Кошларым-дусларым.
занимательные факты (окружающий мир) по теме
Предварительный просмотр:
Тема. Кошларым-дусларым. «Диңгез сугышы» уены.
Максат. Укучыларны безнең якларда яшәүче һәм яз көне күчеп килүче кошлар белән таныштыру, танып , аерырга өйрәтү; кошларның авыл хуҗалыгы корткычларын бетерудәге әһәмиятен аңлату, файдалы кошларны саклау.
Материал. «Кем ул? Нәрсә ул?» 1-2-3 томнар .
Г. С. Насыйров «Хезмәткә - хөрмәт».
Кичә барышы.
Укучылар ике командага буленәләр, үзләренә капитан сайлыйлар.
А.б. Балалар, әйтегез әле,»дөньяга нәрсә ике тапкыр туа? (кош).
Менә бугенге кичәбездә без сезнең белән шушы үзенчәлекле җан ияләре- кошлар турында сөйләшербез.
Җир шарында 8500 төрле кош бар, җирдә барлыгы 100 миллиард чамасы кош яши, дип әйтәләр галимнэр.Россиянең иксез-чиксез киңлекләрендә 700дән артык кош очрый.Татарстанда җәй көннәрендә 200 дән, ә кышын 40 төрдән артык кош очратырга мөмкин.
Кошлар җитез очалар.Мәсәлән, керәшә (яр карлыгачы) сәгатенә 150км, карлыгач 90 км, сыерчык 80 км, карга 50 км, чыпчык 30 км оча ала.
Кошларнын кайберләре бик югары оча. Мәсәлән , тургай 1900 м, чәүкә 2000 м, торна 4500 м, ә кайбер бөркетләр 7000 м дан да югарырак оча. Кошларның күзе үткен, колаклары сизгер. Мәсәлән, лачын кешегә караганда, 700 тапкыр яхшырак күрә,ул 2 км югарыдан йомранны күреп , сәгатенә 480 км тизлектә очып,йомранга ташлана.
Кошлар озак яшиләрме соң?
Саескан 20 ел, күгәрчен 35 ел, торна 40ел, карга 70 ел, акчарлак 45 ел, кыр казы 80 ел, кыр үрдәге 25ел, каз һәм аккош 80-100 ел, тәвә кошы 40 ел чамасы, тургай 13 ел чамасы, чыпчык 14 ел, бөркет һәм башка ерткыч кошлар кошлар 100 елдан артык яшиләр.
Кошлар - бик кызыклы җан ияләре. Алар арасында төрле һөнәр осталары: бик матур сайраучылар, оста йөзүчеләр һәм чумучылар, җитез
«балыкчылар» һәм «санитарлар» бар.Әйдәгез, без дә үзебезне сынап карыйк.Моның өчен сәяхәткә чыгарбыз. Барыбыз да юлга әзерме? Алдыбызда – зур «диңгез сугышы» .
-Диңгездә йөзү өчен нәрсә кирәк , балалар? (кораб).
-Ягез, корабларга утыру өчен капитаннарыгызны сайладыгызмы?
-Корабларны сайлап утыру өчен, кроссвордлар чишик.
Сораулары.
- Абдулла Алиш әкиятендәге мактанчык кош исеме (чы п чык)
- Ерткыч кош (бөрк е т ).
- Яз җырчысы (с ыерчык ).
- Кайгы теләүче кош (козгы н ).
- Йорт кошы ( үрд ә к ).
- Төн кошы ( ябала к ). «Чыпчык» командасы.
- Йорт кошы ( ә т әч).
- Кыр җырчысы (т у ргай).
- Ялтыравыкка кызыгучы карак кош (саес к ан).
- Тынычлык кошы (кугә р чен).
- Диңгездә корабларны озатучы кош ( акч а рлак).
- Оча алмаучы төньяк (боз) кошы (пи н гвин). «Тукран» командасы.
- Балалар, кораблар әзер, капитаннар әзер. Диңгез сугышын башлыйбыз. Безгә яхшы итеп атышырга кирәк.Кем кайсы ноктага ата, таблода координаталар ярдәмендә белдерергә тиеш. Мәсәлән, А 5. Рәсем кисмә карточкалардан ясалган, координата буенча артын әйләндерсәң, очко чыга, «+» тамгасы чыкса , әзер очко (30 балл), кораб бирелә. Тамга булмаса,
сорауларга җавап бирәсең.
