Презентация к биографии детского писателя Тувы Ондар Чан-оол Дозур-ооловича
занимательные факты

Ондар Чан-оол Дозур-ооловичинин допчу намдары.

( 15.10.1931 чыл – 25.03.1995 чыл)

        Чан-оол Дозур-оолович Ондар 1931 чылдын октябрь 15-те Чоон-Хемчиктин Суг-Аксы суурунга малчын ог-булеге, беш кыстын аразынга чангыс оол болуп торуттунген.

        Ч. Д. Ондар – Тыванын алдарлыг башкызы, улус ооредилгезинин тергиини, Тыванын чогаалчылар эвилелинин кежигуну, Куш-ажылдын хоочуну.

        Ол 1959 чылда Кызылдын башкы училищезин, 1967 чылда Кызылдын педагогика институдун дооскан.

        Ажылчы базымнарын 1959 чылда Ак-Даш ортумак школазындан эгелээн. Оон  Хор-Тайга, Кара-Чыраа школазынга башкылап чораан. 1968-1970 чылдарда Теве-Хая школазынга директорнун оралакчызы болуп, а 1970-1975 чылдарда Искрага школа директорлап ажылдап чораан. 1975 чылдан Суг-Аксы ортумак школазынга тоогу  башкылап  ажылдап эгелээн. Бодунун ындындан салым-чаянныг, талантызы-биле, чурук, ыры кичээлдерин база башкылап чораан. Барган школаларынга-ла фотокружокту ажыдып алгаш, бичии оореникчилерге чурук тыртырарынын аргаларын ооредип турган. Суг-Аксы суурнун радио дамчыдылгазынга дыннадыышкыннарны кылып, солун-сеткуулче чырыдыышкыннарны хойу-биле чорудуп чораан.  1990 чылдан соолгу чылдарынга чедир Сут-Хол кожууннун ооредилге килдизинге методист башкы болуп ажылдап чораан.

        Башкынын чогаалчы ажылы 1959 чылда «Тыванын аныяктары» солунга шулуу-биле эгелээн. Оон соонда Ч.Д.Ондарнын чогаалдары, шулуктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманахка, «Дамырак» деп чыындыга удаа-дараа унгулээн.

        1975 чылда  Сут-Хол районга «Хемчиктин чалгыглары» деп чечен-чогаал каттыжыышкыны тургустунган.  Оон  эгелекчилеринин  бирээзи болуп, оон удуртукчузу болуп хой чылдарда ажылдап келген.

        Бирги ному «Дужут шолу» 1979 чылда шулуктер чыындызы кылдыр унген. Шулуктернин кол угланыышкыны – чаштар делегейи, торээн чуртунга ынаа шулуктерден коступ келир. Алыс башкы кижи болгаш, торээн чуртунга ынак болурун, торээн бойдузун камгалап, чарашсынып коорун сургап, магадап чоруурун бижээн шулуктерин х=й\-биле номчуп болур бис.

        Ийиги ному «Каргыраа» 1987 чылда чырыкче унген. Бо номунда база шулуктер кирген.

        Школа назылыг чаа эгелеп чоруур уругларга «Анай-Хаак» чечен-чогаал болгумун удуртуп, аныяк озуп орар чогаалчыларга арга-сумезин берип, деткип чораан.

        Кижи  бурузунун  талантызы  колдуунда  чангыс  талаже  угланган болур, а Ч.Д. Ондарнын холу алдын, аскы-созу чечен-мерген, бургандан чаяп  берген  талантылары  ковей  кижи.  Ол  чогаадыр  ажылындан  оске чуруур,  баяннаар, чазаныр, чурукка база тыртырар   чораан.    Школага   чурук   кичээлдерин   эртирип, ажылдап чораан черинге-ле фотокружоктарны  удуртуп,  аныяк  оскенни  чараш  чувеге  ооредир дээш  кызып  чорааны  оон  билдингир.

        Ушку ному «Кара-Белек» деп номун доозуп алгаш, ундуруп шыдавайн барган. Бо номунда  чечен-чугаалар бижитинген бооп турар.

        1995 чылдын   март 25-те хенертен  аарааш,  мочээн.  1998   чылда чогаалчынын  чуртап  турган   кудумчузун  «Чогаалчылар» кудумчузу кылдыр  эде  адаан.

Сактыышкындан.

