Утренники: Шагаа, новый год, день семьи
методическая разработка (младшая, средняя, старшая, подготовительная группа)

Тыва Республиканын Бай-Тайга кожуунунда муниципалдыг районунда

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн уруглар албан ооредилге чери

«Белек» уруглар сады

            Тыва национал Шагаа   байырлалы

                         «ХОГЛУГ   ОГ»

                                                 Тургускан башкы: Салчак С.Н

2022ч

Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг өг».

Сорулгазы: Улустуң аас-чогаалының жанрларын таварыштыр уругларның  харылзаалыг чугааазын сайзырадыр болгаш төрээн дылынга ынак болурунга, чараш мөзү-шынарга, бот башкарлып билиринге болгаш тыва чоннуң культуразын хүндүлеп, үнелеп билиринге кижизидер. Уругларның угаап бодаарын сайзырадыр, мерген угаанныг болурунга кижизидер.

Дерилгези: дерип каан өг, плакаттарда бижээн үлегер-домактар, тыва оол, уруг чуруу.

    Уруглар «Челер ой» деп танцы самны теппишаан, өг чанынга кээрлер.

Башкы : Уруглар, бо хун бистин байырлалывыста  хой  аалчылар  келген-дир. Мендилежип  корээлинерем.

Амыргын –на амыргын!

Амыр-менди солчуп тур бис.

Хунчугешти экии дээр бис,

Хулумзүрүүн тааланчыын.

Силерлерге аалчыларга

Алдын - чырык херелдерин

Аас-кежиин шаннап тур бис.

Башкы:   Бирле дугаар аалчыга тыва чоннун шагаа байырлалынын дугайында ырыдан ырлап берээлинер.

Ыры «Шагаа хуну келген».

Ам тыва чемнер дугайында шулуктерни дыннап корээлинер.

Өгнүң кыс ээзи:  Хөглүг өгге чыглып алгаш,

                            Хөглээлиңер, ойнаалыңар.

                            Чаңчылдарны сагывышаан -

                            Чугаавысты, домаавысты сайзырадыыл.

Эр ээзи:   Амырлажып, мендилежип.

                Чыглып келген аалчыларга.

                Байырлалды   бараалгадыыл!

Башкы:  Бо хүн бистер Шагаа байырлалын тыва улустуң өөнге эрттирер бис. Бо дээрге «Хоглуг ог» – дүр, уруглар. Өг дээрге бистиң ада-өгбелеривиситиң чурттап чораан оран-савазы - дыр.

-  Өг кандыг болур уруглар?

- Өг чылыг, ак, делгем, төгерик.

Шагаа дээрге тыва улустун чаа чылды уткуур байырлалы – дыр.

Уругларнын шулуктери. 

 Шагаа  хүнү уругларга

 Шагның чаагай байыры-дыр.

 Оюн – тоглаа, каткы, чугаа

 Ол хүн черле үзүлбес – тир.

Виктория аът болган,

Бичии Дүгер ону мунган

Боят моортай куспактапкан –

 Бо-даа хөглүг уруглар – дыр.

        Шагаа көрүп, ойнап турда,

  Шаа безин үзүлбес – тир.

  Чаңчыл сагып, аъш – чем өргүп,

  Чалажып-даа тургулаар – дыр.

  Кажык, даалы, тевек, шанак

                                                       Хамык оюн оларда – дыр.

               Уруглар самы «Савааш»

  Маргылдажып мөөрейлежип

  Мага хандыр хөглеп кээр – дир.

  Хавак чергек чуңгузундан

 Караңнадып бадыптар – дыр.

Харга чуглуп, ыймактажып,

Харын өөрүп  турарлар-дыр.

Уругларга шагаа  хүнү –

Уттундурбас байырлал-дыр.

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдуруңар.

                Ыт чылы.

Өгнүң кыс ээзи: 

Тыва улустун аас-чогаалынга чүлер хамааржырыл?

- Бо хөглүг өгге бистер хөглээр, ойнаар, тывызыктаар, дүрген чугаалар чугаалап, чеченнежип ойнаар бис.

- Тыва улустуң аас-чогаалының хевирлеринге мөөрейлежир бис.

Эр ээзи: Дылывысты сайзырадыр.

