«Энерел сеткил» субурганы
проект (4 класс) на тему
Предварительный просмотр:
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
Берт-Дагская средняя общеобразовательная школа МР «Тес-Хемский район РТ»
Конкурсная работа на районную научно-исследовательскую
конференцию «Первые шаги в науку»
«Энерел сеткил» субурганы
Выполнил: ученица 2 -го класса
МБОУ Берт-Дагской СОШ
Сартыыл Чалым
Руководитель: учитель начальных классов
МБОУ Берт-Дагской СОШ
Билчир Чочаймаа Ландый-ооловна
Допчузу
I.Киирилде
Субурган деп чүл?
II. Берт-Дагда туттунган «Энерел сеткил» субурганнын төөгүзү
III.Кол кезээ.
1.Субурганның амгы байдалы. Айыылда.
2.Ɵөреникчилер ада-иелерге анкета чоруткан.
3. Хуудустар үлээн.
IV.Түңнел
V. Капсырылга
1
Доклад
I.Субурган деп чүл?
Субурган- дээрге шажын чүдүлгениң сагылгазының тураскаалы, шыгжамыры.
II. Берт-Дагда туттунган «Энерел сеткил» субурганнын төөгүзү
Берт-Даг сумузуннуң чурттакчы чонну тыва улустуң өгбелериниң эрте-бурунгу шаг төөгүзүнден бээр сагып чорааны, ёзу-чаңчылдарынның база бир адыры шажынның угланыышкынны богда Бурганың өөредиин улам нептередип, сайзырадыр сорулга-биле, сумунуң чонуннуң хей-ады, сүлде-сүзүүн ам-даа бедидер, дараазында салгалдарга база төөгүге артырар кылдыр «Энерел сеткил» субурганының тудуун, кылып алыр күзел, сорулгазын салган.
2010 чыл май 1-де Эрзин, Тес-Хем хурээлериниң даа ламазы Дүптен Нынче башкы баштаан Цеченлиг хүрээзиниң ажылдакчылары лама башкыларны чалап, Берт-Даг суурнуң девискээринге шо-төлге октап, «Энерел сеткил» субурганын тудар черин тодарадып тандра, судурлар номчуп, арамайлап актаан, мөргүл кылган улуг чыыш шуулганга чоннуң өргүлде, деткимче чедирген марафонун эрттирген.
Сумунун чонну ырак черлерден келген чангыс-чер чурттугларывыс,
кожа хелбээ сумуларнын база кожууннуң буянныг-дузааргак кижилери боттарының сагыш-сеткилиниң ханызындан болдунар шаа хирези- биле акша-хөреңгини, мал-маганны, тудуг херекселдерин, алдын-мөңгүн болгаш чугула херек чүүлдерни эт-септи өргүлде үезинде база оон-даа соонда үелерде эккеп берип, ажыл-ишке үүлүүн киириштирип, дузалажып, ажылга ынаа-биле деткип турган.
Май 27-де «Энерел сеткил» субурганын турар чериниң ортузунга кулаш дурту хире ханы уургайга «Ɵргүлде дээжизин» сөңнеп шыгжап, тандра, судур номчаан. Мөргүлге чыглып келген чонга, тудуг ажылдарын эгелеп болур деп чарлап, йөрээгеннер.
Чугула херек чүүлдерни четчелеп белеткээн соонда 6 айнын 4 хүнүде мааннай хүртүнүң таваан салып, субурганның адаанда дөрт демир адагаш чагыларны тургузуп, Берт-Даг суурнуң чурттакчылары чаңгыс демниг болуп, улуг сонуургал-биле тудуг ажылдарын чорудуп эгелээн.
Берт-Даг суурнуң хүн үннер чүгүнде даг эдээ шатта, бедигээш тейниң кырында дээрже шаштыгып бедээн алды кулаш ажыг (7м20см) дурттуг талыгырдан чайыналып көстүп чыдар «Энерел сеткил» субурганы октябрь 1-де Берт-Даг суурга ажыткан.
III. Кол кезээ. 1.Субурганның амгы байдалы. Айыылда.
«Энерел сеткил» субурганын кым шокарлап үреп турарыл?
Ол дээш дүвүреп эш-өөрүмге чугаалап база чаңгысклассчыларым ада-иелери-биле чугааны чорудуп эгеледивис башкым-биле.
