Солоҡсолоҡ шөғөлө, дәрес
план-конспект урока по окружающему миру на тему

Тема.  Соло7соло7.

Зилдә  Әхмәҙиә ҡыҙы Мәүлитова, Башҡортостан мәҙәниәте һәм тарихы уҡытыусыһы

Ма7сат.  Баш7орттар6ы8 традицион хужалы4ы 32м ш040лд2рене8 бере3е  соло7соло7 мен2н танышыу.

Йы3азландырыу.  Соло7соло7то8 эш 7оралдары, там4алар т0ш0р0лг2н 31р2тт2р. 7 синыфты8 « Баш7ортостан  м262ни2те» д2реслеге

Я8ы 31662р  я6ыл4ан плакат.

Д2рес барышы.

План.

1. Соло7тар нисек була?

2. Соло7соло7то8  эш 7оралдары.

3.  Соло7  32м умарта ним23е мен2н айырыла ?

4. Я3алма соло7.

У7ытыусы.

Б0г0нг0 тема - баш7орттар6ы8 традицион хужалы4ы 32м ш040лд2рене8  бере3е  «Соло7соло7» тура3ында.   Шифалы бал алыу сы4ана7тарыны8 бере3е булып  -  соло7соло7- баш7орттар 0с0н к1пт2н 4262тк2 инг2н ш040л булып тора.

И4тибарлы булы4ы6,  балалар, б0г0нг0 д2рест2н 16еге6г2 фай6алы ним2л2р алыр3ы4ы6 ик2н.

Уралда а4ас 7ыуышына ояла4ан 7орттар6ы8 балын алыр4а кеше бе66е8 эра4а тиклемге 1 ме8 йыллы7ты8 урталарында 0йр2нг2н.

Соло7тар нисек була 3у8?

К1с, 4262тт2, а4асты8 ер62н 2-3 метр бейеклет2 буйы метр ярым сама3ы, ки8леге 30-40  сантиметр бул4ан 7ыуышын 3айлай. ?орттар уны бик ентекл2п та6арта, стеналарын шымарта, тишек- тошо4она елем (прополис) 3ылай. А4асты8 7айыры3ы а9тында4ы  йомша4ыра7 7атламы е1еш бул3а ла, 5-10 сантиметр 7алынлы4ында4ы стенаны8 эсе 7оро була. Бота7 урындарыны8 сере1е, тумырт7а тише1е, 3ыуы7тан ярылыу ар7а3ында а4аста бер-нис2 тишек-яры7 булыуы м0мкин, бындай х2лд2 7орттар 7ыуышты8 к0нья7-к0нсы4ыш7а 7ара4ан а97ы 0л0ш0нд2, 4262тт2, 7ош-7орт к16ен2 салынып барма9лы7 урында бер ген2 тишек - кей2 7алдырып, баш7а тишект2р6е прополис мен2н б0т2штер2.

 Эст2 5-7 балауы6 3у6ыла. Улар тиге6 бер й1н2лешт2 л2, бер-бере3ен2 ар7ыс-тор7ос килтереп т2 3у6ыл4ан булыуы м0мкин. К2р2662р и62нг2 5-6 сантиметр етм2й тора. К2р2662р6е8 урта 0л0ш0н2 бала 3алына, 09т0 32м а9ты бал мен2н тултырыла.  К06, 7орттар эшт2н ту7та4ас, кешел2р соло7то ау6арып, балын ала тор4ан бул4ан. К1с, 2лбитт2, 32л2к ителг2н.

Ним2 ул соло7,  т18г2к умарта?

Соло7 - 19еп ултыр4ан а4ас7а 7орт 7ундырыу 0с0н со7оп я3ал4ан 7ыуышлы7, 2 т18г2к умарта и32 йыуан а4ас  т0п323ен2н соло77а о7шатып эшл2н2, уны  к1сереп й0р0т0рг2, к1т2рерг2 м0мкин. Умарта мен2н ер62 эш ите1е бик к1пк2 е8ел 32м у8айлы.

Д2реслек  мен2н  эш.

Я3алма соло7.

1-се у7ыусы 30йл2й. №1р2те та7та4а 7уйыла.

