Шагаа байырлалынын сценарийи "Ак чолдуг Шагаам"
методическая разработка (старшая группа)

Тыва Республиканын Тес-Хем кожууннунун  Самагалтай  суурнун

муниципалдыг школа назыны четпээн уругларнын «Аян» аттыг албан чери

УЛУГ БОЛУКТУН

«АК ЧОЛДУГ ШАГААМ»

 ДЕП ШАГАА БАЙЫРЛАЛЫНЫН СЦЕНАРИЙИ

Самагалтай

Улуг болуктун «Ак чолдуг Шагаам»

деп шагаа байырлалынын сценарийи.

Сорулгазы:

1. Ада – огбелернин бурун шагдан байырлап келгени улусчу ёзулалдарын уругларга билиндирип ооредиири;
2. Улустун аас – чогаал ундезиннерин сайзырадыры;
3. Хундулээчел, биче сеткилдиг, дузааргак болурунга кижизидери.

Дерилгези: Тыва өгну тиккеш, өгнун дериг херекселдерин дерип каан турар база тыва аъш-чем дээжизин салыр; тыва үлегер домактарны, тывызыктарны, дүрген чугааларны ханаларга парлааш азар; чалама, тос карак, сут.

Хөгжум дерилгези: Тыва кожамыктар, сыгыт-хөөмей бижиткен музыканы салыр.

Байырлалдын чорудуу.

Залды Шагаа байырлалынга дугжуп турар кылдыр дерип каастаан.               Сцена чанында будуктуг ыяш салгаш, адаанда даштар чыып каан. «Алдын Шагаа» деп ырынын адаа-биле башкарыкчы биле башкы залче кирип келир.

Башкарыкчы: Шагдан тура дойлаарывыс

                            Шагаа хуну унуп келди

                            Дашкаар унуп силгиленип,

                            Даштыг черге сандан салып,

                            Суттен чажып, отка оргуп,

                            Чудулгевис сагыылынар!

Башкы: Амыр – менди чолукпушаан,

               Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

               Алгы дожеп, шанак мунуп,

               Артыы дагдан чунгулаалы

               Даалы, кажык, тевек ойнап,

               Талалажып кагжыылынар!

               Аарыг – ажык халдавазын,

               Айыыл – халап таварбазын!

               Бурган башкы ыдыктап каан,

               Буян – кежик бодаразын!

               Бурун тыва ёзу – биле,

               Мурнувуска согуржуулу!

Байырлалды уругларнын «Йорээл» деп танцы-самы биле эгелээр.

Танцы «Йорээл»

Уруглар танцылап каапкаш залдын ортузунга чартык ай ышкаш туруп аарга арткан оолдар - урулар шупту залче кирип, залда олурар ада-иелери биле мендилежип чолукшуур. Чолукшулга ёзулалынын соонда шупту залдын ортузунга чыскаалып туруп алырлар.

Башкы:            Шагаа – биле эргим уруглар, ада – иелер, аалчылар!

Шагаа – улус – чоннун төөгүден байырлалы,

Шагаа – эргилип кээр Чаа чылдын езулалы,

Шагаа – чемзиг чемниң дээжизи, өктерели.

Уруг – дарыг ойнап хөглээр чаагай хүнү

Улуг бичии чолукшужар найыры-дыр.

Башкарыкчы: Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,

                            Хамык чоннун чыглып алгаш байырлаары.

                            Шагдан тура сагып келген байырлалывыс,

                            Шагаа келди, уткунар-ла! Курай – курай!

Санным салдым,

Чажыымны чаштым,

Чаламамны багладым,

Чалбарыымны кылдым!

Арат чонум тодуг-догаа болзун

Курай!Курай! Курай!

Чалама  - деп чул? (башкы тайылбырлап, коргузуп турарда, уруглар кезиндек постер-биле ыяшка баглап турарлар)

Уруглар шулуктер чугаалаар.

Ыры «Шагаа – биле амыр, амыр!»

(уруглар ырлап каапкаш сандайларга олуруп алырлар)

Башкарыкчы: Шаг чаагай болзун,

                            Шагаа элбекшилдиг болзун!

Башкы уругларга чангыстап чалама постер улеп бээр. Уруглар холдарын тейлээн ышкаш тудуп алырлар. Башкы йорээл чугаалаар тос – карак биле судун чашпышаан.

Йорээл: Оршээ хайыракан!

                Эрги чылды удеп,

                Чаа чылды уткуп тур бис!

                Чыл бажы келди,

                Чылан бажы союлду,

                Оорзурек, шудургу,

                Эвилен-ээлдек ыт чылы

                Моорлап келди, курай – курай!

                Дайын – чаа турбазын,

                Бойдустун айыыл – халавы чок болзун, оршээ!

                Арат – чоннум амыр – тайбын,

                Аас – кежиктиг болзун оршээ!

                Аарыг – хамчык турбазын,

                Аш – чут турбазын оршээ!

                Ак – кок дээр кезээде аяс турзун,

                Алдын хуннум улам чырык – чылыг болзун, оршээ!

                Амыдырал улам хогжуп, чечектелзин оршээ!

                Оран – чурттум сайзыразын,

                Оглу – кызы ковей болзун оршээ!

                Чыл чаагай, чон кежиктиг болзун, оршээ!

                Аастыг чувеге амзатпаадым,

                Эринниг чувеге дээртпедим,

                Ак судум чажып чалбарып тур мен, оршээ!

                Курай! Курай!

Шупту: Курай – курай!

