Беседы для родителей
консультация (1 класс) на тему

                    Беседа « Культурлуг аажы – чанга кижизидери»

       Уругларнын ог – булеге кижизидилгези- -куруне ужур дузалыг айтырыг. Бичии чаштарнын ооредилге - кижизидилгези ог – булеге уругларны культурлуг аажы – чанга кижизидеринден эе – не улуг хамаарылгалыг болур.  Бо дугайын ада – ие бурузу эки билип, боттарынын уруг – дарыынын келир уези дээш хун бурунун бугу талалыг сагыш салыышкынын киирген турар ужурлуг. Ынчалза – даа чамдык ог – булеге уругларнын кижизидилгезин чангыс талалай коор чорук бар. Уругнун идик – хеви четчир, аъш – чеми эки болза ажырбас кылдыр бодаары шын эвес. Мындыг таварылга школа бурузунде бар болгай.

          -Мээн оглумну чурум урээн, кичээлин кылбаан, озалдап кээр деп ургулчу дыннаар кижи – дир мен. Кижизидер дээрге менде тускай эртем чок тур. Башкылары, школа чуну коруп турар чувел? Мээн херээм идик – хеп, аъш – чем, ооредилге херексели – биле хандырары – дыр - деп, чарбыттынып келирлери база бар. Ындыг тайылбырга кым – даа чошпээрешпес Уруунун азы оглунун кижизидилгези дээш ада – иенин харыысалгазын кым – даа солуп шыдавас. Кичээлге олуржурун дилээрге ажылдап турар чайы чок болур. Оглу азы уруу школадан ыглап алган келирге, буруулуг, буру чок – даа болза школада чедип келген, чугула ажылын уттуп алган, башкыларны, оорненикчилерни соглээн азы маргышкан турар.  Оореникчилернин бугу талалыг кижизидилгезинче башкыларнын сагыш салыры, харыксаалгалыг болуру чоп.Ындыг болганда, башкы – биле ада – иенин аразында бот – боттарын билчип, дузалажыры негеттинип келир. Уругларнын кылган частырыын ой – шаанда эскерип, оларга боттуг дузаны коргузери кижи бурузунун хулээлгези.  Чамдык ада – иелер толеп чок чоруу, уругларга багай салдарын чедирери база бар. Уруг – дарыы дыннап орда – ла алгыжар, эки – бак соглежир, сеткилинге таарышпаан кижилерни бактап, эпчок состер эде бээр. Уругну кончуп, хол чедип, ону дорамчылаары – эн – не багай чуул. Коргуушкунун уржуундан чугле кортук, чашпаа, ожегээр багай чувелер кылыр чуулдер   тыптып келир.   Чижек кылдыр мону чугаалаксап туру мен. Кузун уруглар школаже дыка чараш чедип келир. Чаа формалыг, чаа ооредилге херекселдерин чурумнуг суп алган келирлер.Уругларны арыг – силиг кылдыр дериттинген клазы, школазы уткуп алыр. Элээн уе эрткенде ол – ла чуулдернин оскерли бээрин эскерип каар.  Чаа алган номнарын даштатпайн хирлендирип, онаалга кылган кыдыраажын хирлендирип, кичээлдерин чылдагаан чок узуп, кичээлдерден дезип эгелээр.

             Болу берген чоруктун чылдагааны ада – иелерде деп чугаалап болур. Ажы – толунун келир уезин бодавайн, чугле бо хун – биле чурттап чорууру. Оларнын келир уезин бодап, онаалгазын кылдыртып, оларга солун кылдыр    немелде ажыктыг чуулдерни кылдыртыр болза эки деп чувени черле уттуп болбас болза эки. Башкы кижинин берген сумезин ой – шаанда ажы – толунге чугаалап,  бодунун школачы чораан чылдарында кылган эки чуулдерин чижек кылдыр киирип, эш - оорунун чедип алган чедиишкинин чугаалап, толун ООН улегер алырын сумелеп,  ону чедип алыры дыка улуг харысаалга деп чувени чугаалаза эки. Амыдыралдан хой чижектер киирип, чугаа кылыр болза ажы – тол ООН улегер алыры маргыш чок.