                   Дүрген чугаа мөөрейинден

               Дүңгүредир эгелээлиңер.

 Ховулаза

Ховулазын

Хоор чылгы

Коданназын.

Чаашкынназа

 Чаашкынназын

 Чаагай сиген

Чаптып  үнзүн.

Оруктаза

Орукталзын

Очум чонум

Теве малым

Тергиин малым

Чаажы аажок

Чараш малым.

Көвей чүзүн чылгы

Хөлбең шыкка туру

Хоор кулун ында

Хоюп, самнап туру.

Олап чорзун.

Салгынналза  

Салгынналзын

Сарыг чечек

Саглаңназын.

Кыс ээзи: Дүрген чугаага - даа тергиин -дир силер. Чеченнежип ойнаар бис бе?

Оюн «Чеченнежири».

- Чоп кончуг чечен сен?

- Чечен менде, чечек черде.

- Чоп кончуг сөскүр сен?

- Сөс менде, сөөскен ойда.

- Хемчикти канчап кештиң?

- Хеме-биле салдап кештим.

- Шапкын-дыр бе?

- Эскербедим.

- Кажан кештиң?

- Кавайлыымда.

- Бээр кээрде кайыын келдиң?

- Бээжинден бээр келдим.

- Ырак-дыр бе, чоок-тур бе?

II п. - Чоп кончуг уран сен?

- Уран менде, урук багда.

- Сайзанактап ойнаалам.

- Сайзанааң ырак бе?

- Шавар болза ырак эвес.

- Шавар аъдын багда бе?

- Баглаваан мен, дазылында.

- Уваа, чиктиин билбейн-дир мен.

- Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.

- Ырлап чорааш эскербедим.

                  Ыры«Бистин Тыва» дааштыг хогжум уделгези биле

Эр ээзи: Угаан-бодал сайзырадыр

                    Улустун аас чогаалы

               Тывызыкты тываалыңар

               Дыка солун ойнаалыңар

               Тыппаан кижини дөрт согуур.

 Тывызыктажып ойнаары.

1. Кегженгеш хээптер.

    Дайнангаш таарыптар. (хачы)

2. Кагарга халыды.

    Теверге дести. (бөмбүк)

3. Деггенде түк дээр

    Демир баштыг

    Какканда хак дээр.

    Каң  баштыг. (балды, маска)

4. Дериткен кижи дээр манады.

    Суксаан кижи суг манады.

(чаъс)

5. Кара ыдым

    Хаалга кадарды. (шооча)

6. Чем чивес карашпай

    Черге чорбас чарашпай

    Чучак хептиг чарашпай

    Чугаазы чок чарашпай.

 (ойнаар кыс)

7. Баар – баар

Базым шокар.

   Чүүл – чүүл

   Чүзүн шокар. (хевис).

8. Чартыы чок хоюм

    Чыда семирди. (деспи).

9. Ак, кара чүзүннүг

   Алдан дөрт хонаштыг

   Алыр, бээр аргалыг.

   Алды янзы шолалыг.

шыдыраа)

10. Кежээ келир.

      Эртен чанар. (өреге)

11. Хүрең бугам хүннүң кусту

(хөнек)

Эр ээзи:  Орук улузу чугаалажып хөөрээр.

                 Чорук улузу ырлажып хөөрээр

               Ада-өгбелеривистиң ырлажып чорааны

                   Аян ырларындан бадырыптаалыңар.

Кыс ээзи:Оолдар -  уругларның кожаңнарын дыңнаар бис бе?

                                 Ыры «Кожаннар»

Башкы: Бистиң ада-өгбелеривис малчын уктуг болгаш мал-маганын кадарып чорааш сагыш-сеткилин ыры дузазы-биле ажыдып ап чорааннар. Олар ырларынга чер чуртун мактап, мал-маганын алгап-йөрээп ырлап чорааннар.

- Бисте богун оон-оске аалчы база келген. Кым деп бодаар силер? Ол аалчының дугайында тывызыктан тыптырыптайн. Кичээнгейлиг дыңнанар че.  Кым тып каар эвес.

Чем  чивес  чарашпай,

Чучак  хептиг  чарашпай.

Черге  чорбас  чарашпай,

Чугаазы  чок  чарашпай. (ойнаар кыс).

