“И туган тел, и матур тел” Интеллектуаль викторина (4нче сыйныф өчен)
материал (4 класс)

Татарстан Республикасы Азнакай муниципаль районы башкарма комитеты мәгариф идарәсе “муниципаль казна учреждениесе

Татарстан Республикасы Азнакай муниципаль районы муниципаль бюджет гомуми белем учреждениесе “Азнакай шәһәре 4 нче лицее”

“И туган тел, и матур тел”

Интеллектуаль викторина

(4нче сыйныф өчен)

                           Асылова Лимуза Таеп кызы

                                                      Азнакай муниципаль районы муниципаль

                                             бюджет гомуми белем учреждениесе

                                        “Азнакай шәһәре 4 нче лицее”ның

                                             татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Азнакай, 2021 ел

“И туган тел, и матур тел”

Интеллектуаль викторина

Чараның максаты. Интеллектуаль уеннар, төрле кызыклы күнегүләр ярдәмендә иҗади фикерләү сәләтен үстерү. Укучыларда бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен ныгыту, татар теле белән кызыксыну, горурлану хисе уяту, аның матурлыгын тоярга өйрәтү, милли үзаң тәрбияләү. Чарада 4 нче сыйныф укучылары (10-11 яшь) катнаша.

Чараның тәлапләре. Класстан тыш чараны оештырганда 4 нче сыйныфтагы әдәби укудан үткән материаллар кулланыла. Таныш фольклор жанрлары, халык авыз иҗаты бирелә. Слайдлар ярдәмендә чараның тәртибе аңлатыла.

Җиһазлау. Ноутбук, интерактив такта, слайдлар, сүзләр язылган плакат, музыкаль әсәрләр, төсле карточкалар, туп, кәгазь битләре. Сыйныф бүлмәсен мәкальләр язылган плакатлар белән бизәү.

“Казан егетләре” ансамбле башкаруында “Туган тел” (Г.Тукай сүзл., халык көе) җырын тыңлау. (Слайд №1) Викторина концерт номерлары белән үрелеп барыла.

Укытучы сүзе.

Тел дигән дәрья бар,

Дәрья төбендә мәрҗән бар.

Белгәннәр чумып алыр

Белмәгән карап калыр.

• Исәнмесез, балалар! Безнең бүгенге “Газиз туган телем” исемле викторинабыз туган тел бәйрәменә карата үткәрелә. Бүген без ярышып көч сынашырбыз. Татар телебездәге иң матур, иң якын булган җәүһәрләрне җыярбыз. Тапкырлыгыбызны һәм зирәклегебезне ачыкларбыз. Төрле уеннар уйнарбыз. Моның өчен безгә ике командага бүленергә кирәк. Командалар дөрес җавап бирү өчен көрәшәчәк. Уен ахырында күбрәк балл җыйган команда җиңүче була. (Укытучы һәр балага, үзе теләгән төсне сайлап алырга кушып, кызыл һәм зәңгәр төстәге карточкалар тарата).

• Менә командалар да барлыкка килде һәм без аларның зәңгәрләрен “Тапкырлар” дип, ә кызылларын “Зирәкләр” дип атыйк. Ә хәзер уеннарны башлыйбыз.
• Уеннарны ике команда да башкара.

1. “Тылсымлы сүз” уены.

• Мин сезгә туп ыргытам. Миңа тупны кире ыргытканда, сез тәмле, тылсымлы сүз белән җавап бирегез. (Исәнмесез, сау булыгыз, хәерле иртә һ.б.)

2.  “Ике гөл” уены. (Плакатта сүзләр язылган: тәмсез, акыллы, ягымлы, мактады, ямьсез, тәмле, матур, тупас, шелтәләде, юләр).

• Балалар, мин ике гөл “утырттым”: берсе – яран гөл, икенчесе – кактус гөле. Плакаттагы сүзләрне ике гөлгә аерып урнаштырырга кирәк. Уйлагыз: нинди сүзне кайсы гөлгә куярсыз? (Слайд №2) (Әзерләнгән кәгазь битләре һәм ручкалар таратыла, уен барышында гөлләр турында җыр тыңлана). Җавапны тапканнан соң укытучы түбәндәге сораулар буенча әңгәмә үткәрә.