                  Уругну эде кижизидери – эге кижизидилгеден дыка нарын болур. Чамдыктары ол – ла хевээр чугаа дыннавас кижи болур, оскелери ол – ла хевээр дуразы улгадып, ада – иезин, башкыларны хундулевес , бодунга ынак кижилер болуп артып каар. Моон алгаш коорге,  уруг амыдыралынын хой кезиин ада – иезинин чанынга эрттирер болгай, ынчангаш уруг – дарыын культурлуг аажы – чанга кижизидери – хуннун чугула айтырыы болуп турар.

                 Ада – иенин хыналдазы шынгыы болгаш доктаамал болган тудум на, уругну чурумга чанчыктырары дурген. Ада – иелер ажы – толун ёзулуг кижилер кылдыр озерин кузеп, ниити культуразы, эртем – билии шыырак  бедик  болурун кузеп чоруур болгай,  ынчангаш ажы – толдун кижизидилгезинче кичээнгейни салып, школа – биле сырый харысаалгалыг ажылдаары кузенчиг.  

                               Беседа « Боданып корзувуссе чул?

      Ие кижинин иштинге чаш тол бодарап, торуттунгуже чедир озуп – мандып,  ада – иезинин анаа хамаарылгазын медереп билип турарын эртем ёзузу – биле тодараткан. Чаш кижи торуттунмээнде – ле, ие кижи оозун эргеледип, « Мээн толум» деп медереп  билип  чассыдып, оон – биле чугаалажырга,  ие иштинде чаш толу билип, амырап, ада – иенин манааны кузенчиг тол торуттунери билдингир. Бир эвес херээжен кмжи хой таакпылап, арагалаар болза чаш кижизин аартыктап, оон канчап адырлын бодаар болза, чаштын келир уеде салым – чолунга эки эвес салдарны чедирерин амыдырал бадыткап турар. Ынчап кээрге, торуттунер чаштын келир уедеги салым – чолунга оон кижизидилгезинге ада – иенин ролю улуг, харыысалгазы бедик болуру кузенчиг. Кижи чырык черге торуттунгеш, чурттаар салымныг болганда, амыдыралче тускай коруштуг, туруштуг болгаш сорулганы салган турар ужурлуг турар.

                Бистин ажылывыстын кол – ла сорулгазы: оореникчи кижи бурузу парта артынга олуруп, ооренген турарын чедип алыры база оларнын – биле болу бээр чорулдээлерни уе – шаанда илередип, материалдыг болгаш моральдыг боттуг дузаны оларга коргузери болур.

              Ажылывыс кижилернин салым – чолу – биле холбаалыг болганда, нарын болгаш берге. Уругларнын аажы – чанынын психологиязын билири чугула. Оларже тускай чоокжулажылга аргазынын орун тып алыры – кол дулгуур ол.  Ажылдын эки туннелдиг болуру оореникчиден – даа, ада – иелерден – даа хамааржыр. Ынчалза – даа боттуг хемчеглерни ап турбуже, боттарынга туннел ундурбес таварылгалар кайы хой. Ынчан ол ада – иелерни болгаш оореникчилерни суурнун назы -  четпес талазы – биле тускай коммисияже киирер апаар. Ынчан ол коммисиянын ундурген туннели – биле ада – иензиин хемчээн коруп, харын – даа ада – иезинин эргезин казыырынга чедир айтырыгны тургузар.

              Бо берге уеде чединмес байдалдыг ог – булелер онзагай кичээнгейге турар болза экм. Хоорайда ооредилгезин капкан, чер кезип чоруур ажы – тол база бар. Оларны милиция чери тускай учётка ап, харын – даа « Идегел» деп уруглар черинге ооредип, чурттадып турар болгай.

       « Берге» кижизидилгелиг уругларнын саны чылдан чылче ковудеп турар. Олар амыдыралда улуг дувурелди тургузуп турар. Оон кол чылдагааны: ажыл – агый чок чорук,  арагалаашкын. Оон – на уржуундан ажы – тол хайгааралдан унуп, ада -  иенин талазындан кандыг – даа харыысалга деп билиишкинин чогун чугаалаар апаар. Ынчалза – даа долу ог – булелерден, чедингир ажыл – агыйлыг ог – булелерден база « берге» кижизидилгелиг уруглар унуп турар.

