Адыгэбзэм и махуэм теухуа пшыхь
план-конспект занятия (1 класс)

Адыгэбзэ – Адыгэпсэ /Жыласэ Замир/

1.Cи бзэ дахэу адыгэбзэ,

Си бзэ щабэу адыгэбзэ,

Узигъусэщ жэщи махуи,

Гуащ1агъ щ1элъу сянэм и бзэ.

2.Адыгэбзэ уэ си гъащ1эм

Хьэл- щэныф1хэр къыхэплъхьащ

Сыбгъэгушхуэу сытым щыгъуи

Уэ си гъащ1эм ухэлъынщ.

3.Адыгэбзэм нэхъ сф1эдахэ

Зы бзэ закъуи зэхэсхакъым

Адыгэбзэм хабзэ дахэр

Симыгъащ1эу хуэшэчакъым

___________________________________________________________

4. «Анэдэлъхубзэ» (Тхьэгъэзит Зубер)

Анэдэлъхубзэр ущымыIатэм

Лъэпкъым и хабзэр хэкIуэдэжат

Ауэ, упсэумэ, анэдэлъхубзэ,

Адыгэ хабзэри мыкIуэдыжынщ.

Адыгэ хабзэр дзапэ уэрэдкъым,

Дыхуэмеижуи, IэщIыб тхуэщIынкъым.

Адыгэ хабзэр-ар анэдэлъхущи

Ди псэр пытыхукIи, дэ дгъэзэщIэнщ.

«Бзэрабзэ,

си адыгэбзэ!»

Бзэм и махуэм ирихьэл1эу Хьэтуей къуажэм курыт еджап1эм _____ классым щек1уэк1а пшыхь.

Мурадхэр:

- Хэку къызыщалъхуам, къызыхэк1а лъэпкъым къыдек1уэк1 адыгэ хабзэ дахэр куу

хъуным, хъумэным елэжьын.

- Я лъэпкъым, я бзэм хуа1э ф1ылъагъуныгъэм зегъэужьын.

Пшыхьым и ек1уэк1ык1эр

1. Хэзыщэ псалъэмакъ. (Тхьэгъэлэдж Светэ и макъамэ «Бзэрабзэ си

адыгэбзэ» къоуэ»)

Езыгъ.:- Хабзэ дахэу дэ ди лъэпкъым 1эджэ мэхъур къыдежьар.
- Ди сэламырщ дэ а къомым къыщ1эдзап1э яхуэтщ1ар.
- Дыгуф1эжу нобэ «Фыузыншэм» дэ вжыдо1э.
- «Дыхъэрзынэщ», - ар жэуапмэ, нэхъ ди гуапэ зы щымы1э.
- Гъуэгурык1уэм ар къитамэ, Дыкъотэджри къы1ыдохыр.
- Нэхъыжьыф1хэм дахуэзамэ, щхьэр догъэщри ар ядохыр.
-Фэрыщ1 хэлъкъым ди сэламым,
-Пэжк1э ди гум ар къегъэщ1.

К!эпхъ

Хъыбарегъащ1э,хъыбарегъащ1э,

хъыбар псоми фызогъащ1э.

Нобэ махуэ лъап1эщ,

Школым ящ1 унафэ:

Ди еджап1эм щ1эсхэр дэ къыдогъэблагъэ.

Тхьэк1умэк1ыхь:

Сыщымыуэм зэхэсхащ,

Нобэ икъук1э махуэ лъап1эу.

Дэ мы школым дашэ хьэщ1эу.

Езыгъ.: Фыкъеблагъэ, Фыкъеблагъэ!

- Фи махуэ ф1ыуэ, нобэ кърихьэл1а псоми! Нобэрей ди пшыхьыр зытеухуар ди бзэ дахэ, ди бзэ 1эф1, ди бзэ шэрыуэращ.

Адыгэм и хабзэщ сыт хуэдэ 1уэхури хъуэхъук1э къыщ1идзэуи, дэри а хабзэм тету щ1эддзэнщ.

