«12 чылдан - 12 айтырыг».
классный час

Шагаа байырлалынга тураскааткан класс шагы

«12 чылдан 12 айтырыг»

СОРУЛГАЗЫ: чоннун национал байырлалы – Шагаа дугайында уругларга билиндирер, оюн хевиринге уругларнын тыва чанчылдар, тыва чоннун культуразынынын, Шагаа дугайында билиглерин хынаар; тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыр.

ДУРУМУ: класс шагы «Чуу? Каяа? Кажан?» деп телеоюнга домейлештир эртер. Телекорукчулер (башкылар)-биле уругларнын аразында «айтырыг-харыы» хевирлиг маргылдаа болур. Телекорукчулернин салган айтырыынга уругларнын командазы харыылаар. Шын харыылаан команда 1 санны алыр. Ниити саннын туннели-биле тиилекчилерни илередир.

КЛАСС ШАГЫНЫН ЧОРУДУУ:

 - Амыр-мендинер солчуп, силер бугудеге Шагаа байырлалын таварыштыр быжыг кадыкшылды, бедик хей-аътты, чоруунан чогунгур болурун кузедим. Унуп орар Улу чылында ууле-херээнер будер-ле болзун!

Кандыг-даа нация чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур чанчылдыг.Тыва чон база чыл эргижиреп чорда, чылды удеп, чаа чылды уткуп алыр дээш Шагаа байырлалынга хынамчалыг белеткенип чорааннар. Чаа чыл чаш уруг торуттунери-биле домей болур дээр. Шагаа байырлалынга чедир сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын, кодан-девискээрин арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

Чаш кижи торуттунгеш, авазынын аа судун эмер. Уе-шаг, ие-бойдус, база ындыг. Час кээрге ие-черивис бодунун чулуу-биле оът-сиген, унуштерни, хемнер-холдерни, дириг-амытаннарны суггарып, чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «шагаа»-«шагнын аазы» азы эгези дээн ужуру ол. Шагаанын кол утказы - чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогунун часкы хаттар-биле солчулгазын ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары-дыр, уруглар. Чаа чылдын эгезин, Шагаа айын Ак ай деп база адап турар, ол сут-биле, суттен кылган чемнер-биле холбашкан боорга ынчаар  адаар. Шагаада чон бойдус-биле  чолукшуп, оран-тандыларындан кежик дилээр езулалды эрттирер. Ол омакшылдын, оюн-тоглаанын,  сагыш-сеткилдин байырлалы.  

Унер чылывыс – Улу чылы болгай. Бо чылда торуттунген кижилер кандыгыл дээрзин силерге номчуп берейн.

Улу чылы . Эн-не кадык улус шимченгир, дурген мунгараачал. чамдыкта дедир болгаш дурген улус. Шынчы, шиитпирлиг, оларга бузуреп болур болур. Бодунун туразы-биле чуртаа. Ажык сеткилдиг, оларнын сумези кезээде шын болгаш ажыктыг.Янзы-буру сонуургалдыг, акша чээрин  болгаш улус  мурнунга сос ап,чуве чугаалаарынга ынак эвестер.Кээргээчел болгаш бичии –ле  када улуска  башкартып  аарлар, ынчалза-даа ол тур уеде.оон катап-ла шын туружун ээлептерлер. Холчок аныянда огленирлер,чок-ла болза шуут ог-буле тутпас. Долгандыр турар улуска хундуткелдиглер.

Улу чылдыгларга Ж.Ж. Руссо, Ф. Энгельс, Г. Плеханов, Николай I, Николай II, Б. Шоу, М. Шолохов, М. Горький, А. Косыгин, А. Гайдар, Ч. Айтматов, М. Цветаева олар хамааржырлар.

а) Куске, Чылан, Сарбашкын, Дагаа.

б) Пар, Аът, Хой, Хаван, Улу.

в) Ыт.

Ынчангаш «12 чылдан 12 айтырыг» деп оюнунвусту эгелээр-дир бис! Уругларнын командазын олуттарынче чалап тур бис!

Айтырыглар:

1). «Шагаа» деп состун утказын канчаар тайылбырлап болурул? (Чаш кижи торуттунгеш, авазынын аа судун эмер. Уе-шаг, ие-бойдус, база ындыг. Час кээрге ие-черивис бодунун чулуу-биле оът-сиген, унуштерни, хемнер-холдерни, дириг-амытаннарны суггарып, чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «шагаа»-«шагнын аазы» азы эгези дээн ужуру ол.)

2)  Шагааны Тывага кажандан эгелеп катап демдеглеп эгелээнил? (1992чылдан)

3) Тыва улустун хемчээли-биле 2 см, айтыр салаанын калбаа хире хемчээлди чуу деп адаарыл? (Илиг)

4) Тожу улузунун адаары-биле «ак ай» дээрге кайы айыл? (Февраль)

5) Сесиирге деп чул? (5-6 айлыг хураган кежинден даараан додарлыг тон).

6) Унуп келген Улу чылы бодунда 8 ангы дириг амытаннарнын кезектерин алган. Чижээ, кежи (чешуя) – балыктыы, дыргаа – эзирнии. Диштери кымныыл? (Парныы)

7) Тыва эр кижинин уш каазы? (Боргу, куру, идии)

8) Дошка деп чул? Чуну илергейлеп турар? (Олчей удазынынын оруп каан хевири, сарыг шажында шриватса деп демдекке домей, чырык чер кырында бугу-ле дириг чувелерге ынакшылдын, тончу чок аас-кежиктин демдээ деп санаттынар).

9) Тыва оюннардан адап корунерем?

10) Шагаада канчаар чолукшуурул? (Бичии назылыг улус холун адаанче сунар, улуг улус кырындан салыр)

11) Аъттын дериг-херекселдерин аданар? (Чуген, чулар, кижен, эзер, эзенги, чонак, деспи…)

12) Эр кижинин ажып эртер тос бергези чудел?

(1. Эр кижи тос-тостун соогунга дадыгар.

2. Тос харлыында чарыш аъды мунар, адазынга эш болур, эмдик аът ооредир.

3. Эр кижи тос кулаш сыдымнын ээзи болур.

4. Эр кижи эжинге шынчы болур.

5. Олум ажыын шыдап эртер.

6. Эр кижи тос хемни кежер.

7. Эр кижи бодунун назынынын иштинде амыдыралдын тос артын ажар. Тутканын салбас, кылганын будурер; улуг херек – улуг арт болур.

8. Эр кижи тос дээрнин чанныындан чайлап чоруур ужурлуг. Ол дуне-хундус-даа, каан-частыгда-даа орукка чоруур)

9. Эр кижи назынынын иштинде тос Тандынын кежиин четтирер ужурлуг).

 Оюннун туннелдерин ундурер, тиилекчилерге шанналдарны тыпсыр.

 - Бо хун оюн хевиринге силернин билиинерни база хынап кордувус. Эр-хейлер! Класс шагынга идекпейлиг киришкенинер дээш четтирдивис.