэхэ үхибүүнэй үлгы, тогоон, аяга гэхэ мэтэнүүдтэй зэргэсүүлнэ. Энэнь хадаа тоонто газарайнь өөрын гэр шэнги hанагдаhыень гэршэлнэ. 

Лопсон Тапхаевта зорюулhан шүлэг соогоо Мэлс Самбуев иигэжэ бэшээ hэн: 

                   Түнхэнэй дайда, нүхэр, шинии омогорхол, 

                   Түрүүшыншни шүлэг, Һүүлшыншни юрөөл дуун. 

Лопсон Тапхаев нютаг тухайгаа дуулахадаа, иигэжэ тодорхойлно: 

                          «Түнхэнэйхиб», – гэхэдээ, би

                          Түхэреэлhэн хадануудаар 

                         Түби дэлхэйгээ уйтаруулжа хаана бэшэб.

 Поэдэй нютаг дайда тухайгаа бэшэhэн шүлэгүүдыень хараад үзэхэдэ, Эхэ дэлхэй үнэхөөрөөшье зүрхэ сэдьхэлдэ эгээл дулаахан мэдэрэл hэргээдэг түрэhэн гэр болоно гэжэ харанабди. 

      Лопсон Тапхаевай шүлэгүүдэй үшөө нэгэ онсо шэнжэ тухайнь хэлэхэ дуран хүрэнэ. Поэдэй олонхи шүлэгүүд hэшхэлэй, сэдьхэлэй асуудалнуудые задалжа гаргана. 

                             Худалай саана – худал. 

                             Үнэнэй хойноhоо – үнэн,

                             Һүүдэр бэе хоёртол Һундалдаатай ходол. 

                             Худагай сэбэр уhандал 

                             Үнэншэ сэдьхэлэйнгээ үнэ 

                             Худалай дуhалш булангирта 

                             Худхалсангүй үргэ.

                             Һэшхэл гэжэ хэмжүүртэ 

                             Хэрэг үгэн табижал, 

                            Зоной этигэлдэ хүртэн, 

                            Золтой сэхэ ябаял. 

Хүмүүжүүлгын удхатай энэ шүлэг арадай hургаал заабари шэнгээhэн юм. Иимэ шүлэг хараад үзэе: 

                                   Нуурай сэлмэг толёондо 

                                  Нюураа нэгэтэ хараа hэм. 

                                 Аяар доро оёорто

                                 Аржын ёhоороо байгаалби.

                                 Урасхал түргэн горхон соо 

                                 Тонгойн баhа хараhамни, 

                                 Утаан шэнги hүүдэрни

                                 Урдан, бутаран байбал даа. 

      Нуур хадаа арад зоной түүхэ, соёл, сэдьхэл, тиихэдэ горхон хадаа сагай ябаса, наhанай урасхал болоно гэжэ ойлгонобди. Хүн ба саг тухай бодомжолhон энэ шүлэг уряалмүрнүүдээр дүүрэнэ. 

    “Мундаргын сэсэгүүд” гэжэ түрүүшын номһоо эхилээд, таби гаран жэлэй туршада хэблүүлһэн ном, шүлэг бүхэниинь дабташагүй уран хэлбэри шэнжэтэй, гүн гүнзэгы удхатай.

ТҮНХЭМНИ

Үгэнь Л.Тапхаевай

Хүгжэмынь А.Андреевэй

                                                            Сэлмэг Буряад оронойм 

Сэнхир торгон огторгойн 

Хаяа хадхаад толгойгоо 

Саяан хадам тобойлгоо. 

Хангай Саяан баабаймни, 

Хатан иибии Түнхэмни. 

Гушан гурбан баатараа 

Мундарганууд болгожо, 

Абай Гэсэр байтараа 

Һарьдаг болон тогтоо гээ. 

Хангай Саяан баабаймни, 

Хатан иибии Түнхэмни. 

Үндэр шулуун хүбөөтэй 

Үлгы соогоо тэнжэнхэйб. 

Үльгэр сооһоош дэлхэй дээр 

Үлүү нютаг олоогүйб. 

Хангай Саяан баабаймни, 

Хатан иибии Түнхэмни.

       БОЛОХО ЮМ һАА...

Энээхэн наһанай сахаригые 

Эрьюулжэ гэдэргэнь болохо юм һаа, 

Хүгшэрһэн эжынгээ залуу наһые 

Хүхижэ абахынь бусааха һэм даа. 

Хараһан золойнгоо аша үриие 

Хахадыньш харюулжа болохо юм һаа, 

Арилһан абынгаа хахад ашаае 

Арынгаа дабаанда хубааха һэм даа. 

Угсаата зонойнгоо домог түүхые 

Урданһаан эхилжэ болохо юм һаа, 

Тэмтэрмэ бүрэнхы тэрэ сагые 

Тэмсэлэй согхоноор гоёохо һэм даа.

НАҺАНАЙ САХАРИГ

Дурла, дурла, дурлаһаар, 

Дуран дунда ороно даа. 

Унша, унша, уншаһаар, 

Ухаан соорхой болоно даа. 

Хүдэл, хүдэл, хүдэлһөөр, 

Үдэр үтэр ошоно даа. 

Һанаа зобо, зобоһоор, 

Һаншаг сагаан болоно даа. 

      ТҮРЭҺЭН ГЭР

Түрэһэн гэртээ хүмнай 

Тэбэрюулжэ нэгэ орогшо. 

Түрэһэн гэрһээн хүмнай 

Тэлүүлжэ нэгэл гарагша. 

Энэл хоёрой зайда 

Эндэл ами зуухаш. 

Энхэ бэеынгээ һайнда 

Эзэрхэжэ һуухаш.