- Ат1э дапщэщ къежьауэ п1эрэ а хабзэ дахэр?

- Хъуэхъур ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэм къадок1уэк1. Хъуэхъуэныр хабзэ дахэщ. Абы пыщ1ар угъурлыгъэрэ акъылыф1агъэрэщ. И ныбжьымрэ и акъылымрэ теухуауэ адыгэхэм мыхъуэхъуэф яхэткъым.

- Адыгэм хьэщ1э и1эмэ, япэ хъуэхъур абы тражы1ыхьу щытщи, девгъэхъуэхъут дэри ди хьэщ1эхэм.

Хъуэхъу.

-Ди хьэщ1э лъап1эхэ!

Дынывохъуэхъу

Узыншагъэ быдэ фи1эну,

Фи лъэр здихьам насып здифхьэну.

Нобэ къэфк1уа гъуэгуанэм

Нэхъ гугъехь фымылъагъуу

Куэдрэ ц1ыхухэр вгъэгуф1эу

Дунейм фытетыну.

Усэ ц1ык1ухэр къоджэ

Зджащ нэмыцэр, зэи

Дзы хуэсщ1акъым.

Урысыбзэр хъуащ си 1эщэ лъэщ

Ауэ ф1ыуэ слъагъуу адыгэбзэ макъым

И дахагък1э зыри пэмылъэщ

Налкъут щыгъэу ар къызэролъэлъыр.

Жэнэт бзууэ къо1ущащэр зэм…

Си лъэпкъ уардэ – Нобэ ф1ыуэ слъытэм

И къежьап1эр ди уахътыншэ бзэрщ.

Езыгъ: Дэ си1эщ анэдэлъхубзэ дахэ, шэрыуэ, купщ1аф1э.Ар адыгэбзэщ. Ди адыгэбзэр бзэ нэхъ жьы дыдэхэм ящыщщ.

- Сэ сыадыгэщ! – жызы1э дэтхэнэми ищ1эну и къалэнщ адыгэбзэр, сыт щхьэк1э жып1эмэ ар абы и лъым хэтщ, и анэдэлъхубзэщи, къыдалъхуащи.

Бзэр щымы1эм, щы1экъым лъэпкъри. Бзэ нэхъыбэ пщ1эху, уи акъылым зеужь, гъащ1эм ухэплъэ уохъу. Нэгъуэщ1ыбзэ пщ1эмэ адыгэбзэр зыщыбгъэгъупщэн хуейуэ аракъым. Аращи дывгъэбзэрабзэ ди бзэр!

Езыгъ: Упсэу уэ куэдрэ!

Уэрщ лъэпкъым и лъабжьэр.

Упсэу уэ куэдрэ!

Уэ дыбдэпсэунщ.

Удигуф1эгъуэщ.

Уэ уди1эщ шабзэу

Упсэу,

Упсэумэ, ди лъэпкъыр псэунщ.

- Ди бзэм тегузэвыхьхэр дэ ди закъуэкъым, ат1э мэзым щ1эс псэущхьэхэри егъэп1ейтей а 1уэхугъуэм. Ат1э девгъэплъыт абыхэм я зэ1ущ1эм. Теплъэгъуэм зэреджэр «Зи бзэр зымыщ1эж щхьэщытхъу». (2-нэ классым зыкъагъэлъагъуэ)

(Мэзым и макъ къо1у)

Езыгъ.: Щ1ып1э куэдым щикъухьащ ди адыгэхэр. Сыту гуапэт а къомыр зыуэ зэгъусэу культурэми, бзэми, зэрагъэузэщ1у щытыну. Дэнэ ущымы1эми, уадыгэщ.