             Моон кандыг туннелди ундуруп болурул? Черле боданып корзувуссе кандыгыл?  Кижи дээрге, дириг бойдустун эн – не угаан – сарыылдыг амытаны болгай. Кижинин угаан – бодалынын нити сайзыралы, амыдыралче коружу, базымы ниитилелге кол туружун тып аары кижинин бодундан кончуг хамааржыр. Тодуг – догаа, бай – шыырык чурттайн деп бодаар болза, кижи боду шимчээр апаар. Чугле чалгаа кижилернин сагыш – сеткили хоозургай,  чувенин беленин сурер, амылыралдын бергезин угбас, кандыг – даа бурунгаар сорулга чок кижилер болур. Долгандыр коор болза, амыдырал кайы – хире каас – чараш, сайзыраан – дыр. Шупту чуве бодундан хамааржыр. Ол бугуну кижи бурузу дыка эки билир. Бергелерге торулбайн, бурунгаар коруштуг, ажы – толун толептиг кижилер кылдыр кижизидерин ада- иелерден дилеп артар – дыр бис.  

                                            Класс шагы

Тема: Чанчылдарнын чаражы. Суй белектер.

Салдынган сорулгалар: 

• Оореникчилер – биле чараш чанчылдар дугайында чугаа чорудары; ону канчаар билип турарынын дугайында чугаа;
• суй белек деп чул, олар чуну чугаалап турарырыл база ону канчаар бээринин дугайында чугаа чорудары.

Дерилгези: презентация « Суй белектер», ыры « Курай -  курай»

                                       Кичээлдин чорудуу

1. Организастыг кезээ
2. Тема болгаш сорулгазын дамчыдары
3. Башкынын созу

           - Эргим хундулуг уруглар, силер – биле ам бир катап ужуражыры менээ улуг оорушку – дур, чуге дизе силер эге школа дооскандан бээр 5 чыл чеде берген силер, шуптунар озуп келен, чараш апарган – дыр, силер, богун мен силерге класс шагы эрттирер аас – кежиктиг болган – мен. Унуп орар Улу чылында келген башкыларга болгаш силерге аас – кежикти, кадыкшылды, кадыкты, оорушкуну кузедим . Клазывыс шагынын темазы « Чанчылдарнын чаражы. Суй белектер»

                 - Бистин амгы бо сайзырангай уевисте кижи бурузу бодун хой ниити аразынга шын ап билири - -силернин кол сорулганар – дыр. Эптиг – эвилен болуру – хун бурунун негелдези. Эптиг – эвилен кижи каяа – даа эпчок байдалга таварышпас, чоруу чогунгур, экти бедик болур. Чуге дээрге эптиг – эвилен чорук кандыг – даа кадыг кижини чымчадыптар, улус чон аразынга чоргаар костур.

                  Кандыг – даа чон чараш – чаагай ужурларлыг, чанчылдарлыг болур. Ук чанчылдарнын аразында эптиг аажы – чан ужурлары ( этикет) коску черни ээлеп турар.

4. Кичээлдин темазы – биле ажыл

              Богунгу клазывыс шагын А.П. Чеховтун бижээн состери – биле эгелээр – дир мен «В человеке всё должно быть прекрасно: и лицо, и одежда, и душа, и мысли». Шак бо состернин дугайында кыска чугаа чорудары.

 Туннел:  Кижи каяа – даа бодун чараш алыр болза  - ол кижи каас, угааныг костур.

               - Этикет деп состун утказын тайылбырлап корунерем?

                               Этикет – ниити чурум сагылгазы.

                               Этикет – ыяк сагыыр дурум.

1. Кеттинеринин этикеди (беседа).
2. Чугаалажырынын этикеди (беседа).
3. Этикеттин хевирлери: транспортка, театрга, хурээге, чемнениринин, танцылаарынын, каттырарынын… дээш оон – даа оске.

             Ол дурумнерни сагыыр болза, кижилернин аразында харылзаалар болгаш бот – боттарынын аразында хамаарылга кончуг чараш болур. Богун класс шагында этикеттин бир онзагай чараш хевиринин дугайында чугаа чорудар бис.

      - Кым белек бээринге ынагыл?

 - Белекке чуну берип болурул?

 - Белекке чуну бербезил?

 - Белек шилиири дег харыксаалгалыг, харын – даа коргунчуг, ууле чок. Шын эвес шилиттинген белек кижини оортур дуржук, хомудадып болур. Удавас байырлалдар болур болгай, чараш белек шилип алыры артык эвес, оон дугайында чугаадан чорудуп корээлинер.

  1. - Чечектер дугайында кым чугаалаптарыл?  ( уругларнын чугаазын дыннаар)

- Роза чечек чечектернин кадыны болуп турар. Розанын он бурузу уткалыг болуп турар:

       * ак роза – арыг – кенен, хилинчек чок чорукту илередир,

       * ак – кызыл роза – романтиктиг сагыш – сеткилдин демдээ,

       * кызыл роза – куштуг кузел, ынакшыл,

        * а хурен кызыл роза шиитпирлиг чорукту коргузер.

      Янзы – буру каас – чараш сувенирлер база дыка таарымчалыг белектер болур. Кижинин боду садып албазы белекти бээрге оорунчуг болбайн канчаар. Оон ынай чуруктар, амулеттер, камгалалдар, каасталгалар эн – не таарымчалыг белектер болур.

  2.  - Суй белектер дугайында кым чугаалаксап туру? (уругларнын чугаазы)

5. Презентация « Суй белектер» башкы биле оореникчилернин  беседазы.

     6.  Туннел чугаа

                - Моон – биле класс шагын тондуруп тура, силерге чагыым: ниитизи – биле -  кол -  чуул – белектин ортээ, хевири- даа эвес, а кижинин салган кичээнгейи, илереткен сеткили деп чувени утпазы кузенчиг.  40* сооктарда соннээр белектин оду силерни чылдып – ла чоруур болзунам!

База бир кол чуул « Человек кузнец своего счастья» деп чугаалаар болгай, моон утказын эки хандыр бодап алгаш, чараш чанчылдарны, сагылганы сагып чоруур болзунарза,  оруунар кезээ шагда каалама ажык болур. Клазывыс шагын ыры « Курай -  курай» - биле доозар – дыр бис.

 Класс шагы

Тема: « Эвилен - ээлдек  состер болгаш аажы – чан»

Сорулгазы:

1. Уругларны эвилен -  ээлдек состерге, чараш аажы – чанга болгаш хундулээчел, чопшул, боттарынын чугаа – домаанга « четтирдим»,

« ажырбас», « экии», « байырлыг» деп состерни ажыглап билиринге кижизидери.

2. чаагай сеткилдиг, дузааргак, хундулээчел кылдыр кижизидер, чанчыктырар.

Дерилгези: чуруктар, улегер домактар.

                                               Кичээлдин чорудуу

1. Оганизастыг кезээ
2. Тема болгаш сорулгазы – биле таныштырары

               Уруглар, богун бистер класс шагында эвилен – ээлдек состерни  кандыг таварылгада ажыглаарын чугаалашпышаан,  шулукте уругларнын ону канчаар ажыглап турарын коор бис.

3.Кол кезээ

             - Уруглар, силерге аванар, ачанар, угбанар, акыларынар, эштеринер, улуг улус – биле канчаар чугаалажырын чугаалап берип турган болгай, чуу деп эвилен состер билир силер, адап корунерем?

              1.  - « Экии» деп состу кажан чугаалаар чувел? (уругларнын  харыызы)

               - Ам уруглар, шулуктерни дыннап корунерем.

       Эртен – эрте тура халааш,

       Эргим авам « экии» дээр мен,

       Ооренип чедип келгеш,

       Оорлерим « экии» дээр мен.

        Амыр мендин утпайн чор деп

       Авам, ачам чагып соглээн,

       Улугларга, бичиилерге

       Уткушканда « экии» дээр мен.

       Башкыларга, оорумге

       Баштай душкаш « экии» дээр мен.

       Башкывыс кээр, тура  халааш,

      Баштай уткуп « экии» дээрмен.

3. - « Четтирдим» деп состу кайы уеде ажыглап турар силер, уруглар? (уругларнын чугаазы).

- Силер база ол состу хун буруде чугаанарга ажыглап ооренинер, уруглар.

- Ам шулукту дыннап корунерем.

        Ававыстын чемин кылчып

       Ажыл ижин чиигедир бис.

      Чемненгештин турарымда

      «Четтирдим» деп чугаалаар мен.

           Башкым берген онаалгазын

      Чедиишкинниг харыыладым.

      Бадыткалы беш деп демдек

      « Четтирдим деп хулээп аар мен.

4. « Байырлыг» деп состу кайы уеде ажыглаар ийик бис уруглар, чугаалап корунерем? ( беседа).
5.  Ам уругларнын шулуун дыннап корунерем.

         Кичээливис тоне бээрге,

         Кизирт кылдыр тура халааш,

        Башкывысты партавыстан

        « Байырлыг» деп удеп каар бис.

            Сумка долу номнар чуктээн

       Суургул оорум чоруп турда,

      Байгы шынчы сеткилимден

      « Байырлыг» дээш чоруптар мен.

       День окончен трудовой

       Нам пора идти домой

       Дружно на прощанье

       Скажем « Досвиданья»

6. « Ажырбас» деп состун утказын башкы тайылбырлап бээр.
7. Чуруктар – биле ажыл ( чуруктарга кыска чугаа тургузары, эвилен – ээлдек состерни кайы – хире билип алганын хынаары)

Туннел: Уруглар, силер каяа – даа чорааш,шак бо чараш, хуулгазын состерни ажыглап чорунар, ону чугааларын черле  утпанар!

Силернин кол сорулганар:

*  Улугларга, бичиилерге эвилен – ээлдек болунар!

         - Мен силерге шулук номчуурумга , силер кончуг таптыг дыннап алгаш, мында оол кандыг состу чугаалаваан – дыр, тывар силер.

Кожазынга чеде бээрге,

Коля эжи сандай салган

Дурген – оол аа олурупкаш,

Дулген эътти чула чиген.

 Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сос чок аспактапкаш,

Караннадып чана берген.

Кандыг состу уттупканыл,

Каш катап соглевээн – дир?   ( четтирдим, байырлыг).

Школаже ооренир дээш,

Оол далаш базып – ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон – биле каржып эртер.

Улуглар – даа, бичиилер – даа

Чоруункылып, шуужуп турган.

Ээлдек состу ажыглавайн

Ыыт чокка эртип чораан

Кандыг состу уттупканыл,

 Харыызын тып, корунерем?( экии)

Школачы бичии оолдар

Часпарлааштын, ойнап турган.

Мерген эжин билбейн тура,

Буду – биле иде каапкан.

Орлан кужур хорадааштын

Эжинин кырында – ла келген.

Мерген дурген эжинге

Эвилен сос чугаалаан.

Чуу деп состу чугаалааныл

Дурген бодааш, тывынарам.( буруулуг болдум)

             Эр – хейлер! Ам ол хуулгаазын состерни  кайы -  хире сактып алганынарны бо оюндан коор бис.

                                Оюн « Кайгамчык шол».

          1. Эвилен – ээлдек сос. Кижинин мозулуг шынары база оон костур. Кижилер – биле….                  (экии)

          2.Кижинин чараш, чаагай созу. Чоруурда азы бир чер бардаачугаалаар созу…..                                      (байырлыг)

          - Клазывыс шагын тондурерде, моон сонгаар кандыг уруглар болурувусту келген башкыларга, ада – иелергеге шулуктеп тургаш, чугаалап берээл.    

Тенектенмес, чалгаа чорбас,

Тергиин эки ооренир бис.

Эвилен – ээлдек уруглар боор

 Чараш состер ажыглаар бис.

Ажыл – ишке ооредилгээ,

Авам, ачам айбызынга

 Орлан кежээ, эрес боор мен

Оореникчи шынчы созум.

Берген созум боттандырып

Бергелерге торулбас мен.

Оруум ажык – делгем болур.

Оореникчи-  шынчы созум.

- Класс шагынын туннели

    - Чуу деп хуулгазын состер билип алдынар, адап корунерем?

    - Ол состерни каяа ажыглаар силер?

                   2 – ги класстын оореникчилеринге эрттирген

                    кичээл – моорей « Сагынгырлар, тывынгырлар»

Сорулгазы: 1. Уругларны сагынгыр – тывынгыр болурунга,  чараш чуулге кижизидери, чанчыктырары; чаагай чанчылдарны амыдырал чуртталгазынга херек кырында боттандырып, сагып чоруурун билиндирери.

                                                  Моорейнин чорудуу

      - Экии эргим уруглар! Богун бистин моорейивиске келген ада – иелер болгаш башкыларга улуу – биле четтиргеним илередир – дир мен. Моорейни эгелептерин чопшээреп корунер. Моорейнин киржикчилери 2 – ги класстын оореникчилери, ада – иелер болгаш башкылар аарыкчылар болгаш деткикчилер болур силер.  Удавас февраль 11 – де, кыштын адак айында тыва улустун байырлалы Шагаа келир болгай. Кижи бурузу анаа кустен эгелеп белеткенип эгелээн. Бистин класстын оореникчилери шагааны четтикпейн манап турарлар. Ынчангаш богунгу моорейни анаа тураскааткан. Класстын мурнунче киржикчилерни адыш часкаашкыннары – биле чалап алыылынар.

                  (Уруглар тыва хептиг унуп кээр, чыылганнарга могеерлер)

    - Киржикчилер 4 команда болур.

Моорейнин чорудулгазы биле таныжып алыылынар.

1. 1ги моорей: « Тоогуну билир сен бе?»
2. 2ги моорей « Чурукчулар»
3. 3ку моорей « Тывынгырлар»
4. 4ку моорей « Аас чогаал»
5. 5ки моорей « Уран талантызы»
6. 6гы морей « Кым хойну билири?»

Бистин тыва чонувус оске улус – биле бир домей тоогулуг,  культуралыг, чечен – мерген аас – чогаалдыг. Тыва кижи бурузу тускай тогу достуг болганда, моорейивисти «Тоогуну билир сен бе?» деп темадан эгелеп алыылынар.

1 - ги моорей: Команда бурузу башкыдан карточка алыр, ында салган айтырыгнын шын харыызын тыпкаш, уе тонерге шилип алган харыызын номчуур.( 3 балл)

1. Бо чылгы шагаада кандыг чыл унерил? ( дагаа, аът, инек, чылан)
2. Тывалар шага байырлалын чуу дээш байырлап турарыл? ( куску дужут байырлалы. Чаа чыл уткуурунун байырлалы. Лама – хам, хурээ – хиит байырлалы. Шаандакы байырлал).
3. Шагаага кажандан эгелеп белеткенирил? ( Кижи бурузу кузээн уезинде белеткенир. Бир, ийи ай артканда. 1 неделя бурунгаар. Кустен эгелеп белеткенир)
4. Шагаа хунун канчап билип алырыл? ( Календарьдан. Ламалар чугаалап бээр. Дээрде айны коруп тургаш билип алыр. Ай ыяжын кылып алгаш билип алыр).

       2 - ги моорей: « Чурукчулар».  Киржикчи бурузу бодунун чуруп  алганы чуруун коргузер, тайбырлаар, жюри кежугуннери демдээн салыр. ( 3 балл)

      3 – ку моорей: « Тывынгырлар» Команда бурузунун капитаны унуп келгеш карточка тыртар, тывызыкты номчааш, тывар, тыпкан команда 3 балл алыр. Тыппаан команда 0 балл.

1. Борбак – борбак хевирлиг,

                                 « Борбак далган» дурзулуг. (Боорзак)

                             2. Шайга, уске , сутке былгап чиир

                                 Шаг – шагнын чеми чуве. (Тыва далган)

                            3. Теп – теп тевенек,

                                Хап – хап хаванак. ( Тыва идиктер)

           4.Хураган кештиг,

             Дашты додарлыг. (тыва тон)

4 – ку моорей « Аас чогаал» Команда аайы – биле шулуктер чугааладыр. Кайы команда хой шулук чугааларыл, ол команда тилээн болур). ( 3 балл)

5 – ки морей « Уран талантызы» Шак бо моорейде уруглар ырлап – даа, танцылап – даа болур.  

6 – гы морей « Кым хойну билирил?

• Тыва национал чемнерден ада.
• Тыванын хемнерин аданар.
• Эвилен – ээлдек состерден аданар.
• Тыванын тову?
• Кым хой кожууннар ады билирил?

            - Моорейни туннээри, шанналдар. Башкынын туннел созу.