Чодыран кундемем
материал на тему
Предварительный просмотр:
Чодыран кундемем
Туныктышо: кызыт ме йырым – йыр тыгай суретым ужына, кушто пушенгым огыт чамане, утыждене руат, укшыжым тодыштыт, шолыштыт. Садлан тачысе пайремна пуртус поянлык дене пайдаланаш веле огыл, тудым тыгак аралыме да пойдарымылан полеклалтеш.
( Йоча – влак «Полан кувар» йомак почеш изирак сценкым модын ончыктат)
«Полан кувар»
Ожно тошкалтыш йымак лектын вочшо товар чодырашке нимо укеланак руэшташ миен. Ик руам руал колта, весым сумырен йорыкта, шкеже лорга:
- Мый чылалан оза улам! Руаламат, йорыктенат пыштем!
Пунчер – кожер коклаште теве ик лывырге куэ шога. Товар ош куэм ужешат, тушко соптыртата. Миен шуэш да адак моктана:
- Мый чылалан оза улам, кудыр вуян куэ! Ик гана солалтем – чонетат лектеш!
Яшката ош куэ куптырга, чытырналтен пелешта:
- Товар, тый ит руэшт, веет чодыра кугу еш дене виян.
Товар тугак тототла:
- Тый шыдым луктын ит шого! Мый чылалан оза улам! Ик гана веле сайынрак солалтем.
Яшката ош куэ нюслаш туналеш, лывырге кудыр парчаж гыч ший гай шинчавудшо чучалтеш, шортын – шортын ойла:
- Мыйым шонанпылан шошо йур марлан налаш ссорен. Ала…
Товар адак лот – лот воштылеш, койышланыл миен, куэм руалынат колтыш. КУэ чытырналте, эркын тайныш, шадыр- р шоктен йоралтын возо.
Нарашта куэн умыр лугыч сумырлымыжым ужын, чодырасе пунчо ден кож – влакойгыралын шортын колтышт. Нунын магырымыштым йылдырий энер умбалне улшо полан кувар колеш да тошкалтыш йымал товарлан чот сырен кудалта.
Товар лывыжгаш туналше парчан куэм раултат, корно дене ошкылеш, полан кувар деке миен шуеш.
Полан кувар йодеш:
- молан тый нимо укеланак чодыраште руэшт коштат? Молан нарашта ош куэм руальыч? Веет чодыра тушка еш дене виян!
- Шып лий, кадыр тормак! Поланын могай тушка еш? Теве вуетым руао ойырем! – торжалана товар.
Тагай ойлан полан кувар моткоч чот шыдешка, шкенжым шке чаманыде, шылыжшым курлын колта – тошкалтыш йымал товар полан кувар умбач вудыш пызльоп пурен кая да энер пундашеш йомеш.
Модшо – влак ончык лектын тушкан калыкмутым ойлат: «Чодыра шуко – переге, чодыра шагал – ит ру, чодыра уке – шынде.
Цель: Йоча – влакым пуртус поянлык дене пайдаланаш да кугешнаш веле огыл, тудым аралаш да пойдараш кумыландаш.
Мыйын чодыран кундемем.
Вудышо: Марий кундем… Тиде гужлен шогышо чодыра, пеледше кумда олык, теныз гай шурно пасу, ший ока гай энер вуд, марий ял.
А Марий Элын картышкыже ончалына гын, ваштар лышташым ушештара. Тидыже вес умылымашымат луктеш: ме чодыран кундемыште илена, а ужар пуртус чоным куандара, шкеж деке утыр лишемда, мыланна илыш куатым пуа.
1 – ше тунемше Чодыра, чодыра!
Могай йытыра!
Кушкеш пунчер,
Туштак – куэр.
Чодыра, чодыра!
Могай йытыра!
Понгат тыштак
Орат ялтак!
Чодыра, чодыра,
Могай йытыра!
Мура куку:
«Ку – ку!
КУ – ку!»
Чодыраште - мур
Кожлаште – ур.
Чодыра, чодыра,
Могай йытыра!
Осмин Йыван.
2 - шо тунемше Мокта казах мучашдыме
тор степьшым,
Чал курыкшо нерген
грузин мура,
А мыланем Марий
Элемын семже-
Чон муро гае Марий
Эл чодыра.
Куэр акамла весела
йук дене
Тора гычак волгалтын
саламла!
Шопкер, йошкар
лышташым
шыжыкталын,
Изамла порын кумылем
пайла.
Чодыра! Чодыра!
Куандарыше, куандарыше,
Кузела тауштем ала
тылат?
Вет тый эре, ужар
кид ден ондалын,
Йолгорным ончыкем
оптет шыпак.
Светлана Эсаулова.
3 - шо тунемше
Ужаргал пеледат
Я луман шогалат –
Тый декет
кумылем
ок весем.
Шушпыкан куэрла,
Той шуман
пунчерла –
Марий мут гай
лыжга
чодыра сем.
Лыжга марий сем йонгалтеш
Вудышо: А кызыт, пуртус журналы ник лаштыкшым лостыклен, ме…чодырашке ончалына.
А. Бикын «Чодыраште» почеламутшым роль дене лудмаш.
Ме чодырашке мийышна.
