Сведения о внеурочной деятельности

               1-ги класска «Улусчу ужурлар» курузунун тайылбыр бижии.

 1-ги класстың «Улусчу ужурлар» курузунун ажылчын программазы 2003 чылда унген Г.Д.Сундуйнун 1-2 класстарга  «Улусчу ужурлар» номунга даянып тургускан. Бо ажылчын программа эге школаның Федералдыг күрүне стандарттарының сорулгаларын чедип алырынче угланган. «Улусчу ужурлар» курузунун ажылчын программазын дараазында нормативтиг документилерге ундезилеп тургускан:

• 2014 чылдын декабрь 19-та №1643 дугаар Россия Федерациязынын Ооредилге болгаш эртем Яамызынын хоойлузунун бадылааны Куруненин Федералдыг эге ниити ооредилге стандарттары
• 2012 чылдын декабрь 29-та ундургени Россия федерациязынын Федералдыг хоойлузу№273-ФХ «Россия Федерациязынга оорениринин дугайында» (2013 чылдын 05.07 эдилгези)
• 2015 чылдын сентябрь 15-те ТР Ооредилге болгаш эртем Яамызынын сумелээни ооредилге номнарынын данзызы
• Ак-Довурак хоорайнын дугаары дорт ортумак ниити билиг школазынын ооредилге планы
• РФ кол санитарлыг эмчизинин 2010 чылдын декабрь 29-та №189 дугаарлыг доктаалы Санитарлыг дурумнер болгаш нормаларны бадылааны 2.4.2821-10 «Ниити ооредилге албан черлеринге ооредилгенин бердингенин организастаарынга санитарлыг-эпидемиологтуг негелделер»
• Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери Ак-Довурак хоорайнын дугаары дорт ортумак ниити билиг школазынын чижек ооредилге программазы
• Ак-Довурак хоорайнын дугаары дорт ортумак ниити билиг школазынын эртемнер программаларынын курстарын тургузары болгаш бадылаарынын саавыыры

Курстун ниити характеристиказы

         Улусчу педагогика амгы национал школаның өөредилге-кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазының кол үндезинин тургузуп, ниити өөредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп, быжыг турушту ээлеп турар. Чоннуң чаагай чаңчылдары, сагылга-езулалдары, ужурлары улусчу педагогиканың кол өзээн тургуспушаан, өзуп орар салгалдың кижизидилгезиниң депшилгелиг аргаларын байлакшыдып турар.

 Тыва чоннун чаагай чанчылдары болгаш ёзулалдары-национал культуранын чарылбас кезээ болур.Тыва чоннун бо соолгу чылдарда уттундуруп бар чоруур чараш чаагай чанчылдарын  база ёзулалдарын катап тургузуп,   аныяк оскенни болгаш бичии чаштарны кижизидер чорукка бурунгу чанчылдарны ажыглап нептередири -хуннун чугула айтырыгларынын бирээзи бооп турар. Чанчылдар болгаш ёзулалдар- улустун тоогу болгаш культура талазы- биле унелиг эртинези болур, салгалдан салгалче, улуглардан бичиилерже ол дамчып келген. Тыва улус «кижи болуру чажындан , аът болуру кулунундан» дээр болгай. Кижизидилгеге чоннун чаагай чанчылдарын амгы уенин байдалы-биле дууштур ажыглап ооренири канчаар-даа аажок чугула, дээштиг чепсектин бирээзи.

 Аныяк салгалдарга болгаш бичии чаштарга төрээн чонунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээдирери- кандыг-даа күрүненин ыдыктыг хүлээлгези. Чүге дизе эрткен үе дээрге амгы болгаш  келир үенин фундаментизи, күрүненин быжыг болгаш кучулуг болурунун магадылалы.Хоойлу езугаар кандыг-даа чон культуразын өөредилге черлеринге шингээдир эргелиг, күрүне анаа чогумчалыг байдалдар тургузар хүлээлгелиг.

1-ги класска «Улусчу ужурлар» курузун ооредиринин кол сорулгалары:

• тыва чоннун чаагай чанчылдары болгаш ёзулалдары-биле таныштырар
• өөреникчилерниң мөзү-шынар болгаш бот-кижизидилгезинче угланган чоннуң чагыг суртаалдарын, езу-чаңчылдарын билиндирер
• улусчу педагогика болгаш ада-өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарынга даянып алгаш, келир уениң мөзү-бүдүштүг, хундулээчел салгалын хевирлеп кижизидер
• чаагай чанчылдарны амыдыралга ажыглап, оларны ургулчу сагып чоруурунга чанчыктырар
• өөреникчилерниң угаан-медерелин, чүве шиңгээдирин, бот-башкарнырын, чогаадыкчы чоруун, бот-туружун бедик чадаже көдүрер

«Улусчу ужурлар» курузунун ооредилге планында туружу

          Ниитизи-биле программа езугаар «Улусчу ужурлар» курузунга 135 шак кордунген.