1.Ɵөреникчилер аразынга анкета чоруткан.
Субурган деп чүл ?
Субурганче чоокта кажан барган силер?
Субурганның ажыы бар бе?
2. Ɵөреникчилерге, ада-иелерге анкета чорутканының түңнели:
ада-иелерге:33 өөреникчилер:21
- Долу харыы-20 8
- Долу эвес- 13 10
- Шуут билбес-0 3
.
3. Хуудустар үлээп, таныштырган.
Субурганның ужур-утказы
Буддистерниң көрүжү - биле алырга субурган тускай хуулгаазын күштүг бооп турар. Кижилерге дузазын кадып, эки талазынга чедирер. Субурганга барган кижилер чуртталгазынга оожургалды, таалалды ап, багай чүүлдерден адырлып, эки чүүлдер кылырын бодунга оттуруп алыр деп тайылбырлап турар. Хүн аайы-биле долганыры дээрге-ле бодунга эки чүвени хүлээп ап турары бооп турар. Баштай субурганга барып турар кижи, бүгү мага-боду- биле черге чыдар, туруп келгеш арны дегген черге буду-биле турар. Оон база ынчалдыр каш-даа кылыр болур. Шак ынчалдыр кылырга күжү каш катап улуг болур деп турар.
Эки күштү кижиге экелзин деп бодаар болза Субурганны кылып турар үеде өргүл кылыры (аъш-чем, акша-копеек дээш чүү-даа болур). Субурганны арыглап-аштаары, септеп кылыры буянныг үүлени сеңээ хайырлаар деп турар.
Субурганны үрээри дээрге 5 хүрүм кылганнынга домей бооп турар. Будданын ханын төккенинге дөмей база келир чуртталгазында эрлик оранынга төрүттүнүп келир деп тайылбырлап турар.
IV.Түңнел
Ол бүгү ажылдарны кылганым соонда дараазында түңнелге келдим:
Субурганның төөгүзүн база шажын чүдүлгениң ёзу-чаңчылдарын өөренири;
Чараш чүүлдү келир салгалдарга камнап артырары;
V. Капсырылга
Ажыглаан литературарлар:
- Геше Лобсанг Тхуптен Светлая помощь-III Священные мандры. На тувинском языке.- Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2012-200с
- Большая детская энциклопедия «Всё обо всём», издательство Москва АСТ, 2000 г.
- Я познаю мир: Детская энциклопедия: История вещей. Составители Н. Ю. Буянова и др. - М.: ООО «Издательство АСТ – ЛТД», 1998 – 480 с.
Интернет-ресурсы:
- Интернет-ресурс: http://www.genon.ru
- Интернет-ресурс: http://ast752.ru/poleznii-sovet.php?id=7
Субурганның ужур-утказы
Буддистерниң көрүжү биле алырга субурган тускай хуулгаазын күштүг бооп турар. Кижилерге дузазын кадып, эки талазынга чедирер. Субурганга барган кижилер чуртталгазынга оожургалды, таалалды ап, багай чүүлдерден адырлып, эки чүүлдер кылырын бодунга оттуруп алыр деп тайылбырлап турар. Хүн аайы-биле долганыры дээрге-ле бодунга эки чүвени хүлээп ап турары бооп турар. Баштай субурганга барып турар кижи, бүгү мага-боду- биле черге чыдар, туруп келгеш арны дегген черге буду-биле турар. Оон база ынчалдыр каш-даа кылыр болур. Шак ынчалдыр кылырга күжү каш катап улуг болур деп турар.
Эки күштү кижиге экелзин деп бодаар болза Субурганны кылып турар үеде өргүл кылыры (аъш-чем, акша-копеек дээш чүү-даа болур). Субурганны арыглап-аштаары, септеп кылыры буянныг үүлени сеңээ хайырлаар деп турар.
Субурганны үрээри дээрге 5 хүрүм кылганнынга домей бооп турар. Будданын ханын төккенинге дөмей база келир чуртталгазында эрлик оранынга төрүттүнүп келир деп тайылбырлап турар.
Субурган Тес-Хемнин улуг арт кырында
Чангыс чер-чурттугларымнын чудуп баар чери. Кайгачыктыг чараш бойдустуг черде туттунган. Мен база найысылал Кызыл хоорайже бар чыткаш ог-булем-биле тейлеп чудуп эртер мен.