Къапщтэмэ, псоми а зы бзэр т1урылъщ, дэтхэнэм къыжьэдэк1ри ди адыгэбзэ шэрыуэщ, блэ шэрэзыр къыхэмыхьэну дэтхэнэми дгъэдахэрщ. Ауэ а ди бзэм и гъуджэр ик1и я фащэр ди япэ ита ц1ыхухэмрэ абыхэм жа1а псалъэхэмрэщ. Ахэр ди адыгэ 1уэры1уатэм хыхьэ псалъэжьхэмрэ, жы1эгъуэхэмрэщ . Псалъэжьхэм лъэпкъым и гупсысэк1эр, и дуней еплъык1эр л1эщ1ыгъуэк1э щызэхуэхьэсащ. Псалъэжьхэр нобэми ди культурэм, ди гъащ1эм хэпщауэ, нэхъыщ1эр ягъэ1ущу, нэхъыжьыр яущийуэ щытщ. Дэри нобэ абы гъунэгъу зыхуэтщ1ынщ. Абык1э дэ къыддэ1эпыкъунщ ди еджак1уэ ц1ык1ухэр. (сабийхэм псынщ1эрыпсалъэ, псалъэжьхэр жа1э)

Ц1ык1ухэм псалъэжьхэр жа1э

- Бзэр джатэм нэхърэ нэхъ жанщ

- Адыгэ хабзэр адэ щ1эинщ

- Адыгагъэр – нэмысщ, нэмысыр – насыпщ.

- Адэр дэм хуэдэщи, анэр нэм хуэдэщ

- Уи адэ и щ1ап1э гъэдахэ, уи анэ дахэу епсалъэ.

- Хабзэмыщ1э емык1ухьщ.

- Адыгагъэ мыщ1э адыгэбзэ щ1экуъщ.

- Адыгагъэр къалэнщ, армыхъумэ 1уэхутхьэбзэкъым.

- Еблагъэ зи бэм и бын мэжал1экъым

- Псэм ф1э1эф1ыр, нэм ф1эдахэщ

- Бзэгур шэм нэхърэ нэхъ жэрщ

- 1ущыр щэ мэчэнджащэ

- Акъыл к1эщ1ыр бзэгу к1ыхьщ

- Акъылыр къалэнкъым, хабзэр убзэныркъым.

- Пшынауэр бгъунлъэм, лъэпкъыр мэук1ытэ.

Ди анэбзэу-ди адыгэбзэр ф1ыуэ зэрытлъагъур, зэрыдгъэшэрыуэр къыджезы1энур псынщ1эрыпсалъэхэрщ. Псынщ1эрыпсалъэхэр жы1эгъуей щхьэк1э, бзэр къута хъунымк1э сэбэпышхуэщ, щ1эныгъэ зэмыл1эужьыгъуэхэм я къихып1эщ. Девгъээда1уэт – т1э абыхэм.

Псынщ1эрыпсалъэхэр

- Жьэгум дэлъ яжьэ жьэражьэм л1ыжь жьак1эхум кхъужь мыхъу пэрихъумащ

- Зазэ и зэзыр зэзэмызэ мэуз.

- Пыжь пызу пыту щыту жыг.

- Щак1уэ щ1алэм щ1ак1уэ щ1агъым щ1акхъуэ ныкъуэ щ1элъу щ1ихри щ1эк1ыжащ.

- Щ1алэ щ1акъуэр щ1ыунэм щ1ыхьэри щ1ак1уэ щ1агъым щ1элъ щ1акъуэ ныкъуэр щ1ихри ещ1экъуауэурэ щ1эк1ыжащ.

- Гъук1эр бгъук1э къалъэри пк1элъейм дэлъеижащ

- Мыщэр пэщащэурэ мащэм ищэтащ

Езыгъ.: 1уэры1уатэм и ф1ып1эщ къуажэхьхэри. Ахэр зэгъэк1уауэ, шэрыуэу, зэгъэщ1эгъуаф1эу гъэпсащ. Къуажэхьхэм къуагъащ1э лъэпкъым и акъылымрэ и гулъытэмрэ здынэсыр. Ижь-ижьыж лъандэрэ ц1ыхухэм пщыхьэщхьэрэк1э лэжьыгъэ нэужьым зыщагъэпсэхук1э къащ1эу щытащ а къуажэхьхэр. Ат1э къэфщ1эфыну п1эрэ фэри ахэр. Девгъэплъыт, ди хьэщ1э лъап1эхэ.