- Шын-дыр, уруглар. Ол болза ойнаар-кыс-дыр. Бо ойнаар-кыстын адын Өпеймаа дээр. Ол болза бичии бөлуктен биске аалдап келгени бо.

Ам болза силерге мен ыры ырлап берейн. Силер ол ырыны холдарынар сыртанып   алгаш, карааңар шийип алгаш, дыңнаар силер. Өпеймаа база дыннаар, бо сыртыкка чыдып алыр. Дыңнанар че.

Өпей, өпей, оой

Өпей, уруум оой.

Өөру көр даан оой

Айнын чырыын оой.

Увай, увай, оой

Удуй берем оой

Удуп өскен оой

Кавайымны оой

- Чаа, карактарын ажыдып, туруп келинер. Мен силерге кандыг ыры ырлап бердим, уруглар?

- Уругларнын харыызы.

- Ийе, ол болза өпей ыры-дыр. Өпей ырыны чүге ырлаарыл, уруглар? Чүү деп бодаар силер?

- Уругларның харыызы.

- Ийе шын-дыр. Ава кижиниң төлунге чылыг сеткилин илереттинген ырыны – өпей ыры дээр бис.

- Силерниң аваларыңар силерге өпей ыры ырлап бээр-дир бе уруглар?

Уругларнын харыызы.

- Авазынын опей ырын кым сактыырыл, кым ырлап бээрил?

                           Уругларнын ыры «Опей ыры»

- Эр хей уруглар. Оон кым ыры билир?

Баю, баю, баю, бай

Спи мой зайка, засыпай

Ты скорей закрой глазок

Ты поспи, поспи часок.

- Эр хей. Авазы орус дылда опей ырыны ырлап турар-дыр. Аваңар опей ырыны силерге ырлап турда үнү кандыг-дыр, уруглар?

- Силерни аванар чассыдар-дыр бе?

- Аванар чуу деп, канчаар чассыдар-дыр?

- Магалыын, онзазын, кайгамчыктыг, чараш состер-биле силерни чассыдып турар-дыр!

- Силерниң аваларыңар аас-кежиктиг улус-тур, мындыг чараш, чаптанчыг уруглуг, оолдуг.

Эр ээзи: Үлегер сөсте нүгүл чок.

               Үер суунда балык чок.

               Чонувустуң чиге сөглээн

               Суртаалдарын дыңнаалыңар.

Чоннун суртаалдыры.  

Улуг улус мурнундан эртпес,

Хая көрүп алгаш, чемненмес.

Харам кижиниң чаңы ындыг.

Улуг улус чугаазы үзе кирбес,

Дириг амытаннар хилинчектевес.

Ок-боо, балды, бижек, от-биле ойнавас.

Турамык, кылыктыг болбас.

Улуг улус ады адавас.

                          Оолдар самы «Тевек»

Кыс ээзи: Ам ава дугайында улегер домактардан чугаалаптаалыңар.

Кужур ава, хун караа дег эргим.

Авага ажы-толу артык, анчыга алды-киш артык.

Булут аразындан хун кара чылыг, улус аразындан ийе караа чымчак.

Ава кижи толум дээр, ажы-төлу шолум дээр.

Кижи төлунге ынак, ыт коданынга ынак.

Ийелиг кыс шевер, адалыг оол томаанныг.

- Угааныгбайларымны. Ам  боттарыңарның дугайында үлегер домактардан чугаалап көруңерем уруглар.

Чаваа аътты түредип болбас, чаш кижини коргудуп болбас.

Боду ушкан уруг ыглавас.                                                                                                  

Чарышта туруш чок, чашта чашпаа чок.

Чаш малдын оюну чараш, чаш уругнун чаңы чараш.

Чаш дээш аттынма, чавыдак дэш шоотпа.

Башкы: Үлегер домактар бистерни сургап өөредип турар.

- Бо хөглүг өгге чүнү канчалдывыс, уруглар?

- Өпей ыры ырлаан, үлегер домактар чугаалаан, дүрген чугаага мөөрейлешкен, тывызыктар тыпкан бис.

- Бистиң тыва дылывыс чараш-тыр бе, уруглар?

- Төрээн тыва дылывыска ынак болгаш камнаар ужурлуг бис. Тыва дылывыска эки чугаалажыр болгаш өске дылдың сөстери-биле холуй чугаалавас ужурлуг бис.