        Бистин ачавыс, Ондар Чан-оол Дозур-оолович, бир дугаарында улуг башкы кижи чораан. Ол ажылы дээнде дуне-хундус уйгу-дыш чок ажылдап, баштайгы оореникчилерин аалындан безин аъттыг суруп, ооредип чораанын чугаалаар кижи. Ол кайгамчыктыг хоглуг, ажылгыр-кежээ, буянныг, чаштарга  ынак,  чонзурак  башкы  чораан.

        Кижинин талантызы чангыс талаже угланган болур, а ачавыстын шевери  аажок,  алдын  холдуг  кижи,  чазаныр,  чуруур,  шеверлээр, баяннаар.  Аскы-созу чечен-мерген, шулук чогаадырда  ур-даа боданып олурбас, чечен-мергени-биле чоок кижилерин суг дыка таарыштыр шулуктей кааптар.  Оон ажылы чугле хундус эвес, колдуу дуне, улус удуй бээрге чогаалын бижиир турган.  Боду парлаар машиналыг, оозунга олуруп алгаш, парланып-ла эгелээр.  Ол ном номчуурунга дыка ынак, номнары том-тому-биле улуг-улуг номнарын чыскаап салган шкафтарлыг.  Хосталы бергеш-ле азы бир чуве билдинмейн баарга-ла угаанын чырыдып, номун туткаш олуруптар.

         Ог-буле туткаш, чуртаан эжи, Ондар Ольга (Партизан) Хаяевна, оон ёзулуг чоленгиижи болгаш деткикчизи болган.  Алыс боду башкы кижи болгаш, оонун ээзин шупту эгелээшкиннеринге деткип, дузалажып, арга-сумезин улежип, кезээде анаа эптиг байдалды тургузуп чуртап чораан. Ол кончуг кижизиг, улус-биле чугаалажып билир, ажыл кыла бергенде кончуг шалыпкын, келген чонунга изиг амданныг аъш-чемниг орар толептиг ие. Оореникчилеринге  шынгыы негелделиг, ажылын дыка билир, шупту талазы-биле дески угаанныг, ажылынга бердинген  ынак башкызы чораан.

        Олар чурттап эрткен уезинде беш оолдуг, ийи кыстыг болганнар. Ажы-толу адазын дозээн, шупту чуруур салым-чаянын белекке алганнар.  Улуг оглу, Артур Чан-оолович, кожууннун ооредилге килдизинде чолаачылап чоруур.  Ийиги оглу, Амир Чан-оолович, дыка ур чылдар иштинде иштики органнарга ажылдааш, удуртур, башкарар ажылдарга ажылдап чораан, амгы уеде хундулуг дыштанылгаже унзе-даа, ам-даа  ажылдап турар.  Ушку оглу, Аким Чан-оолович, торээн суурунда хуу сайгарлыкчылап уре-туннелдиг ажылдап чоруур, чонунга хундуткелдиг сайгарлыкчы.  Дортку оглу, Артаа Чан-оолович, база Суг-Аксында ог-булези-биле хуу сайгарлыкчылап ажылдап турар. Суурун эмнер-биле хандырып чоруурлар.   Бешки оглу, Ондар Аяс Чан-оолович, Бай-Хаакта иштики херектер килдизинде ГАИ начальниги болуп ажылдап турар.  Улуг уруу, Аясмаа Чан-ооловна, Кызыл кожуунда №2 Кок-Тейнин эге школазынын директору.  Бичии уруу, Аянмаа Чан-ооловна, Суг-Аксы ортумак школазында эге класстар башкызы.

        Бистер, ажы-толу, шак-ла мындыг кайгамчыктыг башкыларнын ог-булезинге торуттунуп келгенивиске бурганга ору тейлеп чоруур бис. Чамдык улус ада-иезин чугаалаар чуве тыппайн баар таварылгалар бар, бистин ада-иевиске бис чоргаарланып, кезээ-монге оларга могейип, бисти мындыг толептиг кижилер кылдыр торээш, кижизидип кааны дээш, ог-булевис, оскен-торээн бажынывыс сактып келиривиске-ле баарывыс ажып, ол уелер катап эглип келген болза деп бодап чоруурувус дээрге-ле ада-иевистин бисти азыраар дээш ундурген улуг кужу оон коступ келир.  Олар чугле улуг, ат-алдарлыг  башкылар эвес, улуг ужуктен эгелээн  ТОЛЕПТИГ  АДА-ИЕ  кижилер-дир.