1-ги класска-33 шак

2-ги класска-34 шак

3-ку класска-34 шак

4-ку класска-34 шак

Программаны шингээткениниң планаттынган түңнелдери:  

 Личностуг  (бот-тускайлан туннелдер)

• Төрээн черинин, торел чонунун чаагай чанчылдарын кадагалап арттырарынга өөреникчиниң  бот киржилгези;
• Тыва чоннун чаагай чанчылдары национал культуранын кол коргузуу база мээ-медереливистиң шынарын көргүзериниң кол чепсээ;
• Чараш чанчылдар национал культуравыстың кол болуушкуну;
• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге ёзу-чанчылдарнын онзагай хевирлерин ажыглап билири

Предметтиг  (эртемге хамаарыштыр)

 Тыва ёзу-чанчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглаттынары:

• куш-ажыл кижизидилгезинге
• бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга
• эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге

Метапредметтиг

• Өөренип турар эртеминиң  тема, бөлүк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;ону амыдыралга боттандырары
• Башкының удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны күүседип өөренири;
• Бот хыналданы, удур-дедир хыналданы чорудары
• Өөренген темазынга алган билиглерин түңнеп болгаш үнелеп билирин боттандырары;

• Өөредилге даалгаларын күүседип турар үеде херек ужурлуг медээлерни тып билири, эрткен темаларга даянып, бодунун чугаазын болгаш кылдыныгларын тода билдингир кылдыр дыннакчыга дамчыдып билири, ооренген чуулун херек кырында бодунун кылдыныглары-биле бадыткаары

• алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;

• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай түңнелге келири
• бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары;

Ооредилге-тематиктиг план:

«Улусчу ужурлар» курузунун тургузуу

Бирги чылдың кичээлдериниң үндезини өг-бүле, ажыл-агый, төрээн чер, төрээн чурт дугайында эге билиглер болур. Төрээн чурттуң чедимчелиг, сайзыраңгай байдалы.

 Бир-ле дугаарында, найыралдыг, ажыл-агыйжы  өг-бүледен, ол ышкаш карак кызыл чогаадыкчы, тургузукчу чоруктан эгелээр деп идея мында салдынган: чедимчелиг чурттаар дизе, ону бодуң кызыл күш үндүрүп  ажылдап тургаш чедип ал.

Бирги класска уруглар   төрээн суурунуң, кожуунунуң, Тывазының  ажыл-агыйы, аал коданы, төрел харылзаалары-биле, ол ышкаш аңаа хамаарышкан чогаалдар-биле таныжар.

Элээн хөй үени номчулгаже, янзы-бүрү экскурсияларже, ужуражылгаларже чарыыры көрдүнген.

1 дугаар класстың өөредилге номун колдуунда башкы номчуп бээр. Видеоматериалды номчулга соонда көргүзер болза таарымчалыг.Ырларны «дыңнаңар», «ырлажыңар» дээнин барымдаалап ажыглаар.

Ажыглаар методтары, аргалары: оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана- солун, улегер домактар, тывызыктар, ырлар, когудуглер, тоолдар , тоолчургу чугаалар,  улустун  оюннары…

Ооредилгенин эртем талазы-биле материал-техниктиг болгаш ооредилге-методиктиг хандырылгазы

1.Г.Д. Сундуй, Г.К. Ондар «Улусчу педагогика» Кызыл, 2004

2.Г.Д. Сундуй «Улусчу ужурлар» Кызыл, 2003

3.« Улусчу ужурлар» 1 класс (электроннуг ооредилгелиг ундурулге) ТР-нын ооредилге, эртем яамызы, Кызыл,2008

4.Матпаадыр. Кызыл, Тыв. НУЧ,1991.

5.Ооржак Х.Д-Н.Тыва шимченгир оюннар.-Кызыл,Тыв. НУЧ.,1995.

6.Самбу И.У. Тыва оюннар.-Кызыл.Тыв.НУЧ.,1992.

7.Улусчу педагогика. Чижек программалар чыындызы.Эртем талазы- биле редактору Сундуй Г.Д.-Кызыл,Тыв. НУЧ,1995.

8.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чоннун бурунгу ужурлары.-Кызыл, Новости Тывы,1994

9.Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чанчыл. –М; Тройка,1999

Өөреникчилернин билиинин деннелин дараазында барымдаалар ёзугаар илередир:

Шингээл барымдаазы – депшилгелиг улусчу чанчылдарны, ужурларны шингээткенинин деннели.

Уне барымдаазы – өөреникчилернин депшилгелиг улусчу чанчылдарны, ужурларны, аас чогаалын үнелеп турарынын деннели.

Аажы-чан барымдаазы – өөреникчи кижининэтикетти сагып турарынын деннели.

Чыл төнчузунде өөреникчинин билир ужурлуг чуулдери:

• Уругларнын өгге алдынарынын ужуру
• Кижи сеткили хомудатпас ужурлар
• Олут ужурлары
• Аалчыны уткууру, ,хулээп алыры,удээри
• Аал коданынын ужурлары
•  Торээн чер ужурлары
• Уруглар оюну, аас чогаалын билири

Туннели: Мөзү бүдүштүг, ёзулуг тыва кижини келир үениң салгалындан хевирлеп үндүрер деп  төнчү сорулгалыг.

1-ги класска «Улусчу ужурлар» курузунга календарь-тематиктиг план

Результаты учащихся во внеурочной деятельности

Тыва дылдын болгаш номчулганын ажылчын программазы

1-ги класс

                                                     Тайылбыр бижик 

       Россия Федерациязының «Россияның школазы» деп өөредилге-методиктиг бөлүкке, Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң эге школага 1-4 класстарга тыва дыл талазы-биле күрүне стандарттарынга дүүштүр, 2013 чылда 1-ги класска А.А. Алдын-оол,  К.Б.Март-оол, Н.Ч.Дамбаның «Үжүглел» номунга, 2008 чылда Наталья Чоодуевна Дамбаның тургусканы тыва дыл программазынга даянып тургускан 1-ги класска тыва дыл эртеминге  ажылчын программа.