Кыс  ээзи: Ам дараазында моорейлер.

Канат тырттары.

Аът чарыжы.

Эр ээзи: Кандыг-даа байырлал «Хүрэш» чокка эртер эвес.

Оолдар «Эзирниң» самын теверлер.

Кыс ээзи:   Айым чаазы хунум эртени 

                   Уткуп турар Чаа чылым

                   Уттундурбас кежиктиг,

                   Ууттунмас буянныг болзун!                        (Тос -  карак – биле 4 чукче чажыын чажар)

        Шупту:  Ындыг – ла болзунам!

        Кыс ээзи:        Ам бо унген Ыт  чылда

                        Амыдырал – чуртталганар

                        Аас - кежик  бургээр болзун!

                        Сагыш – сеткил  шуптунарга

                        Сагган  сут  дег ак – ла болзун!

        Шупту:          Буянныг чуве бодаразын!

                Курай! Курай!

- Шуптунарга Шагаа – биле!  Байырлалды кончуг эки эрттирдивис.

1. Оглунга иези болушпаска эки.

    Кызынга адазы болушпаска эки.

2. Ийи кижи аразынга с=с с=глеве.

    Ийи ыт аразынга с==к октава.

3. Узун эдек бутка ораажыр.

    Узун дыл башка ораажыр.

4. Ажылчын болзуёза

    Тараа чиир сен.

    Чалгаа болзуёза

    Хонак чиир сен.

5. Кортуу ховаган дег.

    Дезии дээлдиген дег.

    Чалчыраажы сааскан дег.

    Сарыыл чогу мезил дег.

6. +жеш ==нделевес.

    +тт\нчек ==ренир.

7. Балды чокта ыяш берге.

    Башкы чокта эртем берге.

    Кыскаш чокта – кызыл-демир берге.

8. Т=рээн чуртун кижи кагбас.

    Т=рээн ада-иезин кижи утпас.

9. Ак чем хоолулуг.

    Ава с=з\ \нелиг.

10. Эки аданыё оглу сергек.

      Эки иениё кызы шевер.

11. Иелиг кыс шевер.

      Адалыг оол томаанныг.

12. Биче сеткилдиг кижи

      Бир-даа багай ч\веге таварышпас.

13. Оол уруг отка д\шпес болза

      Орланы эки дижир.

       Кыс уругнуё аксы чыдывас болза.

      Ыыттавазы эки дижир.

Тыва Республиканын Бай-Тайга кожуунунда муниципалдыг районунда

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн уруглар албан ооредилге чери

«Белек» уруглар сады

Чаа чыл сценарийи

Орус улустун тоолу  

«Харжыгаш биле дилги»

 Тургускан башкы: Салчак Сайлыкмаа

                                                                          Николаевна

Тээли-2022

Орус улустун тоолунга даянып ундезилээн  «Харжыгаш биле дилги» деп

ортумак болуктун уругларынга чаа чыл байырлалынын сценарийи.

Сорулгазы:

1. Тоол дамчыштыр уругларнын байырланчыг, оорушкулуг хей- аъдын бедидер.

2. Ырлап, ойнап, танцылаар кузелин деткиир, дыл- домаан сайзырадыр.

Дерилгези: Улуг каастап каан шиви, гирляндалар, шариктер, чаа чылдын ырылары, тоолда персонажтарнын маскарадтары, костюмнары.

Киржикчилери:

Башкарыкчы –

Соок-Ирей –

Харжыгаш –

Адыг –

Бору –

Дилги –

Байырлалдын чорудуу:

Башкарыкчы: Эргим хундулуг бистин бичии чаштарывыс, ада- иелер, башкылар база аалчылар!  Байырлалдар аразында «Чаа- чыл» - эн-не тоолчургу, солун, хоглуг, оорушкулуг, хуулгаазын байырлал болгай. Чаа чылдын байырлалын таварыштыр чаштарга, аваларга, аалчыларга байыр чедирип, аас-кежикти, кан дег кадыкшылды, оорушукуну кузевишаан, байырлалывысты эгелээр-дир бис.

                                   Сагыш- сеткил сергек хоглуг доюлдурган

Чаа- чылдын байырлалы моорлап келди.