• Сүзләрне ни өчен шулай урнаштырдыгыз? (Яран гөле – күңелне күтәрә, кактус гөле – чәнчи, авырттыра.)
• Телебез татлы булсын өчен, укучылар, матур сүзләрне күбрәк кулланыйк. Сез минем белән килешәсезме? (Һәр баланың фикере тыңлана).

3. “Уйла һәм әйт” уены.

“Тапкырлар” өчен биремнәр.

• Мәктәптә куела торган иң югары балл (биш)
• Каты түгел (йомшак)
• Ак таҗлы чәчәк (ромашка) 
• Татарстандагы иң биек тау (Чатыр тау)
• Тәртип саклаучы (полиция)
• Көйсез балага тагылган кушамат (елак)

“Зирәкләр” өчен биремнәр.

• Укучының иң беренче дәреслеге (әлифба)
• Татарстанда ага торган иң зур елга (Идел)
• Татарстандагы иң баш кала (Казан)
• Зирәк сүзенең синонимы (тапкыр)
• Иң кадерле ризык (ипи)
• Иң кадерле кеше (әни)

4.  “Бу кайсы әкияттән?” (Чиратлашып һәр командага әйтү)

• “Шуннан соң кош талпына да бик матур егет кыяфәтенә керә. Егет әйтә:

- Син мине кош дип уйладың, - ди.

– Мин сине сынар өчен генә кош кыяфәтендә йөрдем, - ди.

– Өеңә киткәч тә вәгъдәңне бозмадың, килдең, - ди. Шуннан соң егет кызны үзенә хатынлыкка алып, бик шатланышып, әле дә булса бергә гомер итәләр, ди. (“Каракош” әкиятеннән)

• “Бервакыт Кояш елның дүрт фасылын – Көзне, Кышны, Язны һәм Җәйне – үзенә чакырып алган. – Сезнең кайсыгыз матуррак, кайсыгыз эштә батыррак? Шуңа бүләк бирәм, - дигән”. (“Бүләк кемгә?” әкиятеннән) 
• “Менә бер ел үткән, ике ел, өч ел үткән. Шулай матур гына яшәгәндә, әниләре авырып киткән. Күрше урманда Тиен дусты бар икән, шуны дәшеп әйткән:
• Тиен дустым, барсана, кызларыма әйтсәнә, хәлемне белергә килсеннәрче,” - дигән. (“Өч кыз” әкиятеннән)

“Бүләк кемгә?” һәм “Өч кыз” әкиятләрен сәхнәләштерү.

• “Ә Каз, канатларын җилпеп, бер урында торган-торган да очкан да киткән. Төлке авызын ачып калган. (“Төлке белән Каз” әкиятеннән)
•  “Ике ялкау” әкиятеннән өзек (Слайд №3).
• “Төлке белән Торна” әкиятеннән өзек (Слайд №4).

5. Бу табышмаклар Г.Тукайның кайсы әсәренә туры килә? (Чиратлашып һәр командага әйтү)

Нәкъ кеше кебек үзе,

Бар маңгаенда мөгезе.

“Былтыр” кысты дип акырына,

Туганнарын чакыра. (“Шүрәле”)

Кулы юк – балчык ташый,

Балтасы юк – өй ясый. (“Карлыгач”)

Сакаллы килеш туа,

Берәү дә гаҗәпләнми. (“Гали белән кәҗә”)

Чуар, йомшак күлмәге,

Тотсаң, уңа бизәге,

Тоттырмый, китә очып,

Я кала җирдә посып. (“Бала белән Күбәләк”)

Кешенең якын дусты,

Йортның тугры сакчысы,

Аннан гел игелек көт,

Ә исеме ничек? (“Кызыклы шәкерт”)

6.  “Мәкаль әйтеш” (Мәкальләрне дәвам итегез. Чиратлашып һәр командага әйтү)

• Кем эшләми... (шул ашамый)
• Тырышкан табар... (ташка кадак кагар)
• Китап – ... (белем чишмәсе)
• Олыласаң олыны – (олыларлар үзеңне)
• Теле барның – ... (иле бар)
• Алтыда белгән ана телен – ...(алтмышта да онытмас)

7. Җырны уйнап күрсәт.

Тапкырлар командасына “Кәрия–Зәкәрия”, ә Зирәкләр командасына “Күрсәт әле, үскәнем” җырлы-уенны күрсәтергә. (Слайд №5. Җырларның мелодиясен уйнату)

8. “Шигырьнең исемен һәм кем язганлыгын әйт” уены. (Чиратлашып һәр командага әйтү)

• Әйдәле, Акбай! Өйрән син, арт аягың берлә тор;

         Аума, аума! Туп-туры тор, төз утыр, яхшы утыр!

