Утренник Шагаа-2017 в старшей разновозрастной группе
методическая разработка (старшая группа) на тему

Министерство  образования и науки Республики Тыва

МБДОУ детский сад «Шончалай» с. Суг-Бажы Каа-Хемского района РТ

(старшая разновозрастная группа)

Воспитатель:Самбуу А.В.

                                                          с. Суг-Бажы - 2017

Шагаа—ыдыктыг  байырлалывыс!

Сорулгазы: 1.Чоннун национал байырлалынын дугайында  уругларга билиндирери.

                      2.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак  чоруун, эки чанчылда-рынга уругларны кижижидери.

3. Национал  оюннарнын чамдык хевирлери-биле таныштырып, ойнадыры.

4. Сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып  кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези: Чылдар чуруктары, тос-карак, артыш, кадак, тевек, улегер домактар бижээн карточкалар, тыва аялгалар.

                                                 Байырлалдын чорудуу:

(Тыва аялгалар аяар дынналып турда, башкы чугаазын эгелээр).

                                     Тыва чонум чанчылдары

                                     Тывызыксыг аажок чараш

                                     Шаандан тура чанчыл болган

                                     Шагаа деп бир байырлал бар.

                                     Шагаа  дээрге  тыва чоннун

                                     Чаагай сузук чанчылы-дыр

                                     Айнын чаазын  хуннун эртенин

                                     Алгап йорээн байыры-дыр.  

Башкарыкчы: Эргим, уруглар база чыглып келген аалчылар! Силерни шагаа байырлалынче чалавышаан, унуп олурар хой чылы-биле кадыкшылды, аас-кежикти, чедиишкиннерни кузедивис.

Хаяа

Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Сухбат

Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чак долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

Мурнувуска согуржуулу!

Башкарыкчы: Шагаа деп чул?

  Шагаа  дээрге эрги чылды удээринин болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы-дыр.Ук баырлалды Топ Азиянын бугу чоннары эрттирер.Бо байырлал 12 чыл эргилделиг календарьга чагырткан.

   Тывалар Шагаа байрлалын кончуг чугула коор, баш бурунгаар кедергей белеткенир. Кустен эгелеп, шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей коруп алыр. Шагаанын эн баштайгы хунунде, дан адып орда, эр кижи одун-козун кыпсыр, ие кижи шайын хайындырар.Хайынган шайнын устун дашкаар унуп, оран-делегейже чалаар. Огнун эр ээзи сан салырынын  тускай езулалын  кылыр. Сан салырда, оон чанынга чалама баглаар. Чалама дээрге ийи чагыжыгаштарда херип каан хендирге он-баазын пос таавы, кадак баглап каар. Оон-биле кижи бодунга эки чувени кузеп, будуу  чалбарыыр. Дан адып  кээри билек, санны кыпсыр. Одагга ус-чарлыг, аъш-чемнин дээжизин, артыш-шаанак холаан чокпек, саржагны от кырынче салыр. 

     Монгун-Ай

Арыг  агаар ораны боор

Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр

Артыжап каан, айдызап каан.

Шагдан тура чонувустун

Сагып келген чанчылы-дыр –

Аарыг-аржык, аза-буктан

Артыш-биле арыгланыр.

Алдын-Херел Т.

Авыралдыг унуш

Айдыс  чыттыг артыш

Аарыг-аржык, хирден

Арыглаптар куштуг.

Бачыт хайны ырадырда,

Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш,

Артыжанып чалбарыыр бис.

( Башкы болук иштин артыжаар, аарыг-аржыктан, багай душтен, хай-бачытан арыглаар)

 Уруглар шупту: курай-курай!

Башкарыкчы: 

Субудай

 Шагаа дээргеТыва чоннун  

 Чаагай сузук чанчылы дыр.  Айнын чаазы, хуннун эртени,

Алгып йорээн байыры -дыр.

    Темуджин

Шагаа хунну уругларга,              

Шагнын чаагай байыры-дыр.

Оюн тоглаа, каткы чугаа

Ол хун черле узулбес тыр.

 Амыр-Санаа                                

 Бичии чаштар бир-ле катап

 Билип чадааш, маргышкан дээр.

 Кижи бурузу чылын мактап

 Кидин тулук барганнар-дыр.

Доржу-Сюрюн

Шагаа, шага часты чала

Чаштар, чаштар самнап ойнаал

Шагаа,шага чайна, чайна.

Уруг-дарыг уткуп алзын!

Тыва чон шаандан тура он ийи чылдыг. (Уруглар унуп шулуктерин номчааш, олуттарынга олуруп алыр ).                              12 ай

Эргилделиг он ийи

Эптиг-чоптуг алышкы бис!

Алышкы бис, халышкы бис,

Найыралдыг, демниг бис!

Алызындан омак бис,

Амыр эвес, хоглуг бис,

Хоглуг бис, омак бис,

хоорештиг хоглуг бис.

Чорук херек кылыр бис,

Доозавыс кылыр бис.

Кылыр бис, кылыр бис,

Кымдан артык кылыр бис!

(Куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван).

Аът чылын удевишаан,  болуктун оолдары «Адъым» деп танцы-самны ойнап бээрлер.

Танцы «Аъдым»

Башк.: -Кандыг чыл тонуп турарыл? (Мечи).

Ынчангаш  ам унуп кел чыдар чылывыс чуу деп чыл-дыр?

                                             Ыры «Дагааларым»

 Унуп орар  чылывыс  эки чыл болур кылдыр, сут-биле чажыг чажар бис.(Тос-карак –биле   сут чажар).  

                                 Улуг  чуртумга  чаа-дайын турбазын!

