Ортумак болукке шагаа байырлалынын сценарийи «Ак чолдуг шагаам!».
методическая разработка (средняя группа)

Барыын-Хемчик  кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн холушкак хевирнин «Чечек» уруглар

Ортумак болукке шагаа байырлалынын сценарийи
«Ак чолдуг шагаам!»

Тургусканы ортумак болуктун башкызы:

Достак А. О.

с.Кызыл-Мажалык-2019

Сценарий «Ак чолдуг шагаам!»

Сорулгазы:

1. «Шагаа» деп тыва чоннун байырлалынын ужур утказын уругларга билиндирип ооредири;

2. Тыва улустун аас-чогаалыннын хевирлери: улегер-домактар, когудуг болгаш опей ырыны ажыглавышаан, уругларнын торээн дылынга сос курлавырын байыдар. Хогжум  аайы-биле ыры  болгаш танцы-самны кууседип  билиринге ооредир;

3. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр, тывынгыр база эрес-кашпагай чорукка ооредири;

Дерилгези: чартык тиккен тыва ог, огнун  эт-севи, эдилел-херекселдери, топ ханада 12 чылдын чуруун коргускен «банер» чурук,  артыш, тос-карак, суттуг шай бажы,  ак -чем дээжизи, чураан узун хаак-шанак.

Уругларга улээр херекселдер: 5 чылдын маска-бортчугештери (чылдар: аът, хой, дагаа, ыт, хаван), кыс уруг бурузунге ак кадактар, чангыс сарыг кадак (хаван чылынга), шупуту уругларга ак оннуг чаламалар, суй-белек: соктаан, далганнар.

Оюннарга: 4 ангы оннуг чураан оглер болгаш кажыктар, 2 чода-сооктер, чымчак бомбук.

Репертуары:

Ырылар:  «Шаыйвыс»,   «Шагаа»,  «Хаван оглу».

Танцы-самнар: «Аяк-шайым», «Аъдым»,  «Челер – Ой».

«Шынгыраа болуу»:  Аурика, Салгал,  Алина К, Начын, Аюжана, Очур.

ОЮННАР:  «Кажыктар чанынар», «Ортеннежири», «Чода былаажыры».

Киржикчилери:
1.Башкарыкчы – Башкы: Достак А. О.
2.Кырган- -Ава – хоочун башкы  Хомушку С. Бораевна
3. Шиижиткен сценка «Огжугеш» /уруглар/ (чылдар: аът, хой, дагаажык, ыт, хаванчык).
Байырлалдын чорудуу:
Башкарыкчы: (Шагаа – биле байыр чедириишкинни состер):
Чыглып келген ада-иелерге, аалчыларга, чаа чылда кижи бурузунун кузелдери будер болзун, ажы-толунер менди чаагай озуп-ле турзуннар, ог-буленернин хей-ады бедик болуп, шуптунарга  унуп келген чыл чаа-чаа чедиишкиннернин болгаш эгелээшкиннернин чылы болурун база катап кузедим!
(Онза чараш деритинген чартык, тыва огну залдын ортузунда тип салган. Уруглар залче тыва чараш хогжум аайы-биле кирип моорлап, огнун мурнунга чартык тогериктей туруп алырлар)
Башкарыкчы:

Амыр, амыр ажы-толум, ада-иелерим

Чанчыл ындыг сагыылынар        

Чалыы, кырган бирден бир чок

Чараш кылдыр чолукшуулнар!