    (Габдулла Тукай. “Кызыклы Шәкерт”)

•   Су буеннан әнкәй кайтып килә,

                           Каз каурые алган кулына.

                           Чәчләренә, җылы карлар булып,

                           Тал мамыгы ява тын гына.

       ( Марсель Галиев. “Су буеннан әнкәй кайтып килә”)

• Килеп җитте кыш та.

       Ай яй, салкын тышта...

 Өч ай торыр торса,-

       Аның гомере кыска...

      (Бари Рәхмәт. “Кыш килде”)

• Күмер күзләр янып тора ,

        Тап- таман чиләк бүрек.

         Кар бабабыз җанлы кебек,

         Китеп бармасын берүк...

        (Җәүдәт Дәрзаман.“ Җепшек көндә”)

• Татарча да яхшы бел,  

       Урысча да яхшы бел.

       Икесе дә безнең өчен

       Иң кирәкле затлы тел.

  (Шәйхи Маннур. “Яхшы бел”)

• Туган ил ул- алтын арышлар,  

         Туган ил ул - зифа камышлар,

         Туган ил ул- иркен болыннар

         Болыннарда нәни колыннар.

        (Зәкия Туфайлова.  “Туган ил”)

9. “Т” хәрефенә башланган татарча кеше исемнәрен кем күбрәк әйтә? (Киңәшергә вакыт бирелә, әзерләнгән кәгазь битләре һәм ручкалар таратыла). 

• Тәнзилә, Тәлгать, Таһир, Тәзкирә, Тәслимә, Тимергали, Тимерша, Тимербулат, Талия һ.б.

10. “Таркалган сүз” уены.

Тәмхәр-рәхмәт, кҗәнле-җәнлек, азобу-бозау, ңрыяг-яңгыр.

Укытучы.

• Газиз туган телебездә табышмак, әкият, шигырь һәм җырлар бик күп. Туган телне яратыгыз, матур итеп сөйләшегез, тәмле телле булыгыз. Тырыш, акыллы, гыйлемле булып үсегез.
• Кичәбезне шагыйрә Энҗе Мөэминованың “Туган телем” шигыре белән йомгаклыйсым килә.

 Дөньяда иң-иң матур ил

 Ул-минем туган илем.

 Дөньяда иң-иң матур тел

 Ул-минем туган телем.

          “Балам!”- диеп, туган телдә

Эндәшә миңа әткәм.

“Әнием!” - дип, әнкәемә

Мин туган телдә әйтәм.

          Туган телемдә сөйләшеп,

Яшим мин туган илдә.

“Туган ил” дигән сүзне дә

Әйтәм мин туган телдә.

          Иң изге хисләремне мин

Туган телдә аңлатам.

Шуңа күрә туган телне

Хөрмәтлим мин, яратам.

      Кадерле укучылар, безнең татар телебез бик матур, бик затлы тел. Шуңа күрә татар телендә сөйләшик. Телебезне яратыйк, хөрмәт итик.

 Киләсе очрашуларга кадәр сау булыгыз! (Слайд №6)

Җыр ”Яратыгыз” (Р.Миңнуллин сүзләре, Р.Ахиярова көе)

Бу чараны башлангыч сыйныфларда татар теле һәм театр  атналыгында, кичәләрдә, әдәби укудан йомгаклау дәресләрендә, төрле бәйрәмнәрдә кулланып була. Балалар бик теләп катнашалар, белемнәрен ныгыталар. Үткәреләсе чара турында балаларга алдан әйтеп кую да уңышлы булыр дип уйлыйм.

Кулланылган әдәбият:

1. Вараксина М. Чәчәк кебек матур туган тел. “Ачык дәрес. Мәктәп” газетасы №1, 2013. – 9 бит.
2. Гобәйдуллина Э. Шигырьне таны. “Ачык дәрес. Мәктәп” газетасы №1, 2013. –3 бит.
3. Гыйльманова М. Иң татлы тел – туган тел. “Мәгариф” журналы №12, 2006. - 37 бит.
4. Нотфуллина А. Башлангыч класслар арасында татар теле атналыгы үткәрү өчен материал. “Ачык дәрес. Мәктәп” газетасы №2, 2013. –28 бит.