Куш ажылдын эге хевири
план-конспект урока по теме

Айбы – куш-ажылдын эге хевири

Бистин ада - огбелеривис амыдыралдын дозу куш-ажыл дээрзин кончуг эки билип чорааннар. Оларга куш-ажылдьщ бодуун философиязы шагда-ла узе сеглеттинген: «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок», «Кежээ кижи ажыл сургаар, чалгаа кижи дыжын хараар», «Кежээнин  мурнунда хунду, чалгаанын мурнунда кочу" дээн. Бо дээрге чус-чус чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан тыптып торуттунген бодалдарынын дуйуушкуну, оларныц куш-ажылга хамаарыштыр мораль-этиктиг коруушкуну болур. Огбелернин байлак дуржулгазындан богунде-даа «узуп» алыр чуулдеривяс хой, манаа чугле дыка эскериичел, кичээнгейлиг чорук негеттинер.

         Бо удаада ог-булеге уруглар айбызын керээлинер. Айбы – куш-ажылдын эн бодуун эге хевири деп бодап аалынар. Бир эвес ынчаар коор болза, уругларнын куш-ажылы азы айбы дараазында чадаларга /болуктерге/ хувааттынар.

       Бирээде. ог-бажын иштинге ажыл. Уругнун 2-4 хар уези. Кылыр ажылы: авазынын айбызын езугаар идик-хевин танып, иезинге эккеп берип турар апаары азы 3-4 харлыында ойнаар кызын танып, боду хепкерип турар апаары. Манаа когудуглуг айбы колдаар. Ийиде. одекке, даштыгаа ажыл. Уругнун 5-6 хар уези. Кууседир ажылы: одекке анай-хураган ыдар- тударынга, одек, кажаа ишти аштаарынга шаа-биле киржнп эгелээри. Ажыл /айбы/ ынчан улуг улус киржнлгелиг болганда,  улегер-коргузуглуг айбыга хамааржыр. Ущте, коданга ажыл. Уругнун 6-8 хар уези. Кууседир ажылы: аал коданынга анай- хураган кадарар, арыгдан чээргеннээр, хемден суглаар. Айбы ынчан бичии кижиге даандырылга, хулээлге уткалыг болур. Дортте, хову-шолге ажыл. Кол кууседир ажылы - хой кадарар, чокку арыгдан ыяштаар, суглаар. Элээди назынныг 7-12 хар уези. Ажыл ынчан ада-иенин талазындан уругга бузурел коргускен, а уругнун талазындан ыяк медереп -билиишкинниг, бот- тускайлан кууселделиг болур. Беште, оол болгаш кыс уругларныц боттарыньщ аайы-биле ажылынын нарын хевирлеринче шилчиири. Элээди назынныг 13-15 хар уези.  Ынчан оолдар хойдан ангыда, «эр соруктуг»  ажыл-чылгы кадарар, кузеттээр, улуг улус, эдерип, ырак тайгаларже аннаар, Дииннээринге азы тараа, суггат дээн ышкаш ажылдарны чоорту бот-тускайлан кылырынга сундугарлар. Уруглар база ындыг. Олар ам улуг улус ажылынче чоорту шилчип, алгы- кеш эттээр, тон-хеп даараар, идик улдурар дээн ышкаш нарын ажылдарны кылчып эгелээр.

   Ам устунде айыттынган  чадаларнын аайы-биле уругларны ог-булеге куш-ажылга кижидилгезинин чамдык аргаларын керээлинер. Хамыктын мурнунда, куш-ажыл кижизидилгези-биле аажы-чан кижизидилгези чара кордунмес, а чергелештир чоруур, ынчалза-даа эгенин эгези куш-ажылда чыдып турар дээрзин база катап сагындырып каалы. Бо чуулду бижип турар уезинде Тыванын база бир хоочун башкызы, чогаалчы Монгуш Эргептин "Куш-ажыл - амыдыралдын ундезини" /"Бащкы" N 6 ар. 93/ деп материалы унген. Кыска чуулдун автору чамдык чоптуг эскериглерин амыдыралдан чижектерге кергуссе-даа, ол, бугуну чогум кандыг арга-методтар-биле чедип алырын сорулга кылдыр салбаан хире болду. Ынчалза-даа        "Бугу-ле кижизидилгенин эн-не кол кезээ куш-ажылга кижизидилге болур" дээн башкынын бодалы дыка чугула болгаш шын туннел деп чепшээрешпес аргажок.