(Уруглар шупту ада- иелеринге баргаш, тыва ёзу-биле чолукшуп-мендилешкеш, сандай - олуттарынга барып олурар)
Башкарыкчы:

Шаг шаа-биле турар эвес

Чаа чылды уткуулунар

Чанчылывыс чуделгевис

Шагаа-биле эргим чонум

(Башкарыкчы шагаа байырлалынын дугайында кыска чугааны чоргузар):
- Чуу деп суурда чуртап турар силер?/
- Чуу деп аттыг садта кээп турар силер?
- Чуу деп болукте ойнап, кичээлдеп турар силер?
- Бо хун мында чуу дээш чыглып келген бис? (шагаа байырлалын уткуур дээш)
- А шагаа деп чул ол? (тыва чоннун байырлалы)
- Чуну демдеглеп турар байырлалыл ол? (эрги чылда удеп, чаа чылда уткуп турар байырлал, (соок кышты удеп, чылыг часты уткуп турар)
- Шагаа байырлалынын хунунде улуг, биче чон чуну канчаарыл?
Оюн «Кажыктар чанынар»
Башкарыкчы: Шагаа байырывысты эттирип, ойнап хоглээри-биле, дуу турар оге барып чедип, хаак- шанаавыска олурупкаш хаптаалынар че уруглар!
(Шупту уруглар кире бээр хире кылдыр чураан узун шанакты ийи талазындан тудуп алгаш, залды бир тырыкылангаш ог чанынга халдып чедип кээрлер)
(Ыт ээргизи, мал-маганнын алгызы дынналып, к-ава бисти уткуй  унуп, ог мурнунга чедип келир)
(Уруглар К – Ава-биле чолукшуп мендилежир)
(Башкарыкчы К-Ава биле чолукшуур)
(Алина улуг улус-биле чолукшуурун К-Ава-биле коргузер):

Амыр, амыр, ада-ием!

Амыр, амыр мээн башкым!

Амыр, амыр мээн эжим!                          /Алина/

Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир        

Амыр дээрге кадык дээн-дир,

Амыр дээрге тыва чоннун                      

Арыг-чараш сеткили-дир!

(К – Ава уругларны дорже чалап , олуттарын ээлеп олуруптарынче чалаар)

Б -      Аал коданынар менди чаагай тур бе К-А?

К-А -  Менди чаагай, манди чаагай болгай.

Б -      Амыр кышты аштывыс аа К-Авай?

К-А  - Амыр, амыр, ыт,куштан, соок хардан амыр-ла болдувус хан, Оршээ!

Б - Бистер бо хун шагаа байырлалынын найыр-доюн, силернин аалынарга этирип, оюн-тоглаа, танцы-самывысты, аас чогаалывысты силер бугудеге бараалгадып ойнап-хоглээр дээш келгенивис бо К-Авай.

К – А - аал коданымнын эжик дундуу кезээ шагда ажык, улуг, биче чонну уткуп хулээринге белен, амыргын-на мен уругларым!

«Огге келген кижи, аяк эрни ызырар дижир

Арга кирген кижи саат дайнаар дижир болгай!»

ЫРЫ  «Шайывыс»

Саймир:

Тыва хевин хээлеп дараан

Тыва кыстар бисте ковей

Ээлгир чараш кыстарнын

Танцы-самын корээлинер

Танцы – сам «Аяк – шайым»

ОЮН  «Ортеннежири»

Шулуктер:

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш                     /Айзанак/

Шаандан тура чанчыл болган

Шага деп бир байырлал бар.

Шага дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр                   /Белек/

Айнын чаазын, хуннун эртениин

Алгап йорээн байыры-дыр.

Шагнын соолгу эргилдези

Чыкылама кышты солуур

Чырык чаагай частын бажы                   /Айзат/

Шагаа айы унуп келди!

 Шагдан тура манаанывыс

Шагаа хуну унуп келди                       /Аюш/

Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр!

К – Ава: Бо хире ойнап хоглеп турар уругларымны, аарыг-ажыктан чайладып артыжап корейн уруглар.

(Уруглар башкы – биле ог мурнунга чартык-тогериктей туруптарлар)

К –Ава 9 карактыг чажыын чажып, йорээл чугаалап, уругларны артыжаар)

К – Ава:

Хуун судум тос карактап

 Кудай дээрже оргуп тур мен

Эки чуве эглип келзин

Эрбенниг чуул ынай турзун!

Оран тандым оршээ,

Одум козум оршээ,

Арга чонум менди чаагай,

Аш-чут корбейн.

Амыр менди бодаразын, оршээ.

(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).