Долгандыр-ла бугу чуве хуулгаазынныг

Тоолда ышкаш тывызыксыг чаражын кор.

Башкарыкчы: Даштын чылдын кайы уезил, уруглар? (Кыш)

- Кыш деп канчап билип кааптынар, уруглар? (хар чаапкан, кижилер чылыг хептерин кедип алган, соок)

- Кыжын чуу деп силернин ынак байырлалынар болурул, уруглар? (Чаа чыл)

Башкарыкчы: Силер-биле кыш дугайында чугаалажыыр дээш дона бердим. Бичии чылыктыр танцыдан танцылаптар бис бе, уруглар?

                                        Оолдарнын  самы  «Гномики»

Башкарыкчы: Чылыгга бердинер бе, уруглар? 

Уруглар: ийе

Башкарыкчы:        Тоол дег чараш «Белек» садывыста

Хуулгаазын маадырларлыг

Чаа чылдын тоолчугажы

Бо хун бисте аалдап келди.

Бирле хат – шуурган даажы биле  ыы дынналып турар.

Башкарыкчы: Ой, уруглар!  Кым ыглап тур. Сен бе Долаана? Сен бе Архелия? Сен бе Допчун? Сен бе Айда-Сай?

 Уруглар: Чок, бистер эвес-тир бис.

Башкарыкчы: Ам ындыг болза кым ыглап турар чоор. Сандайларывыска таптыг олурупкаш дыннап корээлинерем.

Башкарыкчы: Хуулгаазын тоол чурттундан дынналып турар хевирлиг. Кичээнгейлиг дыннап корээлинер, уруглар!

Харжыгаш  шивинин кырынче уне берген ыглап олурар боор.

Харжыгаш: Ауу-ауу-ауу, мен Соок-Ирей кырган-ачамнын уруу Харжыгаш –тыр мен. Эштерим-биле аргаже уругларнын Чаа чыл байырлалынга херек чараш шиви дилеп  чорупкаш аза бердим. (ыглап турар).  Ауу-ауу-ауу дузалажынарам.

Коргунчуг аялга-биле адыг димзенип, чыттанып  кирип келир.

Адыг: Фр-фр. Мында чуну канчап олурарын ол, Харжыгаш?

Харжыгаш: Мен Соок-Ирей кырган-ачамнын уруу Харжыгаш –тыр мен. Эштерим-биле аргаже шивилеп чорупкаш аза бердим. (ыглап турар). 

Адыг: Бээр дужуп кел, мен сени Соок-Ирей кырган-ачанга чедирип каайн.

Харжыгаш: Чок, Адыг. Мен сенден коргар мен.

Адыг: Уруглар, менден Харжыгаш коргар шейл, мээн-биле оюндан ойнаптаалынарам. Мен силерни чивес мен. Мен эки адыг-дыр мен.  

Оюн «У медведя во бору»

Адыг: Дыка-ла кашпагай, аваангыр уруглар –дыр силер. Харжыгаш ам дужуп кел че, сени кырган-ачанга чедирип каайн.

Харжыгаш: Чок душпес мен, сенден коргар мен.

Адыг: Ындыг болза мен улаштыр оруум уламчылап чорууйн. (Адыг чоруй баар).

                  Коргунчуг аялга-биле бору улуп-улуп  чыттанып  кирип келир.

Бору: Фр-фр. Мында чуну канчап олурарын ол, Харжыгаш?

Харжыгаш: Мен Соок-Ирей кырган-ачамнын уруу Харжыгаш –тыр мен. Эштерим-биле аргаже уругларнын Чаа чыл байырлалынга херек шиви дилеп чорупкаш аза бердим. (ыглап турар). 

Бору: Бээр дужуп кел, мен сени Соок-Ирей кырган-ачанга чедирип каайн.

Харжыгаш: Чок, бору. Мен сенден коргар мен.

Бору: Уруглар, менден Харжыгаш коргар шейл, мээн-биле танцылаптаалынарам. Мен силерни чивес мен. Мен эки бору-дыр мен.  

Оюн «Лепим снеговика»

Бору: Дыка-ла чараш ээлгир тойнаар уруглар –дыр силер. Харжыгаш ам дужуп кел че, сени кырган-ачанга чедирип каайн.