Ийет, куш-ажылчы кижизидилге. Борта база ада-огбелернин байлак дуржулгазынга даяныр бис. Куш-ажылчы этиктиг сагылгалардан чангыс чижек. Кандыг-бир ажыл кылып турган кижиге оске бирээзи таваржып келгенде: "Ууле бутсун" деп менди-кузээшкин кылырга, баштайгызы ыяап-ла: "Ындыг-ла болзун, чоонзун ам, чорук чогузун" деп харыылаар, а келген кижи "ол чорукту" чогутчуп /бодунун чоруу база чогузун дээн кузел-биле/, иженген кижинин кылып турган ажылынга дузалажы кааптарын черле утпас. Мында чугле куш- ажылчы сагылга /этикет/ эвес, а аажы-чан кижизидилгезинин бир хевири -  хундуткел ёзузу, дузааргак чорук дораан кеступ турар- дыр. Ол бугуну ам огге /бажынга/ чижеглей алырын оралдажып корээли.

Когудуглуг айбы

Каш шагда ындыг чораан - ие кижи ог- булеге эгенин эгези, оон, огнун кол ооргазы, сузуглели. Чангыс сос-биле, огде шимчеш дээр бугу-ле ажыл чангыс ава кижиде туттунуп турар, оон иштинде ажы-тел кижизидилгези - аванын нууру, хулээлгези, бойдустан чаяаган улуу. Ынчангаш харын "Ада созун ажырып бол бас, ие созун ижип болбас", "Улуг улустун созун дыннаар", "Ада- иезинин аайын эдерер" азы "Авазыныц аайындан эртпес" деп сестер кижизидикчи уткалыг угаадыглар болбушаан, куш- ажылдын эге хевири болур - авазынын оонун иштинге бичии уругларын ажылга чанчыктырарынын кол ооргаланыр, даяныр дестери болур. Ынчангаш. бичии кижинин ажылга чанчыгары авазынын айбызын кууседип турар уеден эгелээр. Айбы уруг кылыштап турар азы "чуве таныптар апарган" уезинден чоорту нарыыдап, айбыны бичии кижи анаа кергускен бузурел, кууседир ужурлуг хулээлге деп медереп билгиже чедир уламчылаар. Эн баштайгы ындыг айбы когудугден эгелээр. Ам ол дугайын чамдык чижектерге корээлинер. Манаа ие кижинин эвилел-ээлдек "оглум", "УРУУМ" дээринден ангыда, "кежээкей", "чассыгбай", "хенчекей" /оглунун азы уруунун уруун/, "эр хей", "ол болбазыкпе" дээн ышкаш когудуг-деткилгелиг сестери кончуг чугула. Чижээ, кылаштап турар апарган чаш уругну авазы: "Бопуктарын эккел, оглум, кедирип бээйн" дээш, чыткан черин айтып бээр азы "чучаан кайыл, эккел, кежээкей, кедирип бээйн" - деп туруп айбылаары, уругнун эккелген хевин шак-ла ындыг эвилел-чымчак сестер-биле кедирери ол безин кижизидикчи уткалыг. Ийи-уш харлыында "айбы талый берген" ындыг уруг ажылдын эн бодуун эге хевирлеринге ала- чайгаар /амдызында медерел-билиишкин чокка/ чанчыгар.

Манаа уттуп болбас бир чуул - когудуглуг айбы уезинде уругларнын бичии-даа кылган чуулу мактап-унелелди алган турар ужурлуг. Бичии уруглар ацаа дыка ооруур, ынчалза-даа бугу чуве ой-хемчээлдиг, кызыгаарлыг болур. Кижизидилгеге чангыс талалаар чуве турбас, манаа оваарымчалыг болбааже талаар. Ынчап кээрде, когудуглер- даа, деткиишкин-мактаашкыннар-даа кызыгаарлыг болур ужурлуг. Оон башка ындыг мактаашкыннарны -уруг ургулчу манаар, оон хензиг-даа кылган ажылын ыяап-ла эскерзин, мактазын дээр, а кажан ынчаар кылбаска хензиг чуве ужун артыктаар, могаттыныычал кижи унер. ада-ие ындыг уругну ("чуве кылыры садыглыг" болбас, а кызуг-даа кижиниц эскет чок кылыр Чуулу, хулээлгези деп угаадып сургаары чугула.