Тыва дылдын ажылчын пргограммазын дараазында нормативтиг документилерге ундезилеп тургускан:

• 2014 чылдын декабрь 29-та №1643 дугаар Россия Федерациязынын Ооредилге болгаш эртем Яамызынын хоойлузунун бадылааны Куруненин Федералдыг эге ниити ооредилге стандарттары
• 2012 чылдын декбрь 29-та ундургени Россия федерациязынын Федералдыг хоойлузу №273-ФХ «Россия федерациязынга оорениринин дугайында» (эткени 2013 чылдын 05.07)
• 2015 чылдын сентябрь 15-те Тыва Республиканын Ооредилге болгаш эртем  Яамызынын бадылааны  978-д дугаарлыг дужаалынга даянган Тыва Республиканын Ооредилге Яамызынын сумелээни ооредилге номнарынын данзызы.
• Ак-Довурак хоорайнын ортумак ниити билиг  школазынын ооредилге планы
• Россия Федерациязынын кол санитарлыг эмчизинин 2010 чылдын декабрь 29-та №189 дугарлыг доктаалы «Санитарлыг дурумнер болгаш нормаларны бадылааны 2.4.2821-10 «Ниити ооредилге албан черлеринге ооредилгенин бердингенин организастаарынга санитарлыг-эпидемиологтуг негелдер»
• Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери Ак-Довурак хоорайнын номери дорт ортумак школазынын чижек ооредилге программазы
• Ак-Довурак хоорайнын номери дорт ортумак ниити билиг  школазынын  эртемнер программаларынын, курстарынын  тургузары болгаш бадылаарынын саавыыры.

  1-ги класска тыва дылды ооредиринин кол сорулгалары

1) уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредир;

2) оларга торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээр;

3) уругларны ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларнын дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглерже чуткулун оттурар;

4) номчулга болгаш бижилге-биле холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга ундезилээш, оореникчилерни материалистиг узел-бодал-биле чепсеглээр; 5) уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидер;

6) ооренип турар чуулдерни сайгарып, болуктеп, деннеп, туннеп билиринге, оларнын иштинден кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга  чанчыктырар.

Курстун ниити характеристиказы

Тыва дыл – Тыва Республиканын ундезин чурттакчылары болур тываларнын торээн дылы. Амгы уеде ол Тыва Республиканын куруне дылдарынын бирээзи болганы-биле оон ажыглалы хой талалыг. Ол дээрге чугле харылзажырынын эвес, тыва культуранын – улустун аас чогаалынын, литературанын, театр уран чуулунун болгаш радио, теледамчыдылгаларнын, парлалганын, эртемнин, албан-херек кылырынын, ооредилгенин база кижизидилгенин дылы.

Школанын ооредилге системазында эге школа онзагай черни ээлеп турар. Оореникчилернин баштайгы эге чадада торээн дылынга алган быжыг билиглери, мергежилдери база чанчылдары оларнын ниити сайзыралынга, кижизидилгезинге салдарны чедирер база кол ниити ооредилге чедип алырынга эргежок чугула базаны тургузар.

Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин национал - девискээр кезээ эге школанын оореникчилеринин ниити сайзыралынче, оларнын билиинин практиктиг болурунче угланган.

Ооредилге программазынын тургузуу

1-ги класстарга  тыва дыл программазы дараазында уш болуктен тургустунган

1. «Бижикке ооредири болгаш чугаа сайзырадылгазы».

Бижикке ооредири 1 класска сентябрь 1-ден март 24-ке чедир уламчылаар болгаш уш уеге чарлыр:

1. Белеткел (ужуглел мурнунун) уези;
2. Ужуглел уези
3. Ужуглел соондагы уе.

2. «Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы».
3. «Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

Болук бурузу тус-тус кезектерге чардынар. Моон-биле кады ук болуктер аразында харылзаалыг.

Бижикке ооредири болгаш чугаа сайзырадылгазы

 Белеткел уези  

Амгы тыва эге школада бижик ооредилгези (номчулга болгаш бижилге) тыва дыл болгаш торээн чугаанын эге чадазын тургуспушаан, оларнын чардынмас кезээ бооп турар.

1-ги класска белеткел уезинден эгелээш-ле, ооредилге-кижизидилгелиг ажылдарга хамаарыштыр башкынын мурнунга дараазында кол сорулгалар салдынып кээр:

а) уругларны школанын чурум сагылгазы-биле таныштырып, оларны анаа чанчыктырары;

б) уруглар коллективин тургузуп, организастаары;

в) бижикке ооредиринге белеткел.

 Сорулгаларга дууштур ол ажылдарнын кол угланыышкыны (утказы) – уругларнын чугаазын сайзырадыры, ниити билиин бедидери, ооредилгеге белеткээри болгаш бижикке ооредири.

Бирги классчылар назы харынын хире шаа-биле эвээш эвес чуулдерни билир. Оларнын ол практиктиг билиглеринге башкы даянып тургаш, долгандыр турар хурээлел болгаш амыдыралдын дугайында бодалдарын, билиглерин, мергежилдерин улам делгемчидер ужурлуг. Бойдуста чувелернин болгаш  амыдыралда болуушкуннарнын ужур-утказын билиндирерде, оларнын ниити болгаш тускай кезектерин деннеп, шын кичээнгейлиг сайгарарын чедип алыр. Оон чогуур туёнел ундурерде, анализ болгаш синтез аргаларын ажыглап билиринге чанчыктырар.

Уругларны доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал болгаш сонуургаачал, ооредилгеге сундулуг болурунга белеткээр. Дузааргак болгаш ооруп четтиргенин илередиринге, улуг кижилерни хундулээр чорукка ооредип, кижилернин будурген куш-ажылын унелеп билиринге кижизидер.