- Сэ сыхуейт зыхуэзгъэзэну ди хьэщ1эхэм. Класс къэсыхук1э ц1ыху т1урыт1 фыкъыдогъэблагъэ ди сценэм. Дызэпеуэнщ класск1эрэ, тек1уэм саугъэт къелэжь.

Феплъыт мы къуажэхьхэр къыфхуэщ1эмэ:

1. Къан хъыджэбзит1 зэлъэпагъщ. (Набдзэ)
2. Зэкъуэшитху док1уейри бырт1ым ц1ык1у къап1ыт1. (1эпхъуамбитху, пэ)
3. Дзэ уз зымыщ1э, дзэ куэд зы1ут. (Пхъэх)
4. Зи щхьэр матэ, зи к1эр топ. (Аслъэн)
5. Хьэуазэ и къуэ щ1ыбыбгъуэ. (Щ1акхъуэ)
6. Нэ ц1ык1у, пэ ц1ык1у, тэн ц1ык1у зыщыгъ. (Дзыгъуэ)
7. Вакъэ лъапэ к1ыхьу мэз щ1ыхьэрей. (1эжьэ)
8. Щ1ым и 1эф1ыр къыщ1эзыш, шэм и хужьыр къызэрыж, жылэр зыгъэунэ, быныр къэзыгъатхъэ. (Нартыху)
9. Банэ топу зи пэр т1ей (цыжьбанэ)
10. Зи пэр папц1э, зи к1эр гъуанэ (мастэ)
11. К1уэ пэтми бжьиз зымык1у (гущэ)
12. Вагъуит1 яку 1уащхьэ (пэ)
13. Ди гуэн ц1ык1у лы изщ (1эпхъуалъэ)

- Езыгъ: Фыпсэу, хъарзынэу фыкъыздэлэжьащ. Ик1и т1эк1у зыдывгъэпсэху. Абык1э дэ къыддэ1эпыкъунщ ди пэщ1эдзэ классым щеджэ ди еджак1уэ ц1ык1ухэм я къафэр. Къедывгъэблагъэ!

(къафэ) (Къул Фат1имэ и макъамэ «Си адыгэбзэ»)

- Езыгъ: Адыгэбзэр бгъэлъэп1эн, бгъэбэгъуэн, бгъэбзэрэбзэн папщ1э, уадыгэ нэсу, адыгагъэ пхэлъу, адыгэлъ пщ1эту ущытын хуейщ. Дэтхэнэ зы лъэпкъми бзэр зы1эщ1эдгъэк1, 1эщ1ыб тщ1ы хъунукъым. Ди бзэр ф1ыуэ тщ1эуэ, бзэм зедгъэужьыну дэрэжэгъуэу ди1эу дыщытын хуейщ. «Бзэр зэм нэхърэ нэхъ дыджщ, фом нэхърэ нэхъ 1эф1щ, джатэм нэхърэ нэхъ жанщ» жыхуа1э псалъэжьыр зэик1 зэщыдгъэгъупщэ хъунукъым. А гузэвэгъуэр къамыгъэхъун е нэхъ мащ1э ящ1ын папщ1э, бзэр ц1ыхум ф1ыуэ егъэлъэгъун, егъэджын, хъума хъун мурадк1э 2000 гъэм ЮНЕСКО – м мазаем и 21 махуэр бзэхэм я махуэу траухуауэ ягъэлъап1э. Ди лъэпкъым и бзэ, ди анэдэлъхубзэм папщ1э адэк1э ц1ык1ухэм фэ фхуагъэхьэзыращ ди 1уэры1уатэм хыхьэ сабий джэгук1э къебжэк1 «Ди къаз ц1ык1у плъэгъуа?»

