Ынак Шагаавыстын хуулгазын тыва чемнери, моорейлери
классный час

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа с. Эрги-Барлык»

Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

Класс шагы:

«Ынак  Шагаавыстын

 хуулгазын  тыва  чемнери, моорейлери».

                                                                                     Эге  класс  башкызы: Донгак З.Д.

2018 ч.

Класс шагы

Темазы: Ынак  Шагаавыстын  хуулгазын  тыва  чемнери, моорейлери.

 Сорулгазы: 1.Уругларга  Шагаа   байырлалынын  кол  утказын  билиндирер.

                        Суттен,  далгандан   кылган   тыва   чемнернин   чамдык   хевирлерин  

                         таныштырар.

                        2.Тыва  улустун  аас  чогаалындан  улегер  домактар,  тывызыктар,            

                         дурген чугааларга уругларнын аас чугаазын, дыл-домаан    

                         сайзырадыр.

                         3.Биче  сеткилдиг,  кижизиг,  мозу -будуштуг  аажы-чанга  уругларны

                         кижизидер.

Дерилгези:  слайдыда чуруктар, ребустар, улегер домактар, Шагаага  таварыштыр              

                         уругларнын чураан чуруктары

Класс  шагынын  чорудуу

1.Организастыг кезээ

1) Шулук «Ак чолдуг Шагаам»

Шагнын чаагай эргилдези-

Шагаа хуну  байырлалда

Сузуглээнин чуу-даа чуве

Чуму-биле арыг, ак боор.

Адыг-чарыш моорейлерлиг

Амданныг чем-найыр-дойлуг

Ада-огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

2.Киирилде беседа

а) айтырыглар

- Бистер чуу деп байырлалды уткуурунга белеткенип турар улус бис?

- Шагаа деп чул?

- Шагаа хунунде чуну канчаар ужурлугул?

- Анаа кажандан эгелеп, чуну белеткеп эгелээр улус бис?

б) беседа

Шагаа – ол дээрге эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды байырлап уткууру-дур. Тывалар Шагааны он ийи чылдын эргилдезин барымдаалап эрттирер турган.

Шагаага белеткел тарааны ажаап алган соон дарый эгелээр. Мал-маганныг улус байырлал хунунде чонга дулуп бээр дээш, ынчан догерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур ангылай шилип алыр. Оларны башкы соокта догергеш азы соккулааш, хамык  эъдин буруну-биле хырбачалаар, уужелээр.

Шагаа хунун азы эрги чылдын соолгу хунун база чаа чылдын баштайгы хунун лама башкылардан айтырып алыр, оон ынай кандыг чыл унерин тодарадып алыр.

 в)бо чылдын Шагаа байырлалынын кол утказы

3.Чаа тема

а) Шулук «Шагаа чеми»  (Осур-оол  Монгуш)

        Шагаа  чемин  буу-хаа  далаш,

Чангыс-ла  хун  кылып  аар  бе?

Чаглыг  эъттин,  элбек  чемнин

Чажыды  чул,  чымыжы  чул?

Шагаа  хуннун  байлак  чемин

Чайдан,  кустен  белеткей  бээр

Шыдал-шинек  шаа-биле

Чыгдынып  ап,  кылып  алыр.

б) айтырыглар

- Чунун  дугайында  шулук-тур?

- Шагаага  кажандан  тура  белеткенир  дээн-дир?

- Суттен  кылган  чемнерден аданар?

- Тараа,  далгандан  кылган  чемнер?

в) башкынын беседазы

        - Уе -шагнын  аайы-биле,  амыдыралдын  хогжуп  сайзырааны-биле тыва кижилер янзы-буру омак-соок улустарнын  аъш-чемин ижип-чип турар апарган. Ынчалза-даа тываларнын суттен, эъттен, унуштерден, тараадан белеткеп кылыр национал чемнери, эм оъттары онзагай бооп артпышаан.

г) чуруктарын  коргузери (кол утказын тайылбырлаары)

        - Бо дээрге суттен, далгандан, тараадан кылган чемнернин эвээш кезии-дир.

- Оон ынай кандыг чемнер билир силер, адаптаалынарам.

Суттен: сут, ореме, саржаг, быштак, ааржы, курут, чокпек,… ( 15 ангы)

Далган-тараадан: арбай, ак  тараа далганы, чинге тараа, боорзак, боова, мандан, хлеб, …

Эъттен кылган чемнер: манчы, хуужуур,…

д) шулук  «Хлеб  деп  чул?»

        Хлеб  дээрге  кижилернин  тудуш  хини.

Хлеб  дээрге  кижилернин  дери,  кужу

Хлеб  дээрге  кижилернин  аас-кежии

Хлеб  дээрге  богунгуде  чуртталгавыс

Хлеб  дээрге  толептиглер  токкен  ханы

Хлеб  дээрге  келир  ойде  уужевис

Хлеб  дээрге  оннуктерге  дузаламчы

Хлеб  дээрге  улуг  Торээн  чуртувус-тур

Хлеб  дээрге  чуртувустун  кучузу-дур

Хлеб  дээрге  демиселде  ортемчей-дир

Хлеб  артыын  октаванар,  хундуленер

Кижилерге  оон  ажыын  оорединер!

4. Моорейлер

а) тывызыктар  Тывызыым дытта

                                   тоолум дошта

        Он  киирер, онгур  аржааным (сут)

        Октек-оол  огну  долгандыр  отту (дээрбе)

        Ашак-кадай  чогушту

           Аал  ишти  тотту (согааш,  бала)

        Чартыы  чок   хоюм  чыда  семирди (деспи)

        Узун  кудуруун  ал

Улуг кулаам салырым ол. (эрги, чаа чылдарнын солчулгазы)

б) Дурген  чугаа, узун  тыныш

Дурген  чугаа, узун  тыныш  чугаалаанда

Дужуп  бербес  болгай  силер

Дургеденер,  келинерем

Дурген  чугаа, узун  тыныш  кымда  барыл?

                                  ( 1бала,  1 курут)

в) Улегер  домактар            

           Улегер  домакта  нугул  чок.

Эзер  чокта - шыланчыг

Эш  чокта - чалгааранчыг.

Улуургактын  уундан  чайла

Улугларнын  сумезин  бода.

г) Ребустар тыптырары

    (слайдыга  коргузер: тарак, тос-карак,  кадарар, кадарчы,…)

д) тевек тевери

        Шагаа  хуну  моорейлиг,

адыш-чарыш  маргылдаалыг,

чадан  адаал, багдан  кагаал

адааннажып  тевек  тевээл.

6. Шайлаашкын

Ажыглаан материалдар

1. М.Б-Х. Кенин-Лопсан «Тыва  чоннун  бурунгу  ужурлары»
2. Журнал «Башкы» №1, 1999;  №6, 1997
3. Эмзимаа  Намзал «Холу  чемзиг  авам  сону»
4. Матпаадыр