Кодээде-даа, хоорайда-даа чурттап турар 6-7 харлыг уругларнын ниити сайзыралы, составы болгаш психологтуг онзагай байдалдары бот-боттарындан ылгалып турарын башкы эскерер ужурлуг. Оларнын-биле ниити организастыг болгаш хуузунда ажылдарны чорудуп тура, школанын корум-чурумун сагыыр чорукка чанчыктырып, бижик ооредилгезин шын шингээдип алырынче угланган ажылдарны куштелдирери.

1-ги класска келген уругларга чаа амыдырал эгелээр. Улуг-даа, бичи-даа кижилер-биле олранын харылзаазы улам ковудээр. Дыка хой чаа-чаа кижилер-биле ужуражыр, чугаалажыр апаар. Ынчангаш уругларнын чугаа этикедин сагып билиринге ооредип, эге билиглерни бээр. Уругларнын боттарындан улуг болгаш бичии кижилер-биле чугаалажырынын этикединге база ооредир. Улуг кижилер эпчок азы берге берге байдалга таварышкан болза, оларга боттарынын шыдаар шаа-биле дуза чедирип, эки сеткиишкин илередиринге чанчыктырар.

Башкынын бир кол сорулгазы уруглар коллективин тургузары болганда, уругларнын аразында найыралдыг, эш-оорзурек, толептиг хамаарылгазын улам сайзырадыры чугула. Боттарынын аразында хундуткелдиг, чазык-чаагай чугаалажыр, эжинин саналын деткиир азы анаа бодунун бодалын немээр; эш-оорунун созун дыннаар, оларга дузалажыр ийикпе кошкактарны камгалаар моз\-шынарга кижизидер.

Ниитилел амыдыралынын боттуг чижектеринге башкы даянып тургаш, бижик ооредилгезинин уезинде болгаш ужуглел соонда уеде-даа уругларны торээн чуртунга, оскен булуннарынга, оон чонунга болгаш бойдузунга ынак болурунга, чылдын уелеринин аайы-биле бойдуста оскерлиишкиннерни, кижилернин куш-ажылын эскерип билиринге ооредир.

Оон-биле чергелештир башкы долгандыр турар хурээлелге болгаш бойдуска хамаарышкан тускай темаларлыг беседаларны, экскурсияларны, хайгааралдарны чорудар болгаш класска-даа, класстан дашкаар-даа номчулгага янзы-буру темалыг чечен-чогаалдарны, улустун аас чогаалдарын номчуп таныштырар.

Номчаан чогаалдарынын утказынга дууштур ында киржип турар маадырларнын болгаш долгандыр турар кижилернин чаагай ажыл-херээнин боттуг улегеринге даянмышаан, уругларны экииргек, эскериичел чорукка, ак сеткилдиг, найыралдыг, шынчы болурунга кижизидип, эки мозу-шынарнын эге билиглерин бээр. Мегечи, каржы, бодун тогдунар, кортук, чалгаа дээн чижектиг багай чанчылдар чок турарынга кижизидер.

Бирги класска келген уругларнын сайзыралы, озулдези, шингээдип алыр аргалары шуут дески, ден эвес деп чуве билдингир. Белеткел уезинден эгелээш, уругларны школа (ооредилге) байдалынга бодун ап билир кылдыр чанчыктырар, башкыныё созун дыннап, кичээнгейлиг болурунга кижизидер, оларнын эки оорениксээр чоруун деткиир.

Ужуглел мурнунун уезинде бижилге талазы-биле белеткел ажылдары

Бижилгеге белеткел ажылдарынын кол сорулгазы болза бижиктиг гигиеназынын болгаш педагогиктиг негелделеринин эн бодуун, баштайгы чанчылдарын уругларга синниктирип ужуктер бижииринге белеткээр

Долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус-биле таныжылга, чугаа сайзырадылгазы

1 класска бо темага хамаарышкан ажылдар белеткел уезинден эгелээш, ооредилге чылы тонерге чедир уламчылаар.

Теманы билиндиреринин кол сорулгалары:

1) школага бир дугаар кээп турар уругларнын кичээнгейин болгаш угаап, билиринин аргаларын сайзырадыры; 2) долгандыр турар хурээлелде болгаш бойдуста болуушкуннарнын дугайында уругларнын билиглерин мооннээр, системажыдар; 3) оларнын аажы-чанынын эки талаларын байлакшыдар; 4) ог-булеге, школага, кудумчуга, хой-ниити черинге, бойдуска боттарын шын ап чоруурунун чанчылдарын хевирлээр; 5) ог-булезинин кежигуннеринге хундуткелдиг болгаш ынак, кижилернин куш-ажылы-биле будурген чуулдерге камныг, эш-оорунге, улугларга болгаш бичиилерге кичээнгейлиг болгаш хундулээчел болурунга кижизидер; 6) бойдусту камгалап, торээн черинге, торээн чурттунга ынак болурунга кижизидер.

 «Долгандыр турар хурлээлел болгаш бойдус-биле таныжылга» деп тема дараазында болуктерге чарлыр:

1.  Торээн бойдус.

•   чылдын уелеринин аайы-биле бойдуста болгаш кижилернин ажыл-ижинде оскерилгелер.
•    унуштер.
•    дириг амытаннар.

2. Долгандыр турар хурээлел-биле таныжылга.

• торээн чурт.

Бистин хоорайывыс, суурувус, кудумчуларывыс.

• ог-буле болгаш сагылга-чурум.
• Бистин школавыс болгаш клазывыс.