Башкы йорээлди чугаалап кааптарга уруглар туруп келгеш чалама постерин залда тургузуп каан ыяштын будуктарынга баглаар. Оон шупту олуруп алырлар. Башкы уруларга Шагаа дугайында айтырыглар салыр

Башкы: Шагаа деп чул уруглар?

               Шагаа байырлалында кандыг адаан – моорейлиг оюннар ойнаар?

               Аас – чогаалдын кандыг – кандыг хевирлерин билир силер?

Башкы: Ам ынчаарга, чечен – мергеннежип аас – чогаал моорейинге адаанажып каар бис бе уруглар?

Уруглар шупту: Че –ве!

Уруглар 2 ангы болукке чарлып алгаш улегер домак, дурген чугаа, узун тыныш, кожаннажып. тывызыктажып адаанажыыр.

Башкы: Ооо, чараштарын! Огбелерден дамчып келген аас – чогаалды утпайн сактып чоруур эр-хейлер-дир силер уруглар!

Башкарыкчы: Тывызыктап, тоолдажып,

                            Дызырадыр танцыны теп

                            Чанчыл болган Шагаавысты,

                            Чаштар бистер уткуп тур бис!

Танцы «Аъдым»

Башкы: «Аскак-Кадай» деп оюнну ойнап каар бис бе уруглар?

Башкы Аскак-Кадай, 1 уруг авазы боор. Арткан уруглар соонга чыскаалып туруп алырлар.

Оюн «Аскак - Кадай» (хоглуг аялга салып каар)

Аскак-Кадай: Экии!

Ава: Экиивенер, кырган-авай!

Аскак-Кадай: Артында кым боор?

Ава: Когээржиим-дир!

Аскак-Кадай: Когээржииннин артында?

Ава: Когээржиимнин холегези-дир!

Аскак-Кадай: Холеге артында холзеп турар кымнар боор?

Ава: Уругларым-дыр!

1 дугаар турар уругга келир.

Аскак-Кадай: Мээн уктарым даарап бээр сен бе уруум?

1 уруг: Чок!

Аскак-Кадай: Мээн аалымда инектеримни саап бээр сен бе уруум?

2 уруг: Чок!

Аскак-Кадай: Мээн хоюм кадарып бээр сен бе оглум?

Оол: Чок!

Аскак-Кадай: Чоп кончуг хоранныг чувелер боор! Адыр, авазындан былаап алгаш барайн мен.

«Аскак-Кадай» деп оюн эгелээр. Уруглар ойнап каапкаш шупту олуруп алырлар.

Башкы: Ам авалар, ачаларывысты бээр чалап алгаш «Ак ыяш» деп солун оюнну ойнап каар бис бе?

Оюн «Ак ыяш». Ада – иелер 2 ангы командаларга чарлып алыр. 2 кылдыр тутунчуп алырлар. 1 паранын ортузунда 2 будун пос-биле быжыдыыр баглап каар. Холунга ак ыяш тутсуп каар. Башкы команданы бериптерге 1 дугаар пара халчыыр. Халышкаш, сандайны долгангаш, командазынга чедип келгеш дараазында ойнакчыларга ак ыяшты бээр. Кайы команда мурнай халып келген, ол команда тиилээр.

Башкарыкчы: Чолукшужуп, ойнап – хоглеп,

                            Чоннувустун Шагаа – байыр найырынга.

                            Сеткил сергек, омак – хоглуг кириштивис,

                            Сагыш – сеткил ак сут дег арыг болзун!

Танцы  «Дээн-дээн»

Уруглар танцылап каапкаш олуруп алырлар.

Башкы: Ам дараазында ада – иелеривис кайы хире чечен – мерген эвес коруптээлинер уруглар. Мен улегер домакты эгезин чугааларымга силер тондурер силер.

1. Октаргайнын иези – хун, ………… (кижинин иези - чер)
2. Эки аъттыг бол, ………………. (эш – оорлуг бол)
3. Эки аът орук часпас, ……………… (одурек куш хол часпас)
4. Ыштыг – даа бол оо эки, …………….. (ырак – даа бол эжи эки)
5. Бодун кижизидер дизе ………….. (боданыр херек)

Уруглар шупту туруп келирлер. Башкы шанак тудуп алгаш кирип келгеш уругларнын мурнунга салып каар.

Башкы: Бо чуу – дур уруглар?

Уруглар: Шанак!

Башкы: Шанак – биле чуну канчаар ийик бис?

Уруглар: Дагдан чунгулаар!

Башкы: Дагга барып чунгулап, ойнап – хоглээр бис бе, че-ве уруглар?

Уруглар: Че – ве!!!

Ыры «Чунгууда»

Башкарыкчы: Кырган, чалыы, улуг – биче,

                           Ужур ындыг, чолукшунар!

                           Энелерим, огбелерим,

                           Эдек тутчуп чунгуланар!

                           Ажы – толдун омаан коруп,

                           Амыр – дыш ап, чалыытканар!

Башкы: Эжик ажып моорлап келген куске чылын,

               Ээ коруп, ойнап – хоглеп уткунарла!

               Ак чолдуг ыдыктыг-ла Шагаавыста,

               Аас-кежик аалынарга доктаар болзун!

             Уткуп турар чылывыс,

               Ууттунмас кежиктиг,

               Ууттунмас буянныг болзун деп,

               Чаагай чолду садиктин ажы төлу

               Ада-ие башкыларга кузевишаан

               Шагаавысты доозуп тур бис.

Шупту: Курай! Курай!

Уруглар четтинчип алгаш башкызы – биле залдан уне бээрлер. Байырлал тонер.