                                 Улус   чонум амыр-тайбын чурттазын!

                                 Албаты  чонга   аарыг-хай турбазын,

                                 Азыраан  малга  хамчык  чут  турбазын!  Оршээ!

Уруглар: Ындыг-ла болзунам!

                                    Ойнап-хоглеп алыр дээштин   Алдын-Сай

                                    Оолдар,кыстар чыылган-дыр бис.

                                    Кажык, тевек,даалы,чинчи

                                    Хамык  чуулдер четчир санныг

                                    Аалчылар моорлап келзе,

                                    Аажок-ла хундулээр бис.

Башк.: Байырлал хуннеринде чонну хулээп алыры база нарын. Ада-иелер  аразынга оюндан ойнаптаалынар, команда бурузу 5-5 кижиден тургустунар. Оочур езугаар команда бурузу чангыстап нац-л тыва чемнерни адаар. Командалар белеткенип турар аразында тываланын чеми хырбачанын дугайында ырыдан ырлажыптаалынар, уруглар.

Башк.: Дыннадывыс, командалар дыка хой национал тыва чемнерни ададылар, оларнын аразындан суттуг шай хундуткелдиг чемнернин бирээзи болуп турар.

ЫРЫ «ШАЙЫВЫС»

Башк.: Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал!

              Аалдарга уступ алгаш, адаан-моорей кылыылынар!

- Кайы аалдын уруглары аас чогаалга кончуг эвес корээлинерем, уруглар! Моорейге тиилээн команда-ла очко алыр, кайы команда хой очко ажылдап алганыл, ол команда тиилээн болур.

1-ги морей «Тывызыктар»

Башк.: Тывынгырлар кайда силер?

            Ак теве он ийи бодаган торээн ( чыл, он ийи ай)

            Дорт алышкы дорт чузун (чылдын дорт уези)

            Дендии куштуг, девиденчиг уннуг (динмирээшкин)

            Ог иштинге алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди (от)

            Тии чок торгум, дизии чок чинчим (дээр)

            Ала аъдым хыл кажаалыг (карак)

            Дорт булун донгур аас (аптара)

            Беш алышкы дош чуктээн (холдун дыргактары)

            Аргада чолдак ыт ээрип тур (балды)

            Ийи угбашкынын экти ден (хачы)

            Одээ ак, хою кара (ном)

            Донгур кара дорт кулактыг (паш).

2-ги морей  «Дурген чугаа»

                      Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда Долу Сая

                      Дужуп бербес болгай силер

                      Дургеденер, келинерем

                      Дурген чугаа узун тыныш кымда барыл?

Дурген-дурген дурген чугаа   Саяра          Билдим, билдим бистин болук   Алдын-Сай М

Чугаалаза шуут солун                                            Болуувусте кымны чок дээр

Солунназа соон бодаар                                        Дээрлезе дедир барба

Бодаарлаза боду эрес                                          Барбалаза баарын кадар

Эрестезе эвилен-даа                                             Баштак кыстар бисте деп бил.

Эрнин эри чораан дижир.

Узун тынышты чугаалаары:  Бир бала,… Бир будук,… дээш оонда оске.

3-ку  моорей  «Улегер домактар»

• Ай херели чылыг чок, артык сеткил ажык чок.
• Агы чечээ-ажыг, артык сос анчыг.
• Дыт човурээлиг, сос чорулдээлиг.
• Оглунга иези болушпаска эки, кызынга адазы болушпаска эки.
• Шапты балды куш тондурер, чалгаа кижи ажыл чылзыр.
• Кургаг черге хеме чорбас, харам кижээ эштывылбас.
• Черни час оттурар, сеткилди эжи оттурар.
• Адын камнап чор, адан сактып чор.
• Кижини багай дивес, кидисти чуга дивес.
• Улуургак болбас дээр, уйгужу чорбас дээр.
• Адааргак болбас, олутпай чорбас.
• Чем далдава, чеме дыннава.
• Эниин алгыртпас, эжин ыглатпас.
• Чалгаа кижиден кежээ кижи коргар.
• Дурген багай, оожум быжыг.
• Хоптактын караа коску, хопчунун домаа хой.

4-ку моорей «Кожамыктар»

(Шупту)

Кожамыкка кончуг-ла бис.

Кожа тыртып салыр-ла бис.

Кожавыста уругларнын

Кожаннарын дыннанарам.

Танышпасты таныштырган

Таан чараш садигимни

Таан чараш садигимден

Танып алган эштеримни.

Арбай тараа тарыыр дээрге,  

Арга даштыг Баян-Колду

Алгыргылап тениир дээрге

Алгыржы бээр башкыларны.

Корушпести коруштурген_  

Козенектиг садигимни

Козенектиг садигимден

Коруп алган эштеримни

Улуг болук оолдары _

Чыглып ойнап туру-ла бе?

Сылдыс-Шокар баглаажында

Бажын савап туру-ла бе?

Бистин болук уруглары  

Чыглып ойнап туру-ла бе?

Тевер-Оюм баглаажында

Бажын савап туру-ла бе?

Чындыннадыр базып орар

Чылар чылбас авайымны

Чалчырадыр чаннап турар

Группамнын уруглары.

Чанар кушта сайлык чараш  

Чавагалыг кыстар чараш

Келген кушта хектер чараш

Кежегелиг оолдар чараш.

Моорей «Ыры, шулук».

1-ги оол:

-Шагаа, найыр будуузу боор

 Шак бо ойде магаданчыг.

 Аалдар одээн аштап-ширбиир,

 Артыш-шаанак чытталып кээр.

 Ажыл-ишчи улус