Ужуглел уези

    Ужуглел уезинде ооредир уннер болгаш ужуктерни дорт чадага хуваар.

   Бирги чада: номчулгага ооредип тургаш, чедип алыр сорулгалар: уннун ужуун, ужуктернин унун чазыг чок тыварынга чанныктырар; ооренип эрткен уннери состернин эгезинге, ортузунга, соолунге турда, чазыг чокка тып, состерни шын слогтаар; кыска, узун ажык уннерни болгаш оларнын ужуктерин ылгап билирин чедип алыр; ооренген уннер болгаш ужуктер-биле слогтар, состер кожуглап номчудар, «Ужуглелде» домактарны номчуп билир; ооренген уннери бар состернии тыварынга чанчыктырар, ужуктерни бот-боттарындан ылгалыр демдектерин барымдаалап танып билиринге ооредир.

   Ийиги чада: бирги чадада салдынган сорулгаларны кууседирин уламчылаар; ийи-уш слогтуг состерни номчуурунга уругларны чанчыктырар; т,п,к деп уннер состернин эгезинге, ортузунга, соолунге чорда, шын номчуурун чедип алыр; белен состерни слогтавайн шуут номчуурунга чанчыктырар, ол колдуунда ийи слогтуг состер болур; домактар иштинде бижик демдектери-биле таныштырар.кол сорулга- бугу уругларнын дески номчуурун чедип алыр; номда кирген домактарны ун аянын сагып, аянныг номчуурунга чанчыктырар.

    Ушку чада: ъ,е,ё,я,ю деп холушкак ажык ужуктерни ооредир. Бо чадада чедип алыр сорулгалар: ок-биле адаарын кадыг демдек-биле коргускен состерни, холушкак ажык ужуктерлиг состерни шын номчуурун чедип алыр; уш-дорт слогтарлыг состерни номчударын колдадыр.

    Дортку чадада: ь, ф, ц, щ деп уннерни болгаш ужуктерни ооредир. Бо чадада салдынган турар сорулгалар: улегерлеп алган уннерни шын дыннаарын, адаарын, номчуурун болгаш бижиирин чедип алыр; ук уннерни ооредип турар уеде оореникчилерге билдингир, ургулчу таваржыр состер шилип алыр; чиик состерни анализ кылбайн, слогтаашкын чокка номчуурунга чанчыктырар; состер болгаш кыска домактарны дурген, чугурту, медерелдиг номчуурун чедип алыр; домактарга ун доктаашкыннарын кылып, аянныг номчуурунга чанчыктырар.

Ужуглел соондагы уе.

     Бижилге, шын бижилге болгаш чугаа сайзыралыгазы.

     Бижик ооредилгезинин уезинде чедип алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдып быжыглаары.

     Ужуктерни, слогтарны, состерни, улуг эвес домактарны харылзаалыг, дески бижииринге ооредир шенелде ажылдар чорудары.

     Сос-биле ажыл. Уругларнын сос курлавырын байыдары болгаш идепкейжидери. Чувелер, чувелернин шынарын, кылдыныглар, кылдыныглар илередир состерни шын хереглеп билири, оларнын уткаларын тайылбырлаары.

Домактар болгаш харылзаалыг созуглел-биле ажыл.

    Башкынын айтырыгларынга харыыларны шын тургузуп билиринге ооредири, харыыларынга домактарнын ангы-ангы хевирлерин ажыглаары. Кандыг-бир тодаргай темага домактар тургузары, сюжеттиг чуруктар, хууда хайгааралдар ёзугаар улуг эвес аас чугаа тургузары.

Номчулга.

    Бижикке ооредиринин уезинде номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынын талазы-биле алган билиглерин, чанчылдарын ханыладыры болгаш быжыглаары. Номчулганын темпизин чоорту дургедедири. Кыска созуглелдерни иштинде номчуп, утказын сактып алары. Созуглелде болгаш оон ангы-ангы кезектеринде кымнын азы чунун дугайында чугаалап турарынга харыылап шыдаары. Бижик демдектерин барымдаалап шын номчуурунга болгаш рольдап номчуурунга эге чанчылдар. Номчаан чуулунге болгаш сайгарган чуруктарынга хамаарыштыр словарь ажылы чорудар.

Домактар болгаш харылзаалыг созуглел-биле ажыл

Башкынын айтырыгларынга харыыларын шын тургузуп билиринге ооредири, харыыларынга домактарнын ангы-ангы хевирлерин (медээ, кыйгырыг, айтырыг, алгы домактары) ажыглаары.

Чугаанын ужур-дузазынын дугайында эге билиг.

Кандыг-бир тодаргай темага домактар тургузар (школа, уруглар, дириг амытанныр дугайында дээш...), сюжеттиг чуруктар, хууда хайгааралдарын езугаар улуг эвес аас чугаа тургузары (башкынын айтырыглары-биле).

Эвилен-ээлдек болурунун дурумнери.

Харылзажылганын культуразы. Мендилежир болгаш чарлып байырлажырда хереглээр состер. Оске уругларнын харыыларын болгаш чугааларын узе кирбейн, кичээнгейлиг болгаш эки сеткилдиг дыннаарынга кижизидер.

Бижилге.