Бал 7орттарыны8 1662ре килеп 7унып соло7 булдырыу6арынан тыш соло7солар 1662ре л2 соло7 эшл2п 7уй4андар.  Я3алма соло7то8 диаметры тыштан 60 сантиметр6ан да к2м булма4ан. Уны8 0с0н 7арт 7ара4ас, им2н й2ки 7арама 3айлан4ан. А4ас7а там4а 3ал4андар. Соло7 ер62н 6-8 метр й2ки унан да бейегер2кк2 урынлаштырыл4ан. А4ас7а кир2м яр6амында менг2нд2р. Кир2м - 5 метр о6онло7та4ы 7айыш. Соло7со кир2м 3ирпеп 1рг2 к1т2рел2 бара, балта мен2н ба9ыр урын я3ай бара. ?айыш кир2м булма3а, й1к2н2н д2 ишеп ал4андар. Соло7 а9тындара7 ба9ып торор 0с0н а4ас ая7 ны4ыталар. Соло77а 7ыуыш 0801 0с0н о6он 3аплы б2л2к2й балта, а4ас эсен ырыу 0с0н б0р06, ба4ау, йыш7ы, соло7то8 эсен та6артыу 0с0н терпе фай6алан4андар. Улар6ы8 б0т23ен д2 ту66ан эшл2нг2н 7умта эсенд2 й0р0тк2нд2р. Соло7 эсен та6арталар 62, ар7ыры та4аралар 7уялар.Шунан 7орт инерлек урын - кей2 7алдырып, 7ап7ас ябалар. ?ыш7ылы77а соло7 7ап7асын 7оро 1л2н мен2н ны4ытып 7уялар. ?орт тотоу 0с0н ат 7ылынан ишеп 7абы7 тир2сле мо64а, тубал эшл2г2нд2р.

2-се у7ыусы 30йл2й.

Айыу менеп, бал ашап, 7орттар6ы ту64ытма3ын 0с0н, ту7ма7 элеп 7уй4андар. ;2й2т 7ы6ы7 был ысулды м2р2к2сел, а7ыллы, айыу хол7он я7шы белг2н кеше уйлап сы4ар4андыр. Айыу- бик с2мсел йырт7ыс. Ул е8елерг2 яратмай.Шуны8 0с0н д2 был ысул айыу6ы8 16-16е мен2н к0р2шерг2 тейеш.

Айыу соло7 урынлаш7ан а4ас7а 1рм2л2й. К1т2релеп еттем ген2 тиг2нд2, элеп 7уйыл4ан ту7ма7 7амасаулай. Айыу ту7ма7ты ипл2п кен2 ситк2 эт2. Л2кин ту7ма7 у4а килтереп 3у4а.Айыу, асыулана биреп, ту7ма7ты ны4ыра7 эт2р2. Ту7ма7 б21елеп китеп, та4ы ла ны4ыра7 б2р2. Айыу яр3ы4андан-яр3ый бара, х26ер инде ул ту7ма7ты этм2й, 2 16ене8 бар 42йр2тен 3алып, 3у4а башлай. Айыу 42йр2тл2г2н 3айын ту7ма7 та «42йр2тл2н2» бара. «мм2 айыу 3аман бирешерг2 тел2м2й. Арып, а4астан ауып т0шк2нсе к0р2шен дауам ит2. Х2л йыйып ал4ас, к0р2шен я8ынан дауам ит2.Бер-нис2 тап7ыр ауып т0ш0п, был соло7тан тамам т080лг2с кен2, асы77ан айыу икенсе урын4а а6ы7 э6л2п кит2.

Соло7 7орттары х26ер Б0рй2н урмандарында 4ына 3а7лан4ан.

У7ытыусы.

