С. С. Сурун-оолдун допчу намдары
презентация к уроку
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Төрүттүнген чери Тываның улустуң чогаалчызы 1924 чылдың апрель 15-те Барыын-Хемчиктиң Акка төрүттүнген.
Допчу намдары Салим Сүрүң-оол Кызыл-Мажалыктың эге школазынга, Кызылдың башкы техникумунга, совет партия школазынга өөренгеш, Кызылда күрүнениң педагогика институдун дооскан.
Ажылдап чорааны Күш-ажылчы намдарын партия обкомунуң инструкторундан эгелээн , Тываның ном үндүрер чериниң директорунга , кол редакторунга , радио комитединиң редакторунга , Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң харыысалгалыг секретарынга , Тываның дыл , литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң дыл секторунга эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап чораан .
Чогаадыкчы намдары С. Сүрүң-оол чогаал ажылын 1946 чылда эгелээн . « Баштайгы ном» деп шүлүктериниң чыындызы 1952 чылда чырыкче үнген . Ол ниитизи -биле 22 проза болгаш шүлүк номнарының автору, оларның аразында чонга эң -не билдингири : « Көк-көк даглар », « Ынакшыл -дыр», « Кижиниң намдары », « Авазынга даңгырак », « Өске кадай », « Тывалаар кускун ». Ол хөй санныг өөредилге номнарын , орус-тыва , тыва-орус болгаш тыва дылдың тайылбыр словарын белеткээринге киришкен .
Очулдурган чогаалдары Тыва дылче А. Пушкинниң « Хүлер аъттыг », « Цыганнар », «Кавказка туттурукчу », М. Лермонтовтуң «Калашников садыгжы дугайында ыр » деп шүлүглелдерин , П. Ершовтуң « Мөгенниг аътчыгаш » деп шүлүктээн тоолун , Лу Синьниң «А- Кьюнуң чогум төөгүзү » деп тоожузун болгаш өске-даа хөй чогаалдарны очулдурган .
« Озалааш хем » Салим Сүрүң-оол Хемниң иштин куду кара суг баткан . Ооң ынды-бетинде шеттер болгаш чокпак-чокпак бора талдар . Оларның аразы -биле орук эрткен . Ону эдерген кижи кара сугну каш- даа кежер , аалдар хонаштары дазыраштарга чеже-даа кирип , үнер . Оон өзен бады келген . Ооң аксы талазының берти кедергей : ийи талазында кадыр сүүрлер , олче аъттыг үнери Берге, чүгле дидим чүректиг болгаш ону билир-ле кижи үнүп шыдаар , а чогум ишти кашпал , озаң ыяш , ынаар чеңгиир-даа ужур чок . Хуралбай өзен аксынга баргаш , аъдындан дүшкеш , чедип алгаш , сиртти өрү ыяш-даштың , чиңгис дег , барык тудуш кадыг-караның ара- аразы -биле дытпакталып үнүп-ле каан . Демгилериниң оруу шаптараазынныг , Алаштың шапкын , терең суунга , арт- сынга муңгашталып болур.Оларда орук баштап чоруур кижи база чок . Арганы дорт эрткеш , хем иштинче кирип алган болза , эки ийик . Шүүт чок . Чоогу-даа ол . Ынчаар бе дээрге , олап эртери берге : арга шыргай , муңгаш кадыг -кара. Ам канчаар , орук узаар , чорук саадаар-даа болза , өзенни куду баткаш , хемниң улуг оруунга кирип алыр ужурга таварышкан , ынчангаш ону ору өскеп кааннар . Элээн өскеп-өскеп , он талазынче ээй бээр ужурлуг . Аңаа чедип алыры безин ындыг -ла амыр эвес – дыка херии . Хем ишти ниитизи -биле кызаа , үнүн дургааар янзы -буру ыяштар унгулээн , олар база-ла шыргай . Чайгы изиг уезинде мал- маганнын девээлээр черлери-ле ол . Ынчалза-даа улуг -биче аяннар база таварышкылаар . Олар колдуу -ла аалдар хонажы . Солааннар анаа көстүп келбээнде , аалдар оларга тургулаан , ам оларда чаңгыс-даа өг чок , доза тайга- таңдыже , сээктен дескен аннар дег , дезип үнүпкен .
2-ги класска өөрениир чогаалдары « Дииң оглу » « Элик »
3-кү класска өөрениир чогаалдары « Шериг-оолдуң ачазы » « Чодураа » «Хек» « Ууттунмас тоорук » « Аккырмаа биле ийи »
4-кү класска өөрениир чогаалдары Шүлүк « Чанган куштар » Басня « өрге -биле күске »
Цитата Салим Сүрүң-оолдуң дугайында төрээн чериниң чурттакчылары мынча дээр : «Салим Сүрүң-оол – төрээн чериниң ыраажызы ».
Кол парлаан чүүлдери 2 томнуг чогаалдар чыындызы (Кызыл, 1974) 2 томнуг шилиттинген чогаалдар (Кызыл, 1991-1992) « Баштайгы ном»: шүлүктер (1952) « Мээң аалым »: шүлүктер (Кызыл, 1957) « Адыжок » (Кызыл, 1966) « Көк-көк даглар »: шүлүктер , шүлүглел (Кызыл, 1969) « Чечен чугаалар » (Кызыл, 1959) « Чайгы хүннер »: тоожу (Кызыл, 1963) « Силиг-оолдуң чагаалары »: чечен чугаалар (1965) « Ынакшыл -дыр»: тоожу (Кызыл, 1965) « Чолаачының оглу » (Кызыл, 1967) « Озалааш хем » (Кызыл, 1968)
Шаңналдары база аттары медаль «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг » медаль «Тридцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг » « Күш-ажыл ветераны» Тываның комсомол шаңналының лауреады (1976) Тыва АССР алдарлыг чогаалчызы (1984) Тываның улусчу чогаалчызы (1984)
Ажыглаан литература Литературлуг номчулга 2-4 класс Л.С. Кара- оол С.С . Комбу «Тувинская литература» словарь Новосибирск 2012 чыл Интернет сайтылары : https:// tyv.wikipedia.org http://irnsh.ru/qwe /
Кичээнгейиңер дээш улуу -биле четтирдим