Ужулгел сондагы уеде бижилгеге чорудар ажылдар:

1. Бижик ооредилгезинин ужуглел уезинде уругларнын бижилге талазы-биле шингээдип алган билиглерин, чанчылдарын болгаш мергежилин туннеп, быжыглаары болгаш системажыдары.
2. уннер болгаш ужуктернин ылгалы. Ажык болгаш ажык эвес уннер.
3.    тускай ун  илеретпес ужуктер, алфавит-биле практиктиг таныжылга.
4. сос, домак, чугаанын чуден тургустунары.
5. слогтарнын дузазы-биле состу кожуреринин аргалары-биле практиктиг таныжылга.
6. ооренген ужуктерин болгаш оларнын состерде каттыжыышкыннарын шын болгаш  дурген тудуштур бижип билири. Улуг болгаш биче бижимел ужуктернин кезектерин барымдаалап шын бижиири. Бижимел болгаш парламал состерни, домактарны, кыска созуглелди самбырадан, номдан, тускай карточкалардан дужуруп бижиири. Бижииринин темпизин чоорту дургедедиринге янзы-буру мергежилгелер чорудары.
7. Адаары болгаш бижиири карышкак эвес состерни болгаш домактарны башкы адап бээрге, бижиири. Домак эгезинге улуг ужук бижииринге, оон соолунге улуг сек салырынга чанчыктырары. Кижилернин ат, фамилиязын, адазынын адын улуг ужук-биле эгелеп бижиири.
8. Бижилге гигиеназынын дурумнерин сагып билири.

Ужуглел уезинде болгаш  ужуглел соонда уеде номчуур кылдыр бердинген чогаалдарнын тематиказы

1.Ог-буле, школа, эш-оор

2.Кадыкшыл дугайында сагыш човаашкын

3.Бойдус болгаш кижилернин куш-ажылы

4.Дириг амытаннар болгаш унуштер

5.Бистин торээн чуртувус

6.Тыва чоннун чаагай чанчылдары

7.Улустун аас чогаалы

8.Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хуннер

Чараштыр бижилге

Улуг болгаш бичии ужуктерни, состерни, домактарны бижилгенин дурумунге даянып, шын болгаш чараштыр бижиири.

Тыва дыл эртеминин ооредилге планында туружу

          Ниитизи-биле программа езугаар бижик өөредилгезинге 165 шак бердинген. Неделяда 5 шак көрдүнген, 33 неделя.

Дөрт чылдыг эге школаның 1-ги клазынга «Үжүглел» 3 кезектен тургустунган:  өөредириниң мурнунда белеткел үези,бижик өөредилгези, yжүглел соонда номчулга болгаш бижилге.

Бо шактарны улдуңнар аайы-биле үлелгезин башкы боду тургузуп алыр.Кичээлдернин чижеглей хуваалдазы:

 1 улдунда – 45 шак

 2 улдунда – 35 шак

 3 улдунда – 45 шак

 4 улдунда – 40 шак

        Бижик өөредилгезиниң үелеринин аайы-биле шактар хуваалдазы мындыг:

Белеткел үези-9 шак

Үжүглел үези- 121 шак

Үжүглел соондагы үе- 35 шак

Номнуң бижикке өөредиринин мурнунда белеткел үезиниң кезээнде уругларны номчуп, бижип өөредиринге белеткээр материалдар кирген. Оларга домактар, сөстер, сөстүң үн-слог схемалары база ажык болгаш ажык эвес үннерниң үжүктерин дыңнааш, оларны ылгап тыварынга мергежилдер хамааржыр. Оон ыңай 6-7 харлыг уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадырынга хереглээр сюжеттиг янзы-бүрү уткалыг чуруктар бар.

       Чаа үннү болгаш оон үжүүн өөредиринге, баштай кыска ажык слогту номчуур. Оон соонда узун ажык болгаш  хаалчак слогтарны  номчуур. Ажык үннерниң үжүктерин кызыл будук-биле, а ажык эвес үннерниң үжүктерин көк будук-биле схемаларга демдеглээр.

Үжүглелдин арын бүрүзүнде сюжеттиг чуруктар кирген.

Класстан дашкаар номчулгага хереглээр чогаалдарның сөзүглелдерин, оларны чорударынга чамдык методиктиг сүмелерни база «Долгандыр турар амыдырал  болгаш бойдус –биле таныжылга» деп бөлүкке хамаарышкан беседалар, хайгааралдар даңзызын болгаш методиктиг талаларын бо номнуң сөөлүнде аңгы берген. Программаның бо бөлүктерин бижик өөредилгезиниң кичээлдери-биле катай эрттирер.

         Үжүглелди өөренип дооскан  түңнелинде уруглар  тыва дылының  онзагайын, оон улус аразында харылзажырының  кол чепсээ  база национал культураның кол болуушкуну дээрзин  медереп билир ужурлуг. Оларның   төрээн дылынга  эмоционалдыг хамаарылгазын, төрээн дылын шын ажыглап билирин, өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, түңнеп билирин  бүдүн өөредилгениң кол кезээ болурун билиндирер.

Үжүглелди өөренип тургаш, уруглар  аас болгаш бижимел чугаага боттарының  сагыш-сеткилин, угаан-медерелинде бодалдарын үндүр чугаалап турар кылдыр өөренип алыр база тыва дылынга  чугула херек  немелде билиглерни   янзы-бүрү  аргаларны ажыглап   чаңчыгарынга  өөредир.

Үжүглелди өөренип  дооскан үезинде уругларның чаа өөредиглиг материалга сонуургалы база  белеткел чадазы болбушаан, дараазында чаданы чедимчелиг  өөренип алырынга улуг идигни берип турар.

  1-ги класстан тура төрээн дылынга өөредири уругларны  чогаадыкчы болгаш интелектуалдыг шаан, бар курлавырын, сундузун, сонуургалын улусчу культурага, төрээн дылынга, улусчу педагогикага даянып, төрээн дылынга хандыкшыырын кижизидип турар.