«5» баллы сораулар.
1.Язын 1нче булып нинди кош безнең якка кайта? (карга).
«Яз башында» җыры. И. Шәмсетдинов музыкасы , Д.Аппакова сүзләре.
Кара карга кардан бара,
Канатларын кага-кага,
Әй мактана,әй мактана,
Канат очларына тагып,
Яхшы хәбәр килдем алып,
Яз башлана, яз башлана.
Яз хәбәрен алып килүче кара каргалар авыл хуҗалыгы өчен зур файда китерәләр. Бер кара карга җәенә чама белән 8 меңгә кадәр бөҗәк ашый.
Бер өер карга көненә 6 га чамасы басуны бөҗәкләрдән чистарта ( май коңгызын ашыйлар).
2.Сыерчыклар оядан башка тагын кайларда торалар? (агач куышларында ).
Сыерчык тәүлек эчендэ оясына 300-350 тапкыр бөҗәк алып кайта.
Өч атна буе сыерчык балалары көненә 50 тапкыр туена.Бер оя баланы тукландыру өчен май аенда гына да 7-8 млн. чамасы бөҗәк кирәк. Бер сыерчык семьясы бала үстерү чорын да 8 мең май коңгызы һәм аның кортларын ашый.
3.Кайсы кош бала чыгармый, оя кормый? (күке ).
Күке йомыркаларын башка кош оясына сала, аның балаларын башка кошлар карап үстерә.Әмма аның да хезмәте зур.Ул агач яфракларын ашаучы йонлач (төкләч) кортларны ашап, урманны корудан саклый. Күке сәгатенә 100 дән артык
шундый кортларны ашый, аның белән бер кош та ярыша ал -
мый.
4. Тукранны ни өчен урман докторы диләр? (Ул үзенең өтерге кебек үткен томшыгы белән агач кәүсәләрен тикшерә, ябыштыручан озын теле белән кайры астыннан гына тугел, үзагачтан ук кортларны чүпли).
«Урман докторы» .Марзия Фәйзуллина шигыре.
Тукран һәр агач саен
Тук-тук сугып карый.
Очлы борыны кошчыкның
Кирәкле эшкә ярый.
Агач кортучы кортларны,
Эзләп, чокып бетерә,
Урман докторы булып ул
Илгә файда китерә.
5.Җылы якка киткән кошлар оя ясыйлармы? (Юк ).
10 баллы сораулар.
1.Көлтәсеннән бастырыгы озын. (Саескан ).
2. Оядагы йомырка кабыклары кая китә? (Кош томшыгы белән җиргә алып ташлый ).
- Кайсы кошлар безнең якларда кыш көне генә яши? (Карабүрек, курай чыпчык – свиристель һ.б.).
- Козгын, ала карга , чәүкәне ни өчен «канатлы санитарлар» диләр? ( чүплекләрне чистарталар, үләксәләрне юк итәләр ).
--------
20 баллы сораулар.
- Иң кечкенә кошның исеме . (колибри , 2 грамм авырлыкта , төклетура зурлыгында, чәчәк нектарлары белән генә туена. Безнең илдә кәрлә тургай (королек ).Авырлыгы берничә грамм гына. Бик кечкенә булса да , елына 8-10 млн. бөҗәк- не юк итә.
- Ябалаклар нинди файда китерәләр? (тычкан, май коңгызы ашыйлар).
Сары ябалак елына 1000 гә якын кыр тычканын ашый, шулай итеп, 1тонна чамасы ашлыкны сакларга ярдәм итә.
- Кайсы кошның теле иң озыны? (Тукранның теле 15 см га җитә).
- Кайсы кош иң биектән оча? (Бөркет 7 км биеклектән оча, 2 км биектән очканда җирдәге йомранны күрә).
5.Нинди кош сөт бирә? ( Йорт кугәрчене бүксәсендә йоткан азыгын сөткә әверелдерә ике атна буе).
30 баллы сораулар.
