Ак чем
статья по чтению (3 класс) на тему

Ак чем

Бистин өгбелеривис сүттен кылган чемни ак чем дээр. Ооң дээжизинге сүттүг шай, быштак, хойтпак, ааржы, курут ээжегей, өреме, саржаг, чөкпек, какпак хамааржыр. Ак чеминиң үстүн одунче, оранче чажар, келген аалчыларга салыр. Ак чем хөлчок хүндүткелдиг чем. Ону төп болбас.

Айтырыглар:

1. Чүден кылган чемни ак чем дээрил?

а) тараадан                        б) сүттен                        в) эъттен

2. Ак чемниң үстүн кайнаар өргүүрүл?

а) от-көзүнче оранче                б) кайнаар-даа өргүп болур

Чараш чаңчыл

Улуг улусту хүндүлээри – эки, чараш чаңчыл. Улуг назынныг кижини өгже кииргеш, дөрже чалаар. Ак чемин салыр. Ооң мурну-биле эрте халып болбас, арты-биле эрттер. Кырган-ачай, кырган-авай, угбай, акый, даай, күүй, честей, чаавай деп адап чугаалажыр. Улуг улустуң чугаазын үзе кирип болбас.

Айтырыглар:

1. Кандыг чаңчыл чараш болурул?

а) турамык улуг сеткил                        б) хүндүлээчел

2. Улуг улусту хүндүлеп билир силер бе?

а) чок                                        б) ийе

3. Улуг улустуң чугаазын үзе кирип болур бе?

а) ийе                                         б) чок

Эргим кижилеривис

Кижиге эң-не эргим буянныг улус ада-иези.

Ада сөзүн ажырып болбас

Ие сөзүн ижип болбас, деп үлегер чугаа бар. Ачаң биле аваңның чагып-сургаан сөстерин утпайн, сактып чор дээни ол-дур. Кыс уругну авазы дааранырынга, чем кылырынга, мал-маган саап азыраарынга, аяк-сава, өг иштин аайлаарынга өөредир. Оол уругну ачазы мал кадарып, ыяштаарынга, от салып, суглап, сиген кезип, хой өзеп, аът шалбалап, эзертээринге өөредир.

Айтырыглар:

1. Кижиге эң-не эргим улус кымнарыл?

а) даайы                        б) ада-иези                        в) кудазы

2. Ада-иезиниң чагаан сөстерин канчаарыл?

а) утпайн, сактып чоруур                        б) уттуптар

3. Кыс кижини кым өөредирил?

а) акызы                        б) ачазы                в) авазы

4. Оол кижини кым өөредирил?

а) угбазы                б) ачазы                в) авазы

Эвилең-ээлдек бол

Бичии кижи эвилең-ээлдек болур. Эш-өөру, башкылары, төрелдери-биле “Экии!” деп мендилежир. Шыдаар шаа-биле улуска дузазын көргүзер. Улустан чүве алган болза “Четтирдим!” деп өөрүүр. Улуг улусту “силер” деп чугаалаар. Чоруурда “Байырлыг!” азы “Ужурашкыже менди-чаагай!” дээр.

Айтырыглар:

1. Бичии кижи кандыг болурул?

а) эвилең-ээлдек                б) каржы

2. Улус-биле канчаар мендилежирил?

а) Байырлыг!                        б) Экии!

3. Улустан белек алгаш канчаар өөрүүрүл?

а) ажырбас                        б) четтирдим

4. Чоруурда чүү дээрил?

а) Экии!                                б) Байырлыг!

Кырган-авам аптаразы

Кырган-авам сугда алдын-шокар аптаралар бар. Ол дөрт аптараларны өгнуң дөрүнде чыскаай салып каан.

Кырганнарывыс өө суур кыдыында Ак-Судакта чыдар. Оларның ыяжын чарып, суун узуп бээр дээш, бо-ла чеде бээр бис. Олар биске дыка өөрүүр. Кырган-авам аптаразында-ла баар. Конфет, шоколад, чигирзиг курут-даа уштунуп кээр. Бо удаада торгу чеңи-чоктар белекке алдывыс.