Башкарыкчы:

Уругларга шага хуну

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип,

Улам солун эттирээлнер!

.

Шулуктер:

Авыралдыг унуш

Айдыс чыттыг аптыш                /К. Алина/

Аарыг-ажык хирден

Айдызаптар куштуг

Шагаа кээрге часты оштаан

Шагаа хуну унуп келди        /Венера/

Артыш ыжы дээрже шойлуп

Сагыш хоону сергедип кээр

Уруглар – Оршээ!, Оршээ!

Башкы – Бисти бо хире артыжап арыглапкаанда, К- Авага ыры-шоорувус бараалгадып  берээлинер:

ЫРЫ  «Шагаа»

Башкарыкчы:

«Улегер домакта нугул чок
Уер сугда балык чок»

Улегер домактар  (7 уруг)

- Эштигде хоглуг, эптигде куштуг –  /Аурика/

-Эттин чаазы эки, эштин эргизи эки–  

- Арнын бодава, адын бода – /Салгал/

- Улуг улус мурнундан эртпес

- Улуг улус чугаазы узе кирбес  

- Улуг улус ады адавас -   /АЙЗАТ/

--Дириг амытаннар хилинчектевес  /

- Ок-боо, балды, бижек, от-биле бичии уруглар ойнавас ---  /Очур/

- Турамык кылыктыг болбас

- Кузээнин чедер, сураанын тывар   /Дембирел/

- Эки кылган ажыл, элеп читпес алдар - /Намсо/

- Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан - /Венера/

Дурген – чугаа:

1 бала, 2 бала. 3 бала…   /Саймир/

1 курут, 2 курут, 3 курут …

1 чарын, 2 чырын, 3 чарын …

Танцы – сам «Аъдым»

ОЮН  «Чода былаажыры»

Кожамыктар: (оолдар – маспактандыр олурар)

Кыстар – (согедей олурар)

(Залдын топ ханазында «банер» чурукта 12 чыл санаашкыны аннарны коргузуп айтырар).

Башкарыкчы: - Тыва чоннун чыл санаашкынында кирип тура 12 амытаннарнын аразындан , кижинин азырал амытаннарын адап корунерем? (Инек, тоолай, аът, хой, дагаа, ыт, хаван)

- Удеп чоргузар чылывыс ады …ЫТ

- Чаа кээр, утукуп алыр чылывыс …ХАВАН

-Ынчангаш бо хун эрги чылды удеп,  чаа чылды уткуп турар шиижиткен  коргузуг тоолувусту ойнап коргузээлинер.
Шиижиткен толл «Огжугеш» ( чылдар: аът, хой, дагаа, ыт, хаван)

Башкарыкчы – Амыр-мендилиг,  тодуг-догаа унуп келген чаа чылывыс ХАВАН чылын уткуп алганывыста, ХАВАН дугайында ыры шоорувус бадыраалнар.
ЫРЫ  «Хаван оглу»

 «Шынгыраа болуу»  (2 хогжум адаа-биле)

Башкарыкчы - Ак чаламаларывысты хендирге шарааш, К-Авага хулээдип берээлинер.
(Узун хендирге уруг бурузу ак чаламаларны баглаар)
(Кырган- Ава уругларга борбак далганнарны суй-белек кылдыр тутсуп бээр)
Уруглар – Четтирдивис Кырган – Авай, четирдивис!
Башкарыкчы – Бо хун дыка-ла солун, ойнап хоглеп, Шагааны байырлап, эрги чылывысты удевишаан, чаа чылывыс ХАВАН чылын уткуп хулээп алдывыс. Бистиаалынарга уткуп хулээп алганнынар дээш четирдивис К-Авай. Чоруур уевис,шагывыс – даа келген – дыр байырлыг че менди чаагай К – Ава.
Кырган – Ава – Байырлыг уругларым!, келир чылын ужурашкыже менди-чаагай чедип алынар!
(Уруглар хаак-шанаанче олурупкаш, дедир садынче чоруптарлар)
Танцы – сам  «Челер – Ой»  (будун болук).