1.Иң зур кош нинди кош? (Страус. Авырлыгы 90 кг га, биеклеге 2 м 75 см га җитә).
2.Авыл карлыгачлары ояны нәрсә белән ясыйлар? (балчык, селәгәй).
«Карлыгач» җыры. З. Хабибуллин музыкасы, Г.Тукай сүзләре.
3.Яр карлыгачы ни өчен җиргә төшми? (Аяклары кыска, канаты зур, очып күтәрелә алмый).
4.Ни өчен күгәрченнэр электр чыбыгына кунмыйлар? (Аякларында электр үткәрмәүче катлам юк).
40 баллы сораулар.
1. Чыпчык бер елда ничә тапкыр бала чыгара? ( 3-5 тапкыр)
2.Нинди кошлар төнне кар астында үткәрә? (көртлек, бо - җыр, суер ).
3.Кышын барлык бөҗәкләр йоклаганда песнәклэр нинди файда һәм зыян китерәләр? (Тукраннарны карчыгадан коткаралар , бөтәрләнгән яфрак эчендәге бөҗәк курчакларын ашыйлар; агач бөреләрен ашыйлар ).
Командалар ял иткән арада теләктәшләр белән уеннар уздыру.
1. БТАУИРССЛБУРГАӘН - тилгән
ТДБӘУДКСРБСГӘКАЙ - тургай
Ике бертөрле хәреф булса- сызасы, так булса – калдырасы, кош исеме килеп чыга.
2. «Яз җыры».
3. «Буталган хәрефләр» уены. ЫРЛЧГАКА -карлыгач
ЫКТШЫЗЛҮ -кызылтүш
4. «Хәтер» уены. Һәр уенчы бер кош исеме өстәп әйтә . (карга, карга- тукран, карга-тукран-песнәк һ.б.).
5. «Сүзләр чылбыры» уены. Кош исеме нинди хәрефкә бетсә, яңасы шул хәрефтән башлана .(Чәүкә-әтәч-чыпчык-карга-акчарлак-карабүрек-көртлек-карлыгач-чукыр һ.б.).
6. «Хаталарны тап» уены.
Кыш.Тирә-якта тынлык.Балалар урман буйлап экскурсиягә чыкканнар.
Ара-тирә сыерчыкларның дәртле җырлаулары ишетелә.Балалар хәйран калып аларны тыңлыйлар.
Урман юлы төрле җәнлек эзләре белән чуарланып беткән.Бары карагайның яшел ылыслары гына кар өстеннән күренеп торалар.
-Дуслар, карагыз әле, монысы керпе эзләре.Ул ауга чыккан, ахры,-ди арадан берсе.
-Нишләптер тиеннәр күренми әле?
-Тиеннәр йоклаганнар инде күптән,- ди икенчесе.
Ул арада якында гына буре нәрсә беләндер уйнап маташа. Ә - ә,ул тычкан тоткан икән бит.
Балалар шулай һәрнәрсәгэә игътибар итеп, күңелле генә ял итеп кайттылар.
7.Рәссамнар ярышы.Күз бәйләп, каз рәсеме ясау.
8. Йомгаклау: очколарны һәм корабларны санау. -Кургәнебезчә,балалар, һәр кош үзенең көченнән килгәнчә җир шарында урман һәм авыл хуҗалыгы өчен бик зур файда китерә, корткычлардан, пычранудан саклый, матур сайраулары белән күңелебезне күтәрә. Шуңа күрә һәрберебез аларга ярдәм итик, ачлыктан, салкыннардан саклыйк.
«Канатлы дуслар». З.Хабибуллин музыкасы, Г.Лотфи сүзләре.
1. Бар безнең 3. Тимәгез
Канатлы дускайлар- Кошларга, сайрасын,
Сөекле, Бетерсен
Файдалы кошкайлар. Зарарлы кортларны.
2. Кыр, урман, 4. Кыш көне
Бакчаны саклыйлар. Салкында һәр бала
Кич, иртә Җим сипсен,
Бик матур Ашатсын
Сайрыйлар. Кошларны.
Төзеде һәм үткәрде:Асадуллина Гөлфинә Габделфәртовна.
Балтач районы Чапшар башлангыч мәктәбенең
1 нче категорияле укытучысы.