Айтырыглар:

1. Кырганнар кайда чурттап турарларыл?

а) Кара-Судакта                        б) Ак-Судакта

2. Уруглары чүнү кылырынга дузалажып турарларыл?

а) суун узуп, ыяжын чарып бээр                б) аяк савазын чуп бээр

                                в) хоюн кадарып бээр

3. Кырганнарның өөнде чүү барыл?

а) ыяш орун                б) стол, сандай                в) аптаралар

4. Каш алдын-шокар аптара барыл?

а) ийи                        б) дөрт                        в) алды

5. Уруглар белекке чүнү алганыл?

а) телефон                б) торт                        в) чеңи-чоктар

Чиңге-тараа

Чиңге-тарааны тарыыры, ону ажаары болгаш чем кылдыр белеткээри хөлчок чымыштыг ажыл. Ынчангаш ону ында-хаая кылып чиир. Бичии уруглар чиңге-тарааны өреме-биле шыгыдып, “дыйырадыр” дайнап чииринге ынак. Чиңге-тараадан кылган кадык, чочак дыка чаагай болур.

Айтырыглар:

1. Чүнүң дугайында номчудуңар?

а) Ак-тараа                                б) Чиңге-тараа

2. Чиңге-тарааны тарып, ажаары кандыгыл?

а) берге                                        б) белен

3. Чиңге-тараадан кылган чемнер чаагай бе?

а) чок                                        б) ийе

Бөмбүк

Амгы ышкаш чараш бөмбүктер шаанда чок турган. Уруглар инектиң, өшкүнүң, хойнуң дүгүн дыргак-биле дырап тургаш, дүшкен дүктү чыып алыр. Ол дүктү шыгыткаш, хол-биле өйүп тургаш, борбактап аар. Ындыг дүк бөмбүк-биле “Үттүг өг” деп оюнну ойнап турган.

Айтырыглар:

1. Шаанда бөмбүк турган бе?

а) ийе                                        б) чок

2. Бөмбүктү чүден кылып аар турганыл?

а) дүктен                б) ыяштан                        в) малгаштан

Сайзанак

Суг кыдыының сайлыг чериниң чараш даштарын чыып алгаш, өг иштин өттүндүр салып алыр. Сайзанакка кожа кажаа кылыр. Кажаа иштинде мал-маган аңгы-аңгы өң-чүзүннүг. Сайзанактың ээлери: ачазы, авазы, уруглары деп хуваажып алыр. Бо аалдың улузу өске аалче аалдаар. Келген аалчыларга “шай кудар”. Оон сайзанаан мактанып чугаалаар: “Бо савалыг үлгүүр-дүр, а бо алдын-шокар аптараларым-дыр. Малым кажаазы бо ...” дээш-ле баар.

Айтырыглар:

1. Сайзанак деп чүл?

а) өг тип ойнаар оюн                        б) чиир чем

2. Ону чүнүң-биле салып алырыл?

а) чээрген ыяш-биле                                б) чараш даштар-биле

3. Сайзанактың чанынга чүнү кылып алырыл?

а) гараж                                б) огород                        в) кажаа

4. Келген  аалчыларга сайзанаан канчаарыл?

а) бактаар                                        б) мактаар

Сыгыртаа

Сыгыртаа – тос-биле дүртеп каан ыяш хууңчугаш. Сыгыртааны бичии 7 харлаан уругга кылып бээр чораан. Ол суглаарда, каттаарда хууңчугажын кагбас. Сыгыртаа долу сугну бичии уруг көдүрүп шыдаар кылдыр өйлеп кылып каан. Хой, өшкү саарда база-ла хууңун ап алыр. Бичии уруг сыгыртаазын хүнүң-не арыг кылдыр чуп алыр.

Айтырыглар:

1. Сыгыртаа деп чүл?

а) ыяш хууң                        б) аяк                        в) хөнек

2. Сыгыртааның ээзи кымыл?

а) бичии оол                        б) авазы                в) бичии уруг

3. Сыгыртааны чүден кылырыл?

