Классный час "Бодан, Кижи!"
классный час (2 класс)

Экологтуг класс шагы.

Темазы: «Бодан, Кижи!»

Кыйгызы: «Бойдуска хумагалыг болуру – төрээн чериңни болгаш бодуңну камгалап, хай-халаптан чайладыры-дыр.»

Сорулгалары:

1. Өөредиглиг сорулгазы:

а) Уругларга ынчап болбас, хоруглуг деп чүүлдү өөредир.

б) Бойдус биле кижиниң амыдыралы харылзаалыг болур деп чүүлдү билиндирер.

      2.   Кижизидилгелиг сорулгазы:

            а) Төрээн черинге, бойдузунга ынакшылын, сонуургалын, чоргааралын оттурар.

            б) Бойдуска хумагалыг болурун кижизидер.

            в) Кээргээчел, сагыш човангыр болурун кижизидер.

      3.   Сайзырадыр сорулгазы:

            а) Уругларның билир чүүлдеринге даянып алгаш, билбес чүүлдерин  улам ыңай хандыр  

                 өөредир.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ:

а) Уруглар-биле мендилежир; класс шагынга беленин көөр. Келген аалчыларны таныштырар.

б) Класс шагының темазын, кыйгызын номчуттуруп, таныштырар.

в) Класс шагының сорулгазын чугаалаар:

- Бөгүн, бо класс шагында бис бойдус биле кижилерниң аразында харылзаалыг болурун өөренир бис. База ынчап болбас, хоруглуг деп чүүлдерни, ажыктыг чүүлдерни билип алыр бис.

2. Улуг чурук-биле ажыл.

- Чурукта чүнү чураан-дыр? (Оон ыңай чүү бар-дыр деп айтырып тургаш шуптузун чугааладыр.)

- Хем, даг, үнүштер, ыяштар, дээрни база өске-даа долгандыр турар чүүлдерни ниитизи-биле чаңгыс сөс-биле чүү дээрил?

- Чурукту чүге борбаксымаар кылдыр чуруп кааны ол? Чүү чүвеге дөмейлеп кааны ол? (Бөмбүрзекке, черге дөмей)

- Черивистиң кырында бойдузувус кандыг-дыр?

3. Чараш ыры салыптар. Оон айтырар:

- Ыры кандыг-дыр?

       Улуг чурукту долгандыр бичии чуруктар немээр.

- Черниң кырының чаражын көрүңер даан, дыңнаан ырывыс база чараш болган, оът-сиген, үнүштер, дириг амытаннар, кижилер – шупту амырап турар-дыр бе?

4. Удурланышкак талазын (багай) чугаалажыр.

- Бир эвес тенек багай оолдар, уруглар ыяштарны сыйып, куштарны рогатка-биле адып, чараш чечектерни чулуп, мөөгүлерни тура теп, хемнерже боктарны төп, чараш арга-арыгны өрттедип, дириг амытаннарны хилинчектеп, а улуг аңчылар аңнарны үзүк чок боолап туруп бээр болза, чер кыры, бойдузувус канчап баар деп бодап тур силер, уруглар?

        (Уруглар харыылап турарының аайы-биле чуруктарны удурланышкак кылдыр өскертип турар.)

5. Удурланышкак (өскертип каан) чурук-биле ажыл.

- Багай, мелегей кижилерниң кылган үүлгедиглеринден чараш бойдузувус, черивистиң кыры канчап барган-дыр көрүңер даан уруглар? Чурукче көөрүвүске коргунчуг апарган-дыр бе?

6. Муңгаранчыг ыры салыптар. Оон айтырар:

- Ыры кандыг-дыр? Дыңнаарга кижи муңгарап, девидеп, коргуп эгелээр-дир бе?

7. Бойдустуң ыылары.

- Чүгле кижилер ыглаар эвес, бойдус база хомудап, муңгарап ыглаар чүве-дир уруглар.

Бойдустуң ыглап турарын тыва чогаалчы Олег Өндербеевич Сувакпит  «Ыылар» деп шүлүүнде бижээн. Ол шүлүктен үзүндүлерни дыңнап көөлүңерем, уруглар.

Физкультминута.    

               Шүлүктү  дыңнаар мурнунда сула шимчээшкиннерден кылыптаалыңарам, уруглар.