Ой, сорал чодыраште!
Колышт, ко гын мыланна
Вашешта тораште.
Мые йодым: «Ко улат?»
Йонгалтеш вашеш: «Улам ! »
«Кушто тые, мый ом му»
Вашешта уэш: «Му, му!»
Мые маньым: «Ом кычал!»
Мыланем ойла: «Кычал!»
Кычкыралым мый: «Ау!»
«Сайынрак вашмутым пу!»
Кушто улыт «А» ден «У»,-
Нигуштат кычал шым му!
Мый палышым вара:
Моткочак сорал чодыра!
Йук йонгалтме тыгерак
Шергылтеш улмаш лачак.
Йоча – влак тушкан «Чодырасе концерт» мурым йонгалтарат. Семже
В. Захаровын, мутшо А. Новиковын ( «Кечыйол» йоча муро сборник. Марий книга савыктыш, 1989 ий)
Вудышо «Чодыра кушкыл» - тыге маналтеш устный журналнан черетан лаштыкше.
Удыр, кидешыже пеледышым кучен, почеламутым лудеш.
Кудыронгыр.
Кудыронгыр –
Кумыл онгыр,
Ныжыл, норго
Эр пеледыш.
Йыр ончалын,
Шыргыжалын,
Лум йымачын
Тудо лектын.
Кудыронгыр-
Кумыл онгыр,
Шошын икымше
Пеледыш.
Ужылдалын,
Ваш келшашлан,
Модылдашлан
Лумын лектын.
Муро «Уяк – муяк упшалтеш»
Вудышо А ынде чодыран ужар аптекышкыже ончалына.
Висвис.
Олыкышто ныжыл тус:
Волгыдо, лумжат – висвис.
Нурыштат коеш коклан,
Соралрак лиеш алан.
Ты пеледышым, поген,
Мый коштем: лиеш сай эм.
Трук коршта гын логарем –
Вудшо дене шуалтем.
Пуртньык.
Упшыж дене нерым чыгылта,
Тусшо дене кумылым нолта.
Тидымат эше палем,
Луктын тыланда ойлем:
Пуртньыкым погат, коштат, шолтат,
Вудшо сай эм, чыланат моктат.
Да лышташыжат – моткочак тамле йор,
Падыштен, салатымат ышташ ит ор.
Василий Крылов
1 – ше тунемше Чевер Май
Олык мучко коштын,
Пеледыш ношмым йыр уден.
Варажым тудо,
Шыргыж – воштыл,
Леве – леве
Йурым ложгыктен.
2 – шо тунемше Пеледыш
Шочылден мочоло.
О, икте
Весыж деч сорал!
Июнь мемнан кундемыш
Тольо,
Чачан
Вуйшудышым упшал.
Куштымаш. «Ик лышташ, вес лышташ». Семже С. Маковын, мутшо
Ю. Исаковын ( «Ший онгыр» муро сборник. Марий книга савыктыш, 1994 ий)
Вудышо Устный журналын эше ик лаштыкшым савыралына – «Чодыраште кайык йук»
1 ше тунемше Шошым тымык чашкерлаште
Шушпык сылнын шушкалта.
Шушпык йукым колышталын,
Ко апшатла пералта?
Чилт – чолт,
Чилт – чолт,
Чилт – чилт – чилт,
Пш – пш – пш!
Тиде кайык – чылым кугыт.
Шушпык семын вел коеш:
Апшаткайык маныт тудым,
Чылт апшатлан келшалеш.
Чилт – чолт,
Чилт – чолт,
Чилт – чилт – чилт,
Пш – пш – пш!
Осмин Йыван
2 –шо тунемше Кужу нер,
Ола туп
Нерже дене
Тук – тук – тук!
Кожыш вырге чонешта,
Лач апшатла пералта.
Кушто тудо –
Тушто йук,
Нерже дене
Тук – тук – тук!
Иван Емельянов
Вудышо Палышда? А кызыт шомакна тумна деке кусна.
Тунемше – влак «Рывыж ден тумна» йомакым модын ончыктат.
Вудышо Журналнан эше ик лаштыкшым савыралына, «Чодыра сий» маналтеш.
1 ше тунемше Петя понгым пеш пала,
Понгыжо пыртак палан:
Пужгавонго – пушката,
Пундышвонго – пачката.
Пунчывонгыжо папан,
Понгылан пунчер поян.
Григорий Иванов
2 – шо тунемше Ыле ломбо -
Ялт ош комбо-
Шошо кечым шарналтем.
Ынде ломбо
Ялт шем комбо-
Шыже кичке шешемден.
Эврик Анисимов
3 – шо тунемше Изи под корго
Тутло пеш
Лышташ кокла гыч
Пырт коеш.
Огеш тол тышке
Изи мукш,
Пала раш тудо,
Тиде – пукш.
Валентин Дмитриев.
«Чодыра сий» муро йонга. Семже С Маковын, мутшо В.Крыловын ( Ший онгыр» сборник).
Вудышо Чодырана нерген шуко да чотрак ойлымо шуэш, но шомакна садак иктышке ушна:мемнам чодыра пукша, чикта, эмла, тазалыкнам арала. Тудо мемнан ужар поянлыкна, сандене эре переген шогышаш улына.