а) демирден                        б) ыяштан                        в) саазындан

Шээр мал

Хойнуң төлүн хураган дээр. Эр хой кошкар-дыр. Өшкүнүң төлү – анай. Эр өшкүнү хуна дээр. Олар шээр малга хамааржыр. Тывалар шээр малдан сүттү, эътти, дүктү ап, амыдыралынга ажыглап чораан.

Кадарарда хоюм чараш,

Харап көөрде тейим бедик.

Үндүрерде хоюм чараш,

Үдеп сургаар авам эки.

Айтырыглар:

1. Хойнуң төлүн чүү дээрил?

а) анай                                б) хураган                        в) бодаган

2. Эр хой ___

а) кошкар                                б) хуна

3. Өшкүнүң төлүн чүү дээрил?

а) хураган                        б) анай                        в) бодаган

4. Эр өшкү ___

а) хуна                                        б) кошкар

5. Өшкү, хой, хуна, кошкар кандыг малдарыл?

а) бода                                б) шээр                        в) чылгы

Бода мал

Инектиг кижи тодуг дээр. Инек – азыракчы мал. Ооң сүдүнден ак чем кылыр. Инектиң төлү – бызаа. Ол өскеш молдурга болур. Оон саар инек апаар. А эр бызаа буга, шары апаар.

Инек, буга, молдурга, шары, бызаа – бода малдар.

Айтырыглар:

1. Инектиг кижи кандыгыл?

а) аш                                        б) тодуг

2. Инек кандыг малыл?

а) азыракчы                                б) азырадыкчы

3. Инектиң сүдүнден кандыг чем кылырыл?

а) көк                                б) ак                                в) кара

4. Буга, инек, молдурга, шары, бызаа кандыг малдарыл?

а) шээр                                б) бода                        в) чылгы

Чылгы мал

Аът – тыва кижиниң хөлгези, идегелдиг өңнүү. Бистиң өгбелеривис аъдын камнап, хүндүлеп чораан. Аътка чүък чүдүрер, хой кадарарда, сиген кезерде, тараа тарыырда, ырак чер чоруурда мунар. Эр аътты аскыр дээр. Бе – кыс мал. Ооң чаш төлүн кулун дээр. Бе сүдү эм шынарлыг, ажыктыг. Оон хымыс кылыр.

Айтырыглар:

1. Кандыг азырал амытан кижиниң хөлгези, оңнүү болурул?

а) инек                                б) буга                        в) аът

2. Өгбелеривис аъдын камнап чораан бе?

а) ийе                                                б) чок

3. Аът-биле хой ажыл кылыр бе?

а) ийе                                                б) чок

4. Эр аътты чүү дээрил?

а) бе                                б) кулун                        в) аскыр

5. Кыс малды чүү дээрил?

а) кулун                                б) бе                                в) аскыр

6. Оларның төлүн чүү дээрил?

а) анай                                б) кулун                        в) бодаган

7. Бениң сүдү ажыктыг бе?

а) ийе                                                б) чок

Мөгелер

Тыва национал хүреш улустуң ынак спорт хевири. Маңаа эрес-дидим, аваангыр-кашпагай, күштүг, шыдамык улус киржир. Тыва мөгелерде “Чаан” мөге, “Арзылаң” мөге, “Начын” мөге деп аттарны чаалап алган мөгелер хөй. Олар хүреш үезинде кажар, чараш аргаларны ажыглап тургаш, удурланыкчызын октап аар. Хүрежир мурнунда болгаш октап алганда мөге кижи “Эзир девиин” самнаар.

Айтырыглар:

1. Тыва улус кандыг спортка ынагыл?

а) чарыш                        б) хүреш                        в) эштииринге

2. Кандыг кижи хүрежирил?

а) кошкак күш чок                                б) күштүг-шыырак

3. Кандыг аргаларны ажыглап, октап аарыл?

а) кажар, эптиг                                б) арга ажыглавас

4. “Эзир девиин” кажан самнаарыл?

а) кажан-даа                                        б) хүреш эгезинде, октап алгаш