Эш 7оралдары. ( Д2реслект2 31р2тт2ре бар)

Соло7соло7та и8 т0п эш 7оралы - балта.  Ар7ыры балта бе6г2 16г2реш3е6 тиг2нд2й килеп етк2н. О6он 3аплы ар7ыры балта мен2н а4асты й2 сабып, й2ки нинд2й6ер ауыр н2м2 мен2н т0й623ен2 3у4ып со7ой6ар. Борон4о соло7солар6ан шул к0й0 3а7ланып 7ал4ан икенсе бер 7орал - й060 б0р0п эшл2нг2н ба4ау 6а баш7орттар6а ки8 тарал4ан. Эшт2 тар й06л0 балта ла, « б2реж» тип атал4ан тимер 7асау 6а йыш 7улланыл4ан. « бына 7ала7 - юн4ыс ме8 ярым йыл эсенд2 бер а6 16г2ртелг2н: й060 б0р0лг2н, 3абы эшл21г2 у8айлы итеп б0г0лг2н, исеме л2 «йоморо 0шк2» булып китк2н.  « бына йыш7ы 7ай3ы т0б2кт2 л2 элеккес2, тик, тырпы тип атал4ан эш 7оралы барлы77а килг2с, уны8 7улланыу даир23е ген2 тарай4ан. Йыш7ыны х26ер урман4а 3ир2к й0р0т2л2р, 2 0й62 а4асты со7оп батман я3а4анда, 7айыры3ын 2рсег2нд2 32м баш7а эшт2р62 ул бик у8айлы. Соло7соло7та 7улланыл4ан эш 7оралдары шулар 4ына. К1р23еге6,  к1п т1гел. Тау-урман баш7орттары соло7  со7о4анда бер нинд2й 62 бороп тиш2 тор4ан 7орал 7улланма4ан. Кей2не л2 ба4ау 32м 7асау мен2н тишк2нд2р.

№16лек 09т0нд2 эш.

Кир2м - 5 метр о6онло4о7та4ы 7айыш.

Б0р06 - а4ас 3аплы 7асау, у4а м0г0662н 7умта я3ала

Ба4ау - 1ткер ар7ыры балта

Терпе - шырт 7ылдан я3ал4ан умарта та6арт7ыс

Мо64а - айырыл4ан 7орт к1сен ябып тороу 0с0н 7абы7тан эшл2нг2н 3ауыт

Тубыл - 7абы7тан ки8 32м т182р2к й2ки о6онса итеп я3ал4ан 3ауыт

Б2реж - тимер 7асау

№орау6ар4а яуаптар.

1. Кейек 7орттар йорт 7орттарынан ни мен2н айырыла? ( ?ыра4ай бал 7орттары - сы6амлы, 3ыуы7, сирг2 бирешеп бармаусы, килеп йыш к1с айырыусы ег2рле 7орттар.)

2. Ним2 ул соло7?

3. Ни 0с0н 32р бер соло7то8 16 там4а3ы бул4ан? ( Тим2к, уны8 16 хужа3ы бар: ул беренсе булып тап7ан, 7орттарын яп7ан, балы а77ан).

Йом4а7лау.

Умартасылы77а 7ара4анда соло7соло7 - 7атмарлыра7 эш. Соло7 я3ау 0с0н махсус эш 7оралдары к2р2к. А4асты 0801 0с0н бик ю4ары о9талы7 к2р2к.Насар соло7 соло7 т1гел, у4а 7орт 7унмай. Эш шунда, соло7то 080п, эсен киптереп б0тк2с, уны 7орттар ихтыярына 7алдыралар, айырыл4ан к1с уны бик ентекл2п 0йр2н2 ала, о7ша3а 4ына килеп 7уна. Баш7орттар бер ва7ытта ла соло77а к0сл2п к1с бикл2м2г2н, с0нки бел2л2р: кис ябыл4ан к1сте8 ирт2нс2к сы4ып ките1е м0мкин. Бында т2би42т 16е талапсан контролер. Шу4а ла кеше тимер62н 1ткер эш 7оралдары эшл2й башла4ас 7ына, соло7соло7 мен2н ш040лл2н2 башла4ан.

)йг2 эш.

Д2реслект2ге 31р2тк2 7арап соло7соло7 7оралдарын д2фт2рг2 эшл2п 7уйыр4а.

?улланыл4ан 262би2т.

1.  М.;арифуллин. « Соло7соло7: тере 7улда - тере борон4оло7» //«Й2шлек»,1999.

2. Р. Вахитов. « Баш7орттар6а соло7соло7то8 башланыуы»,  «А4и6ел», №11