               Шүлүктен үзүндүлерни бир ада-ие кижиге номчуттурар.

        Аргалар ыызы

Балды туткан кижилер кээр –

Балдырларже тутсу-ла бээр.

Хирээ туткан кижилер кээр –

Хириледир тырта-ла бээр.

Хай чок улус ужурундан

Кайы хире өрттенмээн дээр,

Хамык дириг амытаннар

Кайы хире кырылбаан дээр.

        Аңнар ыызы

Боолуг кижи бисти көргеш,

Бодал-даа чок ада бээр-дир.

Сезингештиң чашты бээрге,

Сегирткештиң туруп бээр-дир.

Хамаан чокка кыра адар

Кандыг херек кылыпкан бис?

Чуртувустуң малы болуп,

Чурттаар эрге бисте чок бе?

        Каттар ыызы

Сыргавысты дүжүр дырап,

Сывывысты сыга тудуп,

Чемизивис үнмес кылдыр

Чиңчерлей бээр чүңер чүвел?

Кат-ла дээштиң бисти чүге

Камналга чок чаңнаар силер?

Кажан-чежен угаан кирип,

Карак аштыр улус силер.

        Хемнер ыызы

Бок-хир октап, оо холуп,

Боой тудуп, өскээр чайып,

Хайыра чок аажыладып,

Кара хинчек көрүп чор бис.

Балык, кундус, куштарывыс…

Барык төнер чеде берди.

Барап-барып көңгүс соглуп,

Бажы-биле чидер бис бе?

           Ховулар ыызы

Тогдук, чээрен, дуруяалар…

Дооза капкан, чиде берген.

Дойтук койгун торлаа безин

Тоовас дезер болу берген.

Хову бисти черле чүге

Хоозурадып турар силер?

Кажан барып ээ болуп,

Карак-кулак болур силер?

        Дээрниң ыызы

Арыг агаар тыныжымны

Аймак чонга берип келдим.

Ак-көк өңнүг дээр меңээ

Ак сүт чажып, чүдүп чорду.

Ам кээп мени бужартадып,

Агаарымны хораннадып,

Айыыл диргеп, чепсек шенеп,

Аглап турар херээңер чүл?

        Черниң ыызы

Чер бооп чүге бүткеним ол,

Черле чажым чана берди.

Эът кеште бүдүн чер чок,

Элбер-самдар болу бердим.

Чечектерим өңү чидип,

Чимистерим амдан чок бооп,

Чер бооп чаяан шырай-арным

Чидип бар чор, солуп бар чор.

8. Айтырыглар

- Шүлүктерни дыңнааш чүнү бодап тур силер? Боттарыңарның бодалдарыңарны чугаалап көрүңерем уруглар.

- Шүлүктер болгаш ыры кандыг-дыр?

9. Бойдустуң  шаажылалдары.

- Бойдус чүгле ыглаар эвес, хомудаар, хорадаар база боор чүве-дир. Бойдусту бис камнавас болзувусса, кандыг муңгаранчыг чүүлге чедип келиривисти  көрдүвүс, ону чугаалаштывыс.  А бойдус хомудааш, ыглааш, хорадааш  багай чүүлдер кылган кижилерге кандыг харыы бээрин ам Монгуш Эргептиң  бижээни «Бойдустуң шаажылалдары»  деп  чүүлүнден үзүндүлерден дыңнап көрээлиңерем.

                   Чогаалдан үзүндүлерни бир ада-ие кижиге номчуттурар.

                         Бойдустуң шааажылалдары.

        Эки көргенниң эктин ажыр шаңнаар, бак көргенниң бажын кезер эң коргунчуг каржы-дошкун, өршээл турбас хоойлу – бойдустуң хоойлузу ол.

        Бир оол  үңгүрүнден үнүп келген чыланны көрүп кааш, белинден шимчеттинмес кылдыр улуг даш-биле базырып каан. Ол чылан ынчаар кадып калган. Сөөлүнде ол оолдуң ийи оглу белден куду шуут билинмес болуп төрүттүнген. Күжүрлер иттинер терге кырында шимчеп чоруурлар. Адазының хилинчээ ажы-төлүнге дүшкени ол-дур. Өршээ, хайыракан!