Уругларныц оюн-ажылы

Куш-ажылдын ора-сома кезектери уругларнын оюн-тоглаазынга база илерээр. Чижээлээрге, авазынын ону айбылап, хевин тыптырып, кедирип-хепкерип турганы уругнун ол бугуну оттунуглуг кылырынга, ылангыя кажан ол 3-4 харлыында ойнаар- кызын авазыныц ол-ла сестери-биле кедирип- хепкерип турар апаарынга чедирер. А ол дээрге ажыл, ажыл-оюн-дур. Оон эгелээш, ажылдын эге ора-сомазыныц салдынганы- ол. Уруглар ойнаар-кыстан чоорту сайзанакче шилчээнде, бо оюнга база куш-ажылдыц ора-сомазы, им-демдектери кеступ кээр. Ындыг демдектер сайзанак-огде куш-ажылдын херекселдери бала, согааштан эгелээш, деспи, дээрбеге чедир ыяап-ла бар болурунда. сайзанактаан уруглар база шаанче "ажыл кылыр". Чижээлээрге, тараа-даш дээр улдургей хурен азы бора дашты чуура соктааш, деспи хевирлиг какпак дашка "элгээр". Хоюндузу "далган" азы "хевек" болур, улдургей кезээ "тараа" азы "каржан" болур. Ол бугуну сайзанак-огнун "аалчыларынга"  хундулеп салыр, ашкарар- чемгерер. Мында бир онзагай чуве, "далган", "тараа" кылдыр уруглар белен материал болур элезин азы довуракты ажыглавастар, оларга ыяап-ла куш-ажылды негээр: чууруп, хоюглаар, элгээр, аяк-тавакка салыр тараа- даш херек. Чацгыс моон алгаш кеерге безин куш-ажылдыц ора-сомазы бо оюнда дыка илден-дир.

Оон ангыда мында аажы-чан кижизидилгезинин хевирлери база бар. Ылангыя "аалга келген кижи аяк эрии ьгзырар, аъш-чем /ак чем/ амзаар" деп хундулел ёзузун уруглар сагып турарлар. Ол сагыырда, авазынын "шайлап корунерем" дээр хундуткел сестерин ол олчаан оттунгулээрлер. База бир чижек. Чоокка чедир ындыг чорду, бир эвес аал эрги чазаг, кузег хонаштарынче кожер дей бергенде, уругларга оон оорунчуг чуве чок болур. Кошкун амыдыралдыг ада-егбелернин генетиктиг достери ажы-телге ол хире быжыгып, синниккени ол. Ол "кожуушкун" уругларнын оюн-тоглаазынга дораан илерээр. Улуг шыырак оолдар чуък соортур азы чуъктуг шарылар" бооп, бичиилерин "терге", "шанакка" соортур азы чуък кылдыр мундуруп ойнаар. Сайзанакка база ындыг, "щары-даштар", аът-даштар", олар шупту чуъктээн чуъктуг, кош-комнуг болур.

Бо бугуну амгы уенин уругларынын оюн-тоглаазынче шилчидери ындыг-ла берге эвес. Чуъктуг шарылар чок-даа болза, терге, шанак ам-даа бар. Ынчалза-даа оларны ам машина-балгат солуп турар болгай, уругларнын ойну-даа ынаар шилчээн. Богунгу бажында, уруглар садиктеринде 2- ден 5 хар чедир чеже-чеже "чолаачыларны", "трактористерни", "ужудукчуларны', "капитаннарны" чок дээр. Манаа ада-иелернин болгаш башкыларнын талазындан чугле хайгаараачал болгаш кичээнгейлиг болур чорук кончуг чугула. Ол чул дээрге бичии уругларнын бо чижектиг оюн- тоглаазынга болдунар-ла шаанче куш- ажылчы ора-соманы, эгени, уг-шигни киирери чугула. Биригээр чугаалаарга, тематиктиг оюннар /олар садик бурузунде бар болгай/ ог-буле бурузунге турза чогуур. Чижээлээрге, "КамАЗ - хомур-даш - шахта - суур", "такси - пассажир - вокзал", "аэропорт - самолет - ужудуушкун" дээн ышкаш "маршруттуг оюн-аян-чорук, оюн-ажыл уругларны куш-ажылдыц эн бодуун эге хевирлеринге чанчыктырары чугаажок.