 Үжүглел  программазын шингээткениниң планаттынган түңнелдери:  

 Личностуг  (бот-тускайлан туннелдер)

Өөреникчилерге хевирлеттинген турар билиглер:

• Төрээн дылывыс харылзажырының база мээ-медереливистиң шынарын көргүзериниң кол чепсээ;
• Төрээн дыл национал культуравыстың кол болуушкуну;
• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптүг ажыглап билири.;
• Төрээн дылын улаштыр өөрениринге сонуургалын оттурары;
• Аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

  Өөреникчилерге хевирлеттинип болурунуң билиглери:

• Төрээн дылын сайзырадырынга,ону кадагалап арттырарынга өөреникчиниң  бот киржилгези;
• Аас чугаага дылдың уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

          Предметтиг      (эртемге хамаарыштыр)

          Өөреникчилерниң  билип алган турар ужурлуг  билиглери:

• Чаа материалды ханы билип алырынче угланган белеткел ажылдары; номчулга, бижилге, уругларнын янзы – бүрү бот- ажылдары, чугаа сайзырадылгазы.
• Чаа үннү ылгап тывары.
• Ол үннүң артикуляциязын хайгаараары.
• Чаа үннү дыннаарынга  болгаш адаарынга мергежилге.
• Үннүң улуг, бичии үжүктери –биле таныжылга .
• Синтезтиг номчулга ажылдары:
• Слогтар номчууру.
• Домактар номчулгазы.
• Сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырынын ажылдарын  чорудары.
• Үжүктер кожаазы-биле ажыл.

      Өөреникчилерниң өөренип ап болур аргалары:

• Төрээн дылының бүгү үннерин болгаш үжүктерин, оларнын кол ылгалын билген турар ужурлуг;
• Сөстерде үннерни ылгап, оларның туружун тодарадып билир;
• Ажык, ажык эвес үннерни болгаш үжүктерни, кыска, узун ажык үннерни болгаш үжүктерни бот-боттарындан ылгап шыдаар;
• Домактарның болгаш сөстерниң анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан сөстерни ылгап тывар
• Улуг болгаш бичии үжүктерни шын, чараш тода бижип билир;
• Бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген сөстернин, домактарнын иштинден слогтап адап тура, шын дүжүрүп бижиири;
• Адаары болгаш бижиири дүүшкек 3-4 хире берге эвес сөстен тургустунган домактарны адап бээрге, үжүктерин кагбайн шын бижиири;
• Домак эгезинге улуг үжүктү бижиири;
• Домак сөөлүнге улуг секти салыры.

Метапредметтиг

Регулятивтиг  (углаар-баштаар)

Өөреникчилерниң чогуур деңнелге билип алыр ужурлуг билиглери:  

• Өөренип турар эртеминиң  тема, бөлүк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;
• Башкының удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны күүседип өөренири;
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуастыг частырыгларны тып билирин боттандырар;

 Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

• Өөренген темазынга алган билиглерин түңнеп болгаш үнелеп билирин боттандырары;
• аас болгаш бижимел чугааны  чогуур үезинде практика  кырынга өскертип  болгаш ажыглап билири

Билиин ханыладырынга түңнелдер (познавательные)

Өөреникчилерниң   өөренип алыр ужурлуг билиглери:

• Өөредилге даалгаларын күүседип турар үеде херек ужурлуг медээлерни  немелде номнар, статьялардан болгаш энциклопедиялардан тып билири;
• бодунун назы-харынга дүүштур янзы-бүрү словарьларга, справочниктерге  даянып билири;
• дылдың негелдерин күүседирде янзы-бүрү схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;
• белен таблицаларны, схемаларны, сөзүглелдерни немээри;
• дылдың адырлары: үн,үжүк, домак дугайында алган билиглерин деннеп, бөлүктеп, тып, ажыглап билири;
• алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, бөлүктеп, түңнеп билири;
• сөсте орфограммаларны янзы-бүрү аргалар-биле хынап билири;
• номчаан сөзүглелдериниң кол утказын  ылгап үндүрери;
• бодунун чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыннакчыга дамчыдып билири;

Өөреникчилерниң өөренип ап болур   аргалары:

• Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
• аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
• болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;
• алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;

Коммуникативтиг

Өөреникчилерниң өөренип алыр билиглери:

• аас чугаага диалогту ажыглап билири;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай түңнелге келири
• бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары;
• коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

 Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

      коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле медээни, билигни чедирери;

     удур-дедир хыналда үезинде бот-боттарынга  дузаны үезинде чедирип  билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Ооредилге-тематиктиг план

Ооредилгенин эртем талазы-биле материал-техниктиг болгаш ооредилге-методиктиг хандырылгазы

Башкынын ажыглаар литературазы:

1 А.А. Алдын-оол..Бодун номчу.-Кызыл.: Тыванын ном ундурер чери, 2013

2.  А.А Алдын-оолдуң “Диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы”-Кызыл: Тувинское книжное издательство, 2013

3.А.А. Алдын-оолдун , К.Б.Март-оолдуң, Н.Ч.Дамбаның «Үжүглел» 2013                            

4 .А.А.Алдын-оол , К.Б. Март-оол. Бижик ооредилгезинин кичээлдери.-Кызыл.: Тувинское книжное издательство, 2006

5. А.А.Алдын-оол.  Ужуглелдин бижилгези.-Кызыл. : Тувинское книжное издательство, 2014

6.А.К.Ойдан-оол. 1-4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы.-Кызыл.: Тувинское книжное издательство, 2000

Оореникчинин ажыглаар литературазы:

7. З.Л.Монгуш. Ужуктерни болгаш саннарны шын бижиири.-Кызыл.:Типография Республики Тыва

8. Э.Д.Ондар. Экии, школа!-Кызыл.:Тыванын ном ундурер чери2002

Электроннуг капсырылга:

1.А.Б.Ондар. Шын чугаалап оорен.