• Хэт, ц1ык1ухэ, фэ фщыщу къебжэк1ым хуэ1эзэр, хэт и жьэнахуагъэм дык1элъигъэплъын?

Т1ум къебжэк1 жа1э:

• Си къаз пльэгъуа? - Вындыр-щэ?
• Слъэгъуащ. - Жыгым пысщ.
• Дэнэ к1уа? - Жыгыр-щэ?
• Абгъуэм исщ. - Уэщым иреупщ1э.
• Сыт къиук1эц1? - Уэщыр-щ1э?
• Джэдык1э. - Пщ1ащэм хэлъщ.
• Хэт ишх? - Пщ1ащэр-щэ?
• Мэлыхъуэм. - Лыгъэм ес.
• Сыт къыдит? - Лыгъэр-щэ?
• Хъурыфэ. - Псым егъэунк1ыф1.
• Хэт игъэтэдж? - Псыр-щэ?
• Тэджырей. - Хьэм иреф.
• Хэт ибз? - Хьэр-щэ?
• Бзэрей. - Л1ым щ1ыгъущ.
• Хэт ид? - Л1ыр-щэ?
• Дэрей. - Мэкъу йоуэ.
• Хэт щит1агъэ? - Мэкъур-щэ?
• Уи шыпхъум. - Шхалъэм дэлъщ.
• Дэнэ ук1уэ? - Шхалъэр-щэ?
• Хьэщ1ап1э. - Жэмыр бгъэдэтщ.
• Сыт къраугъэшх? - Жэмыр-щэ?
• Щыхь куц1рэ фо - П1ап1у къехь.

ц1ынэнэ. - П1ап1ур-щэ?

• Си 1ыхьэр-щэ? - Джэдум иреф.
• Гъуанэм илъщ. - Джэдур-щэ?
• Илъыжкъым. - Гъуанэм исщ.
• Дэнэ к1уа? - Гъуанэр-щэ?
• Вындым ишхащ. - Уэ уисыжщ.

Ц1ык1ухэм жа1э:

• Дунейм тетым сыт нэхъ дахэ?
• -Адыгэ хъыджэбзырщ.
• -Абы нэхъ дахэжыр сыт?
• -Адыгэшу къабзэрщ.
• -Адыгэшыр зыгъэдахэр сыт?
• -АдыгэлI губзыгъэращ.
• -Ар зыгъэгубзыгъэр сыт?
• -И бзэрщ- адыгэбзэрщ.

Езыгъ: Адыгагъэр дэни къыщыхощыр, ди адыгэ уэрэдхэми, ди усак1уэ, тхак1уэ 1эзэхэм я 1эдакъэщ1эк1хэми. Девгъэда1уэт-т1э абыхэм.

(ц1ык1ухэр усэ къоджэ)

Адыгэбзэ – си анэбзэ

1. Си адыгэбзэу

Си анэм и бзэр

Адыгэм папщ1э

Тхьэм къигъэщ!ащ.

Си адыгэбзэу

Си лъэпкъым и псэр

Сэри ди Тхьэшхуэм къыс1урилъхьащ.

2. Къыс1урилъхьащи,

Си гуф1эгъуэшхуэщ,

Абы сропсалъэр

Сырихъуу ин.

А бзэм нэхъ лъап1э

Сэрк1э щымы1э!

Ар си анэбзэщ-

Зым пэзмыщ1ын.

3. Щы1эщ жи1эу: «Ди бзэр мыхьэнэншэщ».

Щы1эщ жи1эу: «Ди бзэр къулейсызщ».

Бэзэр 1уэхухэр мыхъумэ, нэгъуэщ1 гуэрхэм

Я щхьэ уи1эбэну «къыбдэмыбз».

Ар жызы1эм, ахэр зи жьэ къек1уэм,

И анэ быдзышэр ещ1 хьэрэм.

