Мои публикации
план-конспект урока по русскому языку (2 класс)

Кичээл-мөөрей

Тыва дылым – төрээн дылым.

Сорулгазы: 1. Өзүп орар салгалывысты тыва дылын сонуургаар, аңаа ынак, оон

                          чараш чечен-мергенин сөс байлаан чугаа-домаанга чөптуг, чедингир

                          ажыглап билиринга өөредир.

                      2. Уругларның угаап бодаар чоруун одундуруп,сайзырадыр.

                      3. Тыва дылын камнап үнелеп, хүндүлеп билиринге кижизидер.

Дерилгези: Бижиттинген үлегер-домактар, кожамыктар, чуруктар, дыл дугайында

                     уран-чечен сөстер, компьютер.

1. Үлегер сөсте нүгүл чок,

    Үер суунда балык чок.

2. Мал киштеп таныжар,

    Кижи чугаалажып таныжар.

3. Кургаг ыяшта чимис чок,

    Хоозун сөсте дуза чок.

4. Сугур чаъс чайыктыг,

    Суук чугаа саттыг.

Кичээлдиң чорудуу:

I. 1. Организастыг кезээ.

        Келген аалчылар-биле мендилежири. Кичээлдиң сорулгазын өөреникчилерге таныштырар.

   2. Башкының беседазы:

        Уруглар, бөгүн бис «Тыва дылым – төрээн дылым» деп сагынгыр – тывынгырларның мөөрейин эрттирер бис (Классты 2 командага чарар).

        Бистиң төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чүге төрээн дылывыс дээр бис, чүге дээрге ол бистиң ада-өгбелеривистиң, кырган-ачаларывыстың, кырган-аваларывыстың дылы-дыр. Силер бичии үңгеп турарыңардан-на эгелээш, бичии тургаш баштай-ла дыңнап, адап өөренген эң-не эргим сөстеривис: авай, ачай, акым, дуңмам, угбай дээн сөстерни силер тыва дылга чугаалап өөренген силер, ынчангаш тыва дыл бистин төрээн дылывыс-дыр. Тыва дыл өске дылдар биле бир дөмей, эң чараш, байлак, чечен дылдарның бирээзи-дир. Тыва дыл эң-не сайзыраңгай дыл болур. Ол хөй чылдарнын иштинде читпейн келген. Тыва дылының дузазаы-биле хөй-хөй чылдар дургузунда аразында харылзаажып, ажыл-херээн, ажы-төлун кижизидип келген. Ону дамчып келген улустун аас чогаалы бадыткап турар. Аас чогаалынга тоолдар, тывызыктар, улегер домактар хамааржыр. Тыва кижилернин аразында тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни улус дыка хүндүлээр чораан. Оларның сөстү кончуг камнап, дорт тода кылдыр адап улам сайзырадып чораанын үлегер – домактардан, тоолдардан, көрүп, дыннап турар бис.

        Ынчангаш кижи бодунуң төрээн дылын хүндүлээр, ону өске багай сөстер-биле холувас, чугаалаарда эптиг-эвилең эки сөстерни ажыглаар. Төрээн дылын шын бижип, чугаалап, өөренип чорааш өске чоннуң дылын база хүнүдулеп өөренир. Шупту нацияның кижилери орус дыл-биле таныжар. Самбырада бижиттинген РФ-нин школаларының алдарлыг башкызы А. Арапчорнуң шүлүүнден үзүндүнү номчуур.

                        Төрээн дылды уттур болза

                        Төрел чондан хоорлур апаар

                        Орус дылды билбес болза

                        Оттуг чырык көрбес апаар-

                        Ынчангаштың, ийи дылды

                        Ылап билзе чоргаар чоруур.

II.  Команалар боттарын таныштырары.

1-ги бөлук: «Алдыртпастар».

Кыйгырыывыс: «Алды аргалыг, беш мегелиг»,

2-ги бөлук: «Чечен-мергеннер».

Кыйгырыывыс: «Чечен менде

                     Чечек черде».

III. Шулуктер мөөрейи.

1.

        Чедимчелиг бижиттинген шулук кижинин төрээн дылы, ада-иези, төрүттүнген черге ышкаш эргим чоок. Ынчангаш кижи ада-иезин, төрээн черин, тыва дылын хүндүлеп, камнаар ужурлуг. Төрээн дылың эки билир болзуңза, өске дылдарны өөренирге белен.