Харжыгаш: Чок душпес мен, сенден коргар мен.

Бору: Ындыг болза мен улаштыр чорууйн. (Бору чоруй баар).

Хоглуг  аялга-биле дилги  чыттанып  кирип келир.

Дилги:  Фр-фр. Мында чуну канчап олурарын ол, Харжыгаш?

Харжыгаш: Мен Соок-Ирей кырган-ачамнын уруу Харжыгаш –тыр мен. Эштерим-биле аргаже уругларнын Чаа чыл байырлалынга херек шиви дилеп чорупкаш аза бердим. (ыглап турар). 

Дилги: Бээр дужуп кел, мен сени Соок-Ирей кырган-ачанга чедирип каайн. Мен сени чивес мен, дужуп кел.

Харжыгаш: Чок душпес мен, сенден коргар мен.

Дилги: Уруглар, менден Харжыгаш коргар шейл, мээн-биле оюндан ойнаптаалынарам. Мен силерни чивес мен. Мен эки дилги-дыр мен.  

Оюн «Лепим снеговика»

Дилги: Дыка-ла чараш ойнаар уруглар –дыр силер. Харжыгаш ам дужуп кел че, сени кырган-ачанга чедирип каайн.

Харжыгаш: Чаа дилгижек

Харжыгаш дилгиден кортпайн дужуп келир.

Харжыгаш: Шиви кырынга олурар дээш шылай бердим, эриир деп база тур мен, дилгижек.

Башкарыкчы: Уруглар, Харжыгаш эриир деп барган-дыр, Харжыгашка «Сылдыстар» деп танцывысты танцылап бээр бис бе?

Танцы «Сылдыстар»

Харжыгаш: Экизиин уруглар, катап сериидей бердим. Ам – на Чаа чыл байырлалывысты эгелээр дир бис.  

Башкарыкчы: Чараш кылдыр каастаан шиви

Чайынналып кыйгырып тур

Магаданчыг омак-хоглуг

Чаштарывыс чалап алгаш,

Байырлалды эгелээлинер!

Чингир ногаан шииметтинген

Шивижикти долганыылынар!

Самнап-ойнап хоглээлинер,

Чаа чыл-даа бисти оортсун!

Башкарыкчы: Чараш Харжыгашка «Ногаан шиви» деп ырывысты ырлажып берээлинерем

Ыры «Шивижигеш»

Харжыгаш: Эр-хейлер уруглар! Дыка-ла чараштыр ырлаштывыс. Ам бистин байырлалывыста кым чок тур уруглар?

Уруглар: Соок – Ирей

Харжыгаш: Шын-дыр, уруглар. Дилгижек, сен халып чоруткаштын Соок-Ирей кырган-ачамны бистин байырлалывысче чедип келирин дилеп корем. Мында уруглар манап турар деп.

Дилги унуп чоруй баар.

Башкарыкчы: Уруглар шупту кичээнгейлиг болунар, мен силерден тывызык тыптырар мен.

Сегел салы курлак четкен

Сеткил чурээ чылыг Ирей

Кеткен хеви кызыл оннуг

Харжыгаш деп уруглуг-даа

Чаа чылдын байырында

Уругларга белектерни

Ууп чадай чуктеп келир

Кым-дыр ол уруглар? (Соок-Ирей)

Башкарыкчы: Соок-Ирейни кыйгырыптар бис бе, уруглар? (уруглар кыйгырар)

Уруглар: Соок-Ирей, Соок-Ирей.

Дилгижек Соок-Ирейни экээр дээш чоруй баар. Хат шуурган даажы-биле Соок-Ирей биле Дилгижек кирип келир.

Соок-Ирей: Экии уругларым! Чаа-чыл-биле ада-иелер база аалчылар!

Сонгу Доштуг океандан

Соок-Ирей аалдап келдим.

Чаа-чылдын байырында

Чаштарымга чедип келдим.

Харжыгаш: Кырган-ачай Соок-Ирей, Шивижигеживистин оттары чуге чырывайн турар чоор?

Соок-Ирей: Шупту шивижигешти долгандыр туруп алыылынар уругларым! Баштай часкап корээлинер, оон буттарывысты тепсээлинер!!! (уш катап катаптаар)

Шивинин оттарын кыпсыптар.