Зи бзэр нэгъуэщ1ыбзэк1э зыхъуэжым,

Сыт имыхъуэжыну къыхуэнэн?

4. «Анэдэлъхубзэ» (Тхьэгъэзит Зубер)

Анэдэлъхубзэр ущымыIатэм

Лъэпкъым и хабзэр хэкIуэдэжат

Ауэ, упсэумэ, анэдэлъхубзэ,

Адыгэ хабзэри мыкIуэдыжынщ.

Адыгэ хабзэр дзапэ уэрэдкъым,

Дыхуэмеижуи, IэщIыб тхуэщIынкъым.

Адыгэ хабзэр-ар анэдэлъхущи

Ди псэр пытыхукIи, дэ дгъэзэщIэнщ.

Езыгъ: Адэк1э ди пшыхьым уэрэдк1э къыпащэнщ ди езанэ классым щ1эс еджак1уэ ц1ык1ухэм.

Езыгъ: Ди пшыхьым и пэм деж зэрыжыт1ащи, адыгэм и сыт хуэдэ 1уэхури хъуэхъук1э къыщ1едзэ,хъуэхъук1и еух. Дэри а хабзэм дытету дыхуейт ди пшыхьым ик1эм деж ди адыгэ лъэпкъым дынывэхъуэхъуну.

(ц1ык1ухэм хъуэхъу жа1э)

Ди гур хуабэ къысхуэфщ1ащ,

Псалъэ дахи зэхэтхащ,

Бзэми дэ зедгъэужьащ,

Ныбжьэгъу куэди къэдгъуэтащ.

Саугъэту дэ хъуэхъу дахи нывжет1ыну дыхуежьащ.

Уафэ джабэр ди унэ бжыхьу,

ЩIым и лъащIэр дитIысыпIэу,

Ди анэ-адэхэр псом хуэмыдэу тлъытэу,

Ди зэхуаку дэлъыр гулъытэу,

Дызытеувэр щIы фIыцIэ щабэу,

Адыгэ Хабзэр ди щIэблэм едгъащIэу,

Шыгъу пIастэм зыщыдмыгъащIэу,

ФIы щIэным дыхуэпIащIэу,

Нэщхъеягъуэхэр ди мащIэу,

Адыгэ цIыхухэр щэджащэу,

Уз бзаджэхэм дыгъуасэр я мащэу,

АдыгэщIхэм дыщытепщэу,

Жьы угъурлыхэр къытхуепщэу,

Ди Iэнэм тетыр тхъущIэжу,

Ди тхыдэ телъыджэр тщIэжу,

Ддэр цIыхугъэрэ напэу,

Адыгэ Хэкум и Iуэхур тфIэнэхъапэу,

ЗэгурыIуэныгъэр ды зэхуакум щыбатэу

Зыми зедмыгъэщхьрэ

Псоми зыкъыдагъэщхьыу,

Ди псыежэххэм я щIагъыр мывэкIэщхъыу,

ДыгуфIэгурэ дыгушхуэу,

Адыгэ лъэпкъыр Тхьэм дигъэпсэу.

Езыгъ: Зыузэщ1, еф1ак1уэ, си лъэпкъ дахэ!

Бзэрабзэ си бзэу адыгэбзэ!

Узыншэу, ди щIэблэ Iумахуэ!

Еф1ак1уэ, гъагъэ адэжь лъапсэ!

Ет1энэгъэ ф1ык1э, си адыгэ махуэ!

Езыгъ: « Бзэрабзэ си адыгэбзэ» зыф1этща ди пшыхьри и к1эм нэсащ. Дыхуейт дэ ар зыхуэтщ1ыжыну куэд дыдэ мыщ1эу ди пэщ1эдзэ классым къыщ1эк1а иджы етхуанэ классым дгъэк1уа ди еджак1уэ ц1ык1ухэм я къафэмк1э.Фыпсэу, ф1ык1э дызэхузэ! (уэркъ пщащэ къафэ)