                 Улегер-коргузуглуг айбылар

Ог-булеге куш-ажылчы кижизидилгеге ада-иенин хууда улегер-чижээ уругларга эн дээштиг, эн чедингир арга дээрзин бистин огбелеревис эки билир чорааннар. 6-7 харлыында уруглар аалынын одээнден унуп, аал коданындан крутаг инек-матпаа чыып, чоокку арыгдан ыяшгап, ырак эвес хемден суглап турар апаарлар. Ол бугуну эге дээрезинде авазы азы улуг акылары, угбалары-биле кады кылырлар. Чоорту боттары ооренирлер. Ынчан бичии оолакттын арыг кирип, чыьш эккелген эн баштайгы агбан-чээргени, инчеек ишти инек-матпаа /инчеекти чайын, кузун ынчаар база ажыглаар/, сыгыртаа хуунчук суу-даа болза, ол ам моон мурнунда дег, куш-ажылдын ора-сомазы эвес, а шынап-ла ада-иезинге дузазын када берген оглу-кызынын эн баштайгы ёзулуг куш-ажылчы базымы ол.

Чогум-на бо назыда уругларнын кылган ажылынга деткилге сестер, чептуг унелел оларны ол-ла ажылды оон-даа ынай кылыксаарынга, харын-даа эки кылырынга чедирер.

Даандырыглыг айбы        

Шаанда элээди оолдар тараа соктаар. Бо дээрге бичии кижиге дыка даржыктыг, халалыг ажыл. Ынчалза-даа ону кылыры албан, чуге дээрге огде сенден оске ону кылыптар кижи чок, азы "хой кадарган улус аштап келир", чок болза "аалга улус келир" дээн болза, ол-айбыдан чайлаар арга чок, ыяап кууседир ужурлуг. Ынчан аван азы ачан чай кадында анаа киржи каап /авазы черле челбип бээр/, "сен чус, мен чус, чеве" деп каап деткиирге, бичии кижиге дыка-ла оорунчуг, холдар дынзып, аар бала безин чиигей берген дег болур.

Бо хуннерде тарааже, бала-согаашче дедир эглип тур бис, мал-маганывыстан ам- даа чарылбаан бис. Тыва егнун уругларынын; мал-биле холбашкан куш-ажылы анай-хураганны ыдар-тударындан, челе, хонеден, анай-хураган карактаар, кадарар ажылдан эгелээр. Бистиц ада-иелеривис уругларын малга ынак кылдыр остурерде, анай- хенчелерин чаптап-чарашсынарындан, "чучууларын керем, уруум, кайда чорлар?", "мекекээлеринге сигенден бооп бер, оглум" дээн ышкаш айбыдан эгелээр.

„Анай-хураганга "сиген бооп бээри", чазын чер карандылай бээри билек, оларны оъткарары, кадарары, чогуур уезинде одекче киирип, хонелээри азы кажаалаары - бо бугу бир талазында, даалга-хулээлгелиг айбы, ийи талазында, авазынын бичии оолдарынга бузурелин коргускен айбы. "Анай, хураганны хойга кадып, эмзириштирип болбас" деп чувени бичии кижи шаа-биле медереп кылып турар. Ындыг чорук бичии уругга аал ажылы деп чул, ук ажыл-ишке оон ажык-дузазы, улуг-хуузу кандыгыл дээрзин медереп билиринге чедирер. Ынчан ол хулээлге болгаш бузурел деп чул дээрзин чоорту билип эгелээр.

Айбы-бузурел

Бичии кижи "анай-хураган шытпас", "малга эптиин, чыпшынчаан" коргузе бергенде, ол ам баштайгы удаада улуг акылары, угбалары-биле демнежип, кодандан ырап, ырак хову-шолдерге хой кадарарынче, тараа-суггат дээш, харын-даа аннаар, балыктаар ажылче шилчиир. Оон-биле куш-ажылдын эге хевирлери болур огге айбы, одекке ажыл, коданга кадат дээн ышкаш уш уе-чадазын эртип, куш-ажылдьщ баштайгы шылгалдаларын тудуп эрткени ол. Оон-биле "одек долгандыр" ажыл шингээттинген деп болур.

Элээди уруг ам аал коданындан ырап, бот-тускайлан, бот-башкарныр ажыл- херектерни кылып эгелээни ол. Тараа тарыыры, аннаар, дииннээри уе аайы-биле ээлчеглиг /сезоннуг/ ажылдар болганда, 10- 15 харлыг элээди оолдарнын /уругларнын- даа/ кол кылыр ажылы хой кадарары. Ынчалдыр аалдын кодан хоюн анаа бузуреп каан. Мал ажылдыг чоннун амыдыралынын негелдези ындыг. Манаа бо шагда хой кадарып чоруур элээдилер кайда боор деп болур бис. Хамык ужур мында хой-малда эвес, а элээди уругнун куш-ажылга чацчыгары, мергежиири, оон-биле амыдыралга дадыгары. Ынчалдыр уруг кижиге эргежок чугула бот-шынарларга, ылангыя шыдамыккай болгаш /чайнын изиинде, кыштын соогунда хой кадарары/ бот-харыысалгалыг чорукка база чоорту кижизиттинер.

        Алалаашкынныг айбы

 Бо чуулду туннээр мурнуцда чуну, чугаалап болурул? Шын, бо хуннерде бис улусчу педагогиканын эц дээре дээн, эки талаларын ооренип коруп, оон мурнакчы дуржулгазын щилип ап турар бис. Оон-биле кады, улусчу педагогиканын ог-буле кижизидилгезинде биске богунде-даа ооредиглиг болуп болур чамдык четпестерни база ожаап коор ужурлуг бис. Ол чул дээрге уругларга хамаарыштыр алалаашкынныг кижизидилге болур.

       Ол, сактырга, эскет чок чуулден, база-ла айбыдан эгелээр. Тыва ог-буле ажы-толдуг болгай. Олар колдуунда бир уенин, аразы ийи-бир хар ылгалдыг уруглар болур. Чамдык таварылгаларда барык чажыт чыгыы ындыг уругларны ажыл-ишке чанчыктырарда алалай коор чорук бо-ла тургустуна бээр. Чижээ, оол кижинин "эр апарганын" коргузуксээр ындыг уези оон 10- 11 харлыында дыка коску илерээр. Ада-ие назы-харнын ындыг нарын байдалын эскербейн, бир оглун "сен дээре кижи аъттаныпкаш /а ол дээрге кымнын-даа мунуксаары ачазынын баглаашта аъды/, чылгын корупкеш кел" азы "кожа аалга сос чедир" дигилээр, а оскези ону эдере берген болза, "сен багай кижи олур" дээр ийикпе, азы "молдурган мунупкаш, хоюн бажын дозуп кел," дээн ышкаш ындыг алалаашкынныг айбы кылгылаар. Ындыг чорук аът мунуп, чылгы дозуп "эр кижи болуксаан" оолга кайы хире хоон каранчыы

билдингир-ле болгай.

Кыс-даа уругларга хамаарыштыр шак ындыг, уругнун шыдапкы дег ажылын анаа бузуревес, бодун бадыткаар дээн кузелин барымдаалавас чорук уругнун аажы-чан кижизидилгезинге дыка хоралыг. Бети дизе уругларнын аразынга артыктаашнкынны болдуруп, оларнын найырал-харылзаазынга багай салдарны чедирип болур.

Шак ындыг кижизидилгениц им- демдектерин амгы школанын чамдык башкыларыныц ажылындан база човруп болур. Чижээлээрге, школада класс дижик. Алалаашкынныг кижизидилге болганчок-ла манаа болу берген тургулаар, оон эгелээр. Класс удуртукчузу шору дээн, бир оореникчини азы болук /кезек/ оореникчилерни болур-болбас черге бо-ла мактаар, оскелерин кандыг-бир хензиг.чуве ужун бо-ла чет-кээр, чемелээр. Мактаан улузун аксындан дужурбес, а шала чет-кей коорлерин, олар кандыг-даа эки чуве  кылып каарга белен эскербес. А ниити школага кошкуруй алыр болза, кандыг-бир классты еру тыртып, ылгай кеер, ескелерин ыялай коор, бо-ла бактаал, чемелээн турары будун коллективти "арын чок болдуруп", кижизидилгени тодаргай кижиже угландырбайн, бугу-ниити деннештирилге хевиринче шилчидип болур.

Моон-биле манаа айтыксаан чуулувус - улусчу педагогиканын мурнакчы дуржулгазынга даянып тура, ында чамдык кичээндириглиг чуулдерни онзалап эскереринче база кичээнгейни угландырары артык эвес деп санап турарывыста. Бис мында ог-булеге куш-ажыл кижизидилгезинде эскет чок болгу дег чамдык арга-методтарны кергузерин оралдаштывыс.

Ынчангаш улусчу педагогикада ог-булеге кижизидилгеге ажыглап болур чаагай улегерлер ам-даа хей, оларны "узуп", шилип аарда, чугле кичээнгейлиг болуру чугула дээрзин аныяк ада-иелерге база катап чагып, кузеп каалы.