Башкарыкчы: Чараш шивижикти долгандыр ырлаптаалынар уруглар.

Соок-Ирей: Эр-хейлер уруглар! Дыка-ла чараштыр ырлаштынар. Ам Соок-Ирей Кырган-ачанар биле ойнаптар  бис бе?

Оюн «Донурар мен»

Соок-Ирей: Иии, кандыг кончуг аваангыр, кашпагай уруглар силер. Силернин кайынарны –даа донуруп чадап калдым. Мен-даа шылай бердим.

Харжыгаш: Соок-Ирей кырган-ачай шылай берди, уруглар. Саандайга олуртуп алгаш шулуктерден чугаалап бээр бис бе?

Уругларнын шулуктерин Соок-Ирей дыннап турар.

Соок-Ирей: Четтирдим, болза-даа чараш кылдыр шулуктээр уруглар-дыр силер, уруум Харжыгаш, конфеттерин уругларга улеп берип корем.

Башкарыкчы: Соок-Ирейге ам бир чараш ырывысты ырлажып бээр бис бе?

Песня «ДЕД МОРОЗ, ДЕД МОРОЗ»

Муз. А.Филиппенко, сл. Т.Волгиной

Башкарыкчы: Эр хейлер чараштарын. Соок- Ирейге шулуктеривис чугаалап берээлинер, уруглар.

Ыры «Чаа чылда чаштар»

Башкарыкчы: Чараштарын эр хейлер! Ам Соок –Ирейге шулуктеп бээр уруглар бээр унуп келир.Чараш  шулуктерин дыннаптаалынар.

БашкарыкчыСоок-Ирей, кырган-ачай

Чаштарывыс силерден

Белектерин алырын

Четтикпейн манап туру.

Харжыгаш: Чаа чылдын байырында

Чалаттырып чедип келгеш,

Чаштарынга эккелгенин

Чаагай белээн соннеп корем кырган-ачай!

Башкарыкчы: Адыр-адыр, Харжыгаш. Бичии ам-даа мана. Бис Соок-Ирейнин  биле «Передай снежок» деп оюннувусту  ойнаптаалынар.  

                                               Оюн «Передай снежок»

                                             Уругларнын ниити самы «Новый год»

Соок -Ирей: Улуг харжыгаш кылдыр дона берген белээвисти бо бичии уруглар дыка эки кылдыр чуура тепсепти, белээвисти бээр эккел уруум Харжыгаш.

Дилгижек- биле Харжыгаш хоглуг аялга – биле шиви чанында каастап каан шоодайда белектерни Соок-Ирейге эккеп бээр.

«Российский Дед Мороз» деп ыры ырлап турда, Соок-Ирей белектерни уругларга улээр.

Башкарыкчы: Чаа чылдын байырында

Чаагай соннуг келгенин дээш

Чаштар шупту ооруп туру

Четтирдивис Соок-Ирей!

Соок-Ирей: Оолдарым, уругларым

Ам-даа эки озунер-ле,

Унуп келир чаа чылда

Ууленер будер болзун.

Келир чылын база кээр бис

Кежээ болуп озунер-ле уругларым!

Баар оруум ам-даа ырак

База катап чаа чыл-биле!

Харжыгаш: Ада-ие, аалчыларга

Аас-кежик чедиишкинни

Кадыкшылды, оорушкуну,

Катап-катап кузеп тур бис.

Башкарыкчы:

Аалчыларнын узун оруу

Арыг, ажык эки болзун.

База катап ужурашкыже

Байырлыг че, менди-чаагай!

Байырлашкаш Соок-Ирей, Харжыгаш  болгаш Дилгижек чоруптарлар.

Байырлал тоннерге садиктин эргелекчизинге  ___________________ байыр чедирери-биле состу бээр.

Тыва Республиканын Бай-Тайга кожуунунда муниципалдыг районунда

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн уруглар албан ооредилге чери

«Белек» уруглар сады

            Моорей «Авам Ачам база мен – тывызык ог-буле бис»

                                                 Тургускан башкы: Салчак Сайлыкмаа

          Николаевна

Тээли-2018ч

Моорей Шагаа байырлалынга «Авам Ачам база мен – тывызык ог-буле бис»

Сорулгазы :Уругларны  Ада –иези –биле моорейге  кириштирип чараш аажы –чанга ,бодун кижизиг ,толептиг ап билиринге ,ада-иезинден , оске кижилерден эки чараш чуулду эскерип ,улегерни бодунга хевирлээринге кижизидер ; тыва чаагай чанчылдарга даянып алгаш уругларны чараш чуулге ооредир.