        Бир оол алактаагы дузактап алган. Ону диригге ийи будун сойгаш, салып чорудупкан. Хөөкүй алактаагы ужа-тура үңгүрүнче кире берген. Бир чайын ол кижи читкеш, тывылбаан. Күзүн тывылган. Шалбаада дүжүп  өлген чыткан. Шагдагы алактаагының хилинчээ четкени ол боор, ол кижиниң бутары суг даштында, боду шалбаада чыдып калган чыткан. Өршээ, хайыракан!

        Ыт көрбес, ыт өлүрер кижи чораан. Ол 50 хар чедип чорааш ыт ышкаш улуур апарган. Боду-даа билбес. Өршээ, хайыракан!

        Бир кыжын чоон куу сыра дөзүнге кыштап чыткан улуг-биче көвей  чыланнарны кургаг сиген тырып тургаш бир тенек кижи өрттедипкен. Өрттүң даажы-даа кончуг болган. Оон чыл-даа четпейн ол бодунуң өөн өрттедипкеш, боду катай өрттенип калган. Өршээ, хайыракан, чыланнарның хилинчээ чедип ону өрттенип өлүрүнче чыгапканы ол-дур.

        Бир кижи бичи тургаш аңгыр оолдары тудуп алгаш келген. Арта хендирге баглааш чедип алгаш келген. Ырак черге кылаштаанындан оларның даваннары ханзырай берген. Ол Кижи улгадып келгенде, хенертен бутары бастынмастап аараан. Хамнар: «Ужар куштуң хилинчээ четкен-дир», - дээн. Өршээ, хайыракан!

        Бир кижи чангыс ак-балык сыырткыыштап алгаш, чангыс балыкты канчаар ону дээш казырыын тазартыр аштааш, сугже дедир киир салыпкан. Оон 1 чыл 6 ай болганда ол оолдуг болган, оглу казырыктыг болган. Оршээ, хайыракан!

10.   Бойдусту катап чараш байдалынче киирер.

- Кижилерниң кам чок чоруу бойдусту кандыг байдалга эккээрин көрдүвүс. Бойдус база кижилерге коргунчуг шаажылалдарны коргузуптер чуве-дир дээрзин билип алдывыс. Ынчаарга ам мындыг мунгаранчыг байдалга келбес кылдыр чуну канчаар болзувусса эи деп бодап тур силер?

          (Уруглар харыылап турда чуруктарны чангыстап эде өскертип турар.)

11. Класс шагының түңнели.

- Бойдусту камгалаар, үреп болбас деп билип алдывыс. Кандыг мунгаранчыг байдалга кээп болурун база кордувус. Ынчаарга ам, бойдустуң биске ажыы чүү чүвел?

         (Бойдустуң ажыктыг талаларын уругларга чугааладыр.)

- Силерниң билбес чүүлдериңерден каш чүүлден чулаалап бээйн.

* Бора-хокпеш хунде 30 ымыраа-сээк тудуп чип турар.

* Хек хүнде 40 курттарны, 5 май дооскараларын тудуп чип турур.

* Торга 750- 900 курттарны соктап чип турар.

* Yгү 7-8 күскени тудуп чип турар.

* 1 га калбак бүрулүг арга хонукта 2 кг кислород үндүрүп турар.

* 1 га ине бүрулүг арга хонукта 5 кг кислород үндүрүп турар.

* 1 га артыштыг арга хонукта 30 кг кислород үндүрүп турар.

* 1 га дубтуг арга чылда 830 кг кислород үндүрүп турар.* 1 га хадынныг арга чылда 795 кг кислород үндүрүп турар.* Могап, шагзыраан болзуңза, хадың чанынга 3 минут турувут, шылааның чиде бээр.

* Тооргу хини – эм болур.

* Пөштүң тоорук сайын хайындыргаш ижин аараан улус ижер.

* Кара ай бүүрек аарыынга эки.

* Ыт кады чөдүлге эки.

* Чыжыргана үзү балыгга эки.

* Шупту каттар витаминниг.

        Экранда домактарны шупту деңге номчуур:

- Кижи бойдустуң төлү. Ынчангаш бойдусту трээн иевис дег камгалаар бис.

        12.  Эки ажылдаан уругларны мактап чугаалаар, ада-иелерге четтиргенин илередир.