Өөредилге чылынын төнчүзүнде уругларның билип алган турар ужурлуг туннел билиглери:

• сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптүг ажыглап билири.;
• аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
• сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырынын ажылдарын  чорудары;
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг,    пунктуастыг частырыгларны тып билирин боттандырар

Өөреникчилерниң өөренип алыр аргалары:

• болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, кол бодалды дамчыдып билири;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай түңнелге     келири

Планаттынган түңнел билиглер

1.«Белеткел үези болгаш чугаа сайзырадылгазы»

Планаттынган түңнел билиг:

-  Өөреникчи кижиниң школага сагыыр дүрүмнери;

 - Өөредилге херекселдерин шын эдилеп, камныг ажыглаары;

- Сөс, домак, слог схемазы-биле таныжылга;

- Чугаа сайзырадылгазы, харылзаалыг чугааны тургузуп билири

2. «Үжүглел үези»

Планаттынган түңнел билиг:

 - Ажык, ажык эвес үннерни бот-боттарындан ылгап билири;

- Домактын схемазын тургузуп билири, сөстү слогтарга шын чарары;

- Сөс, домак, слог схемазы-биле ажыглап билири

 Билиг: өөренген үн болгаш үжүктерин ылгап билири. Слог, сөс, домак  схемаларын танып билири.

Ортумак деңнелдиң даалгалары:

Сөстерде каш дугаар үн дөмей эвес адаттынып турарыл?        сал- мал

       а) бирги үн                       б) ийиги үн                   в) үшкү үн

Үннери үжүктерден эвээш сөстү тывар.

                а) шары                      б) салаа                      в) чада

 Узун ажык үн кирген сөстү тывар.

                   а) аалчы                         б) чинчи                      в) малчын

Бедик  деңнелдиң   даалгалары:

Кайы сөстү шын эвес бижээнил?

        а) селеме                      б) өрге                          в) емчи

«сер…..» деп сөске кайы үжүктү бижиирил?

            а) э                                           б) е                                в) ээ

Ортумак  деңнелдиң  даалгалары:

Кайы сөсте  беш үн барыл?

        а) оолдар                     б) адыг                    в) малчын

Мындыг                                   схемага тааржыр сөстү тывар.

        а) аал                            б) чараш                                    в) чуур

Бедик  деңнелдиң  даалгалары:

Бо  схема кайы  домакка   хамааржырыл?  ________   ________   ________ .

                а) Суур чаны.

                б) Сүрен солун ном номчаан.

                в) Дагда арга бар.

 Кайы сөстү шын  бижээн-дир?

                     а) сар                               б) суур                     в) сор

3.«Үжүглел соондагы үе»

Планаттынган түңнел билиг:

- Ажык, ажык эвес үннерни, үжүктерни, эжеш ажык эвес үннерни танып, бот-боттарындан ылгап билири;

- Домакты билирин, сөстү слогтарга шын чарары;

- Ат, фамилиязын частырыг чок шын бижиири;

Билиг: өөренген үн болгаш үжүктерин ылгап билири. Слог, сөс, домакты эки билири.

Ортумак деңнелдиң даалгалары:

Ажык үнден эгелээн сөстү тывар.

                      а) школа                         б) авам                        в) башкы

Эжеш ажык эвес үжүктерни шыйыг дузазы-биле тудуштурар.

                 б                  к                                          д                    ш

                 в                  п                                           ж                    с                  

                 г                  ф                                           з                     т

Шын эвес слогтаан сөстү тывар.

                 а) та-вак                      б) у-руг-лар                в) са-азын

Ортумак деңнелдиң даалгалары:

Үннерден үжүктери хөй сөстү тывар.

                 а) коньки                     б) күске                         в) койгун

Өк-биле адаар үннүг сөстү тывар.

               а) эзер                                      б) эът                        в) ээремчик

Артык сөстү тывар.              

                а) демир-үжүк                   б) груша             в) кыдырааш

Бедик  деңнелдиң   даалгалары:

.«Кичээл» деп сөсте каш үжүк, каш үн барыл?

          а) 6 үжүк, 5 үн                  б) 5 үжүк, 6 үн             в) 6 үжүк, 6 үн

Шын  тургустунган  домакты  тывар.

                а) кара-оол, кылып, онаалгазын, алган

                б) Кара-оол, онаалгазын,алган, кылып.

                в) Кара-оол   онаалгазын кылып алган.

.Фамилияңны бижи:……………………………………….

 Адыңны бижи:……………………………………………..

 Шын харыылары болгаш баллдары.

Ортумак деңнелдиң даалгаларынга шын күүсеткени дээш 1 балл, а бедик

деңнелдиң даалгаларынга 2 балл салыр.

Чижек хыналда ажылдарның шын харыылары:

Чижек хыналда ажылдарның түңнелдерин үнелээри:

25-27 балл – «5». Бедик деңнелге күүсеткен.

24- 20 балл – «4». Бедик деңнелге күүсеткен.

19-15 балл – «3». Ортумак деңнелге күүсеткен.

14-тен куду – «2». Шиңгээдип албаан.