Байырлалдын чорудуу

1.Башкынын киирилде чугаазы

Чингис –Хааннын Уезинде Шагаа байырлалын куску уеде демдеглеп эртирип турар, чуге дизе куску хун биле дуннун деннежи бээрин барымдаалап байырлап  турганы ол

Оон соонда 1267 чылда Чингис-Хааннын оглунун  Хубилай –Хаан байырлалды февраль айже шилчиткен.

20чылдарда Тывага Шагаа байырлалын хоруп каапкан   турган .70 чыл иштинде Шагаа бйырлалын эрттирбейн  келгеннер .

1991чылдын февраль 8-те Тыва АССР-нин дээди Совединин  президентилеринин  доктаалы биле Шагаа  байырлалынын  тыва  чоннун  национал байырлалы кылдыр доктааткан . Оон бээр-ле Шагаа байырлалынын эртер хунун астрологтар, лама-башкыларнын санааны- биле ай календарыны  ёзугаар тодарадып  ап турарлар.

Дурген чугаа, кожамык , ыр

                                               ЫРЫ «Шагаа»

Богун  Шагаа байырлалынга эртип турар «Авам , ачам база мен» деп моорей-оюнну         эгелээр-дир бис.

Команда бурузу  адын девизин , чугаалааш ,дээскиндир кылаштажыр (Тыва хеп корулдези)

                                             1 Моорей «Чогаадыкчы таныштырылга»

1.Уе-шагнын аайы-биле

Улегерлиг чараш хептер кедиксээр бис

Ынчалзажок чычыы,торгу тыва тонга

Ылгын аътка чонум ынаа хевээр арткан .

 Чычыы торгу тоннар кеткен

 Найыралдын  кыстары бе?

Чыраа –чыраа аътар мунган

Дружбанын оолдары бе?

                                          2 Моорей «Тыва хевим онзагай-ла»

                                  Оолдар самы «Тевек»

2.Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыртып соглээр бис бе?

Ыры ,соске кончуг-ла бис

Ырлажып каап орар бис бе?

Авазынын чаяап кааны

Арыг  чараш уну –биле

Аян тудуп ырлап хоглеп

 Адаан -моорей уламчылаал

Чыылган чонга аян тудуп

Уян ырдан бадырынар

Моорейге белек кылдыр

Талантынар коргузунер

                 3 Моорей « Уран талант»  (Кожамыктар, дурген чугаа, узун-тыныш)

Баш-чы:  Улегерлиг домактарга даянып алгаш ажы-толду кижизидер бис. Кайывыс кончуг эки улегер домак  чугаалап тондурерил коруптээлоинерем  моорейжилер. Че-ве,  эгелээйн!

                     4 Моорей «Улегер домакты тондурем»

Баш-чы: Чечен-менде, чечек черде – чеченнежип   моорейлежилинерем.

3.Чечен менде        

Чечек черде

Уран менде  

Улар дагда

Мерген менде

Мезил хемде

Бодал менде

Богда дээрде

Огбелернин чечен созу

Оор чонга дамчып чораан

Шораанарга кадарчылар

Чолукшуп кээп мендилешкеш

Чечен чараш созу-биле

Чечээргежип маргыжарлар-лар

                                   5 Моорей «Чеченнежиилинерем»

Баш-чы: Теп-теп тевенек, тевектен теп ойнаалынарам.

                                     6 Моорей»Тевек»

                                            Ыры «Эникчигеш»

Баш-чы:Унуп келген Ыт чылынга уругларнын чараш ырын сонуургап дыннадывыс.

Тыва чанчылдарга болгаш сагылгаларга айтырыглар.

                                   7 Моорей «Тыва чанчылдарга болгаш сагылгаларга айтырыглар»

 Шииткекчилер туннеп турар аразында уругларывыс самы «Челер-ой» 7.Туннел              

Шииткекчилернин  туннээр.

                                            Ниити сам «Челер-ой»