2. Чечен мергеннер. Чечен чараш сөзү-биле чечээргежип маргыжарын көөр бис бе?

- бир деп чүл?

- ийи деп чүл? … о.д. ө

IV. Үлегер домактар мөөрейи. Командаларга бажынга онаалга берген «Үлегер домакта нүгүл чок» проект.

Шүлүк:

1. Үлегер сөс ыры шоорнуң

     Үнер дөзу чаякчызы

     Чиге тода хуулгаазын

     Чидиг чепсээм мээң дылым.

2. Дылы-биле турган дытты ужурпас

    Аксы-биле аалды база көжүрбес деп,

    Ада- өгбе дужундан бээр байбаңнарны

    Тывыңгырлар үттеп-сургап келген чүве.

V. Дүрген чугаа мөөрейи.

VI. Ыры бажы каткан эвес, ыргай бажы каты-ла ыйнаан.

     Кожамыктардан ырлажыптаалыңарам.

VII. Проект «Тывызыым дытта, тоолум дошта».

     1. Өртемчейде үш дүрген (угаан, чырык, карак).

VIII. Бодалга шүлүктер.

1-ги өөреникчи:

Эртен эрте школаже

Эрес дүрген базып орган

Орук ара ооң -биле кымны чок дээр боор.

Башкы-даа, эмчи-даа, чолаачы-даа, бызаңчы-даа каржып эрткен

Олар-даа боттарының чоруун

Кылып шуужуп турган

Эрес ээлдек сеткил өөртуп

Эки сөсту сөглеп чораан

Кандыг сөсту сөглеп чораан

Харыызын тып коруңерем.         (Экии).

2-ги өөреникчи.

Кожазында Оюн-оолга Орлан эжи кирип келген.

Оожум ээлдек сандай салгаш, олуруп ал эжим диген

Орлан аңаа олурупкаш ыт чокка, дүлген эъдин чула чиген

Орланнын авазы оон улаштыр конфеталар база берген

Амырааштың аспактапкаш, харыы сөс чок, караңнадыр чана берген.

Кандыг сөсту уттупкан-дыр каш катап сөглевээн-дир?

                                     ( 3 катап «четтирдим» дивээн. Байырлыг база дивээн).

IX. Чаагай чаңчылдарга мөөрей «Чанчылывыс утпаал - чалыыларга орээдиил»

1. Бурунгу тывалар бодундан улуг кижилерни хүнүдүлеп чораан.

    Чижээ: Орукка чорааш таныыр-танывас-даа болза, бодуңардан улуг кижилер таваржы берзе

            мурнай мендилээр, оруун чайлап бээр, айтырган чүүлдерин эптиг харыылап бээр.

2. Аалга келгенде, хундулеп уткуп алыр, оларның мурну-биле эртпес, үстунге олурбас, чугаазын

    үзе кирбес, чоруур дей бээрге аъдын эзертээр, аъткарар.

3. Өгге кирген кижи

    Аяк эрии ызырар

    Арга кирген кижи

    Саат дайнаар.

X. Чуруктарга улегер домактар тургузар.

Терге, шанак чуруу. «Кыжын терген, чайын шанаан септе».

Терек чуруу, тенек оол чуруу (тенек кижи багай, терек бурузу ажыг).

Теве, саасканнар чуруу (демниг сааскан теве тудуп чиир).

Бактан халбактанма, экиден туттун.

XI. Туңнели.

- Чүнү кылдывыс?

- Силерни сеткилиңерде чүү солун бооп артып калды?

- Чаа чүнү билип алдыңар?

- Силерге база өөруп четтиргенивисти илередип тур бис. Идепкейлиг сагынгыр-тывынгыр ажылдааныңар дээш, кичээливис чедимчелиг эрти.

XII. Йөрээлдер.

Угаан-бодалыңар мергежип сайзыразын, эртем-билииңер элбеп ханылазын!

Сонуургал кузелиңер чаагай болзун, сорук чүткүлеңер сорулгаңарга чедирзин!

Онаалга – саналга күүсеттингир-ле болзун!

Ындыг-ла болзун, угаан билиг немежип сайзырап-ла турзун!

Ажыглаан литература:

1. Улусчу ужурлар 3 – 4 класс, Г.Д.Сундуй.
2. Тыва улустун кожамыктары. Кызыл 2005. Ю.Ш.Кюнзегеш
3. Матпаадыр. Кызыл, 2006. С.М.Орус-оол., Р.С.Чакар.
4. Башкы журналы.