У"ярня-уян арня, ик арня пайремлена
методическая разработка

«Ӱярня- ÿян арня, ик арня пайремлена»

Цель: кугезе калыкнан йула пайремже дене палдарен, йоча-влакым илаш, шкемым калык коклаште кучен мошташ (этикетлан), марий калыкнан культурына ден йуланам шукташ кумыландаш

Арнян мероприятий -влак дене эртымыже

1-ше кече «Уярням вашлиймаш» (шочмо)

Муро йоҥга

1. Таче тыште Ӱярня

Шошо пушеш сай арня,

Оза лийын мелна ос,

Тамлен ончаш тол, тый, тос

2)Мурен-кушташ калыкем

Шангак лектын вет родем,

Гармонь йук шыман йонга,

 Мурына умбак шокта.

3) Сылне пайрем ӱярня

Шуйна ынде ик арня.

 Мурена да куштена.

Шокшо мелнам кочкына.

Икымше вӱдышӧ:        Поро        кече, шошо шӱлышан, Ӱярня кумылан, тунемше,туныктышо, школ пашаеҥ, уна, икманаш, родо, йолташ да коллега-влак!

Кече кечым покта, арня -арням. Кече утларак ырыкта, игече палынак шошо велыш тайна. Лач тиде теле да шошо йыжыҥыште марий калыкна Ӱярням пайремла. Вет тиде пайрем калыкын шержым темыше йӱштӧ телым мучашлен, мотор шошым конден.

Кокымшо вӱдышӧ: Ӱярня шомак ӱй да арня шомак гычын шога. Тиде жаплан шуко суртышто ушкал презым ыштен. Пайрем ушкал лийме, ушкал ӱйым шӱшмӧ дене кылдалтын. Адакшым пайремым пайремлыме йӱлан вес могыржат уло. Черке закон почеш Ӱярня марте кугыеҥ-влак пӱтым (рушлаже постым) кученыт. Шӧр-торыкым, шылым, муным кочкын огытыл. Тӱҥ кочкышлан кол, тӱрлӧ пакчасаска, нӧшмуй шотлалтын. Ӱярня марте пӱтӧ пыта. Садлан ӱян мелнам, шыл когыльым, муным, торык когыльым ыштеныт.

Икымше вӱдышӧ: Тиде ӱян арня. Тудо Шорыкйол пайрем деч 7 арня вара, а Кугече деч 8 арня ончыч пайремлалтеш.

Кокымшо вӱдышӧ: «Шурнылектыш сай, илыш пиалан, ӱй гай яклака да куштылго лийже манын, калык ты арняште тӱрлӧ йӱлам шуктен шога. Тыгодым Юмылан пелештыме шомак шӱм-чоным да уш-акылым яндарым ышта, шошым мланде пашам шуктымаште вий-куатым пуа, ӱдымӧ пырчылан рӱж шытен лекташ полша», - манын воза шке «Марий юмынйӱла да пайрем-влак» книгаштыже Шернур кундемысе Онавуй Вячеслав Михайлович Мамаев.

Икымше йоча:        Йӱштӧ теле, ир мардеж

                              Эркын шеҥгелан кодеш.

                               Толын шуо Ӱярня-

                               Йӧраталме пайремна.

Кокымшо йоча:        Тӱрлӧ когыльо,мелна,

                               Тушкалташ сита ӱйна,

                             Шӱльӧ пучымыш, п(е)ремеч,-

                                Коч, родемже, шер теммеш!

Кумшо йоча:        Руш, марий - чылан пырля

                              Кечыгут мунчалтена.

                              Кас велеш кудалына

                               Зулькафир дек унала.

Нылымше йоча: Марий Эл, Россий кундем

                               Ожнысекак пайремла.

                               Кунам тудым мондена  

                               Шарныкта ӱян мелна.

Визымше йоча: Ӱярня - эн сай арня.

                              Кидыштыже шым парня.

                              Ӱярня -ӱян арня,

                              Ик арня пайремлена.

Икымше вӱдышӧ: Тыгай сылнымут корныла дене Ӱярня пайремнам мокталтен возен туныктышо пашан ветеранже, «Калык просвещений туныктышо» лӱмым сулышо Николай Иванович Кузьмин.

Кокымшо вӱдышӧ: Марий калыкнаже вет пайрем толмо дене игечымат вет шекланен моштен.

• Ӱярняште могай кечын эн сай, леве лиеш, вес гана тудо кечын шыдаҥым ӱдыман.
• Ӱярня арнян шочмын лум лумеш -кияр шочеш.
• Кушкыжмын лумеш - шуко понго лиеш.
• Вӱргечын- шурно лектыш куандарышаш.
• Шуматкечын гын, пакчасаска, емыж лектышан лиеш.
• Ӱярня кече луман- урлыкаш шийме годым йӱран.
• Ӱярня деч вара 12 пораным шекланыман.

Муро йоҥга

1. Лекна таче вашлияш

 Сылне пайрем Ӱярням.

Лукна тышке ме йолташ.

Ӱян мелнам, когыльнам.

2. Теле гочак вучышна,

Шӧр-торыкым кучышна.

Сылне марий мурынам

Ямдылышна пайремнам.

3. А уярня чот вашка,

Имне ден кудал пура.

Уна лияш чот вашка.

Тура корным тыш куча.

4. Тыгай жапым веселан

 Вучена ме ӱярнян.

Мурен-куштен илашлан

Йӧратена илышнам.

Икымше вате: Муро, муро дене, но ӱдыр-влак, йӱла почеш курык гыч шоҥгыеҥым         издер дене мунчалтыкташ кӱлеш. Ала Галя коваже пайрем курык мунчалтымашнам почат  ыле.

Шоҥгыеҥ: Туге, туге, почшаш кӱлеш.

Икияш  воштыр гай уржада лийже,

Ужар посто гай шӱльыда лийже,

Вӱд толкын гай шыдаҥда лийже,

Пеледыш гай пеледса,

Кече гае волгалтса.

Ӱярня пайремда ӱян лийже.

(ковам лыжган шӱкал колтат, а вара кӱзыкташ полшат)

Кокымшо вате: Мый теве кӱнчылавондо дене мунчалтем. Шорыкемын межше кужу лиеш да меж шӱдырымӧ годым нояш ом тӱҥал.

Кумшо вате: Ӱярня йор-йор, кинде кужу лийже (шурным шуа), шуршым поктен луктам  ( кычкырен мунчалтен вола)

Нылымше вате: А мый вӱдвара дене мунчалтышаш, тыге, неле паша ыштыме годым, шылыжем коршташ ок тӱҥал.

Визымше вате: Уржа тагынаштем киндем шуко лийже. (весе вола)

Кудымшо вате: А мыйын йытынем кужун кушшо. (почешыже чыма)

(курык гыч мунчалтымашке чыланат ушнат).

Икымше вӱдышӧ: Тыге арня мучко мунчалташ, мелнам кочкаш, икте-весе деке унала кошташ эреак кумылна лийже!

Кокымшо вӱдышӧ:        А        тачысе        икымше Ӱярня кечынам школыштына мучашлена.Чеверын!

2-шо кече «Уярня модыш дене модмаш» (кушкыжмо)

Икымше вӱдышӧ: Изи годым кеч-кӧат йоча илыш дене ила: модеш,куржталеш.Тыге шке шотшо дене ушым пога, илыш умылымашыже рашемеш.Тидын годым модыш кугу эҥертыш лийын шога, а эн тӱҥжӧ тазалыкым пеҥгыдемдымаште кугун полша.Тиде ойым мемнан учёный да писательна В.А.Мухин (Сави) "Йоча модыш" почеламутыштыжо тыге палемда: (портретшым ончыктем)

Кокымшо вӱдышӧ:

1. Йоча модеш,                                 3) Йоча модеш,

Йоча кушкеш.                                               Йоча кушкеш,

Врема эрта-                                              Чевер тӱням

Шинчам почеш.                                               Пален налеш.

2. Йоча модеш,                           4) Йоча модеш,

Йоча кушкеш,                                        Йоча кушкеш,

Тӱням палымек,                                        Кугу лиймек,

Йырваш ужеш.                                        Ушан лиеш.

Икымше вӱдышӧ: Модыш виян, чулым, патыр, лӱддымӧ лияш туныкта. Ожно тидым кугезына-влак сайын паленыт да икшыве-влакым илышлан модыш полшымо дене ямдыленыт, шкештат пайрем да яра годым жапым модыш деч посна эртарен огытыл. Теве кугыжан армийын полковникше А.Ф.Риттих (портретшым компьютер гоч ончыкташ) шке возымаште палемда: "Марий рвезе-влак лӱддымӧ да чулым сарзе улыт, марий еҥ маска ваштарешат чон чытырыде лектеш". (сарзе- воин, салтак)

Кокымшо вÿдышö: Акрет годым сонарзе, колызо але мланде пашаеҥ ÿшанен: тÿрлö семын модын, пÿртÿсын палыдыме вийжым шке могырышко савыраш лиеш. Мутлан, ÿярня вараште мучаш марте волен кертат- ÿмырет кужу лиеш; лÿҥгалтышыште кашта деч кÿшкö нöлталтат- шурно озымет рÿж лектеш; чыве муно дене модат гын, шурнетын пырчыже шолдыра лиеш.

Икымше вÿдышö: А таче ме Ӱярня модыш дене модаш погынен улына. 3 тÿрлö модыш дене палдарен, модына. Икымше модышыжо «Тöрштылмаш» маналтеш.

«Тöрштылмаш» (вÿдышö умылтара)

Йоча-влак сигнал почеш ик йол ÿмбалне тöрштылын савырнышаш улыт. Сенышыш тудо команде лектеш, кудо ончыч савырнен толеш.

Кокымшо вудышо: Ожнысек Ӱярня пайремыште издер дене модмаш пеш кугу модмашеш шотлалтын.

«Издер дене модмаш» (вÿдышö умылтара)

Ик йоча лап шинчын, издер лиеш, весыже кок кидшым кучен шупшын кая. Тыге кок командыжат сигнал почеш каят. Ончыч толшо команде сеҥымашыш лектеш.

Икымше вÿдышö: Тошто калык модыш мутлан тыге ойла: Ӱярня вараште мучаш марте волен кертат - ÿмырет кужу лиеш.

«Вара воктен ошкедымаш» (вÿдышö умылтара)

Кок командысе йоча-влак сигнал поченгкуварыште кийыше вара воктене ошкедат. Кудыжо ончыч иытара, тудыжо сеньнньнн лектеш.

3-шо кече «Имне дене кудалыштмаш» (вургече)

        4-5-ше кече «Унам вашлийме кече» (изарня-кугарня)

Озавате: Оведымат ыштышна, ÿстел чесымат ямдылен шуктышна. Таче вет ÿдырем- веҥым, тулар-тулачем унала толыт.

Шешке: Ой, удырем, Верушем, кечым муынак кид-пашам ыштетыс. Тиде арнян кидпаша         ышташ ок йöрö- кеҥежым осал тÿтан, шолем уржа озымым пытарен кертеш.

Ӱдыр: Тыге мо, авай. Мый паленат омыл, вес ганалан уш.

Озавате: А тыйже, Мишукем, Интернетет чаре-ян. Мо тыгае? Таче пайрем кече. Игечат мочол мотор. Ӱярня арнян модман, мунчалтыман. А те пöрт гычат огыда лек.

Тук-тук-тук (йÿк шокта)

Йоча-влак: Поро кече, лийже, кокай, еҥгай!

Озавате: Поро кече!

Шешке: Салам лийже!

Йоча-влак: Ме Веруш ден Мншукым модаш каяш ÿжаш пурышна. Мемнан деке модмашке ушнат манын шонена.

Озавате: Могай вара модыш дене модыда?

Йоча-влак: Шуко тÿрлö : «Йыдал пазар», «Паҥгам кышкылтын»

Озавате: Мыят тьшында ик модышым туныктем: «Вÿдла йогымаш» маналтеш. Икте- весын кидым кучен, поче-поче шогалман. Ончылно шогышо ÿдыр ден рвезе солыкым кучен капкам ыштат. Солык йымач мужыр дене эртыман. Чылан каен пытымек, мучаш мужыр нуным алмаштен шогалеш. А модыш тÿҥалмек, солыкым кучышо рвезе муралта: «Ик вÿд серже мый улам», ваштареш шогышо ÿдыржö вашештен шуйдара: «Вес вÿд  серже мый улам». Нунын кидйымач эртыше мужыр-влак мурым умбакыже мурат: «Йогын вÿд ме улына, йÿдшö кече йогена»

Йоча-влак: Пеш онай модыш. Кокай, ынде ме яра жапыште эре модаш тÿҥалына.

Озавате: Модса, модса. Вет модыш кид-йолым лывырта, уш-акылым пÿсемда. А кызыт, йоча-влак, ÿстелтöрыш шичса. Пайрем кочкышым кочса. Вара уна-влак толыт. Кугыеҥ коклаште изи йоча пернылшаш огыл.

Теве мелнам куэштынам. Тенгече йÿдым тылзе да шÿдыр лекме деч вара лугенам. Ожнысек ковам ойла ыле, тыге ыштет гын, осал вий мелна нöштылмым огеш уж ман.

Йоча: А мыйын ковам « Мелна- тиде йыргешке кече»,- манеш. Тудым кÿзö дене пÿчкаш ойöрö, кид дене 4 осылан катыман.

Озавате: Чынак, уныкам. Пушкыдо мелна- тиде озан кумылжым ончыкта. Адакшым мелна мыняр чевер лиеш, шушаш ийыште илыш тунар уланрак лиеш. Теве модаш каеда. Курык гыч мунчалтымыда годым «Ӱярня йор-йор, йылме йыр-йыр, мелна чыж-чыж» манын мунчалтыза. Тыге у шурно сай лектышан, илышда пиалан лиеш.

Йоча: Ӱдыр-рвезе-влак! Шукат шинчена. Модынат, мунчалтенат огына шукто. Пычкемышеш кодына.

Йоча: Кокай, мемнан тыге сийлыметлан моткоч кугу тау. А кызытеш ме модаш каена.

Озавате: Тыланда пурен - лекмыланда тау, модмашда ушныжо.

(йоча-влак каят)

Озамарий: Пелашем,теве имне йÿкат шокта. Уна-влакна толыт коеш. Мый вашлияш лектам, а тый чесет пого.

Озавате: Лек, лек. Мый кинде -шинчал дене вашлиям.

(уна-влак пурат)

Уна-влак: Поро кече, Ӱярня пайрем ден!

Озавате: Толза эртыза тулар-тулаче-влак, ÿдырем-веҥым.

Тулар: Тиде ялыш, тиде суртыш первый гана толынам. Ший гай волгалт илыза, оксам  пыштем. Ӱярня пайремда пиалан лийже.

Озамарий: Туге-лийже, туге лийже.

Озавате: Айста, тулар-тулаче-влак, ÿстелтбрыш шичса. Пайрем чесна тендан лÿмеш.

Уна марий: Кинде деч кугу от лий. Тынар кужу корным толмеке, уна лийман.

Озавате: Шукертсек вучымо унана улыда. Кочса, йÿза.

Ик уна вате: Мелнаже могай пушкыдо, шÿшмö ÿй гай. Тулачемын кумылжат тыгаяк чай?

Вес уна вате: Шöрвалжат пеш чевер.

Кумшо уна вате: Салмамуно, туаражат моткоч тутло.

(Озавате мурен-мурен йÿкта, пукша.)

Йывыртенам веле, куаненам веле

Пошкудемын олмапужо пеледмылан.

Йывыртенам веле, куаненам веле

Туларем ден тулачемын толмыштлан.

Пулдыпчым колтышым пудыргылан да

 Вÿтельым колтышым вÿдлан.

Шÿрашемат томам, шинчалемат томам

Айда йÿза, кочса, родем-шамыч.

Пурам йуктем-йуалза да

Пурым йуктем- йуалза.

Мом йукталам, тудым йуза,

Ваштарешем шогал муралтыза.

Тулар: Унала толшо мура гын, келшалеш. Айста, муралтен колтена.

(муро йонга)

Тулаче: Тулаче, муро, муро дене, мемнан йÿла-шотым тöрлыман. Киндым шындыман.

 Озавате:        Ӱдыр-веҥына,        тулар-тулачына        первый        гана        унала толыныт.        Шотым-ратым тöрлыман тудо. 

(киндым шындымаш, Юмылан пелештымаш)

Тулаче: Айста, тулар-тулаче-влак, ÿстелтöрыш шичса, киндынам тамлен кочса.

Озавате: Юмын пÿрымö дене родо лийын улына. Ваш келшен, тазалык дене умбакыжат илаш.

Озамарий: Ӱдыр-веҥына пиалан лийза, ваш йöратен кужу ÿмырым илыза. Ен пагалыме еш лийза. Мыланна ушан-шотан, икшыве -влакым пöлеклыза.

Тулаче: Пеш туге, пеш туге

(мурен-мурен киндым пукшат)

Озавате: Пошкудо-шамычым кинде-кочкаш ÿжаш кÿлеш. Ожнысек йÿла тыгай.

Озамарий: Мый тыманмеш миен толам. Лишылже дек куржтал савырнем. Тораштырак илыше родынажым сото телефон дене кычкырем.

Озавате: Миен тол, миен тол. Каенжак ит йом.

Ик пошкудо: Тора уна-влакым пагален, кинде кочкаш кычкырышт да вуйнам шупшмо         йöршынат ыш шу.

Вес пошкудо: Меат моткоч вашкышна.

Озавате: Толза, эртыза, ÿстелтöрыш шичса.

Ик пошкудо:        Киндышт        моткоч        пушкыдо,        самырык        мужырын

илышыштат        куштылго лийже.

Вес пошкудо: Варсенге гай вычыматен, икте - весым пагален илыза.

Ик пошкудо: Вольык перке, мÿкш перке, окса перке деч ида кÿрылт.

Самырык-влак: Сугыньыда шужо.

Вес пошкудо: У тулар -тулачынан сийышт моткоч тутло, кап-кылемат шулен кайыш. Муралтен-кушталтымемат шуын колтыш.

(кушталтат)

Икымше вÿдышö: Ӱдыръеҥын пÿрымашыже тыгай. Вуеш шуын марлан каяш, вес ешыште кодшо ÿмырым эртараш. Шочмо авам йöратымашым муро дене веле каласаш кодеш. Тений ÿярня пайремжат  8 март дене пырля толын. Сандене чыла ава-кова, кока, ака-шÿжар-влакым тиде пайрем дене саламлена.

Кокымшо вӱдышӧ: Тыланена шурнан пасу гай поян, пеледышан олык гай чечен, эр лупс гай яндар илышым, шк гай весела кумылым, пелед шогалше олмапу садвече гай чон моторлыкым. Тиде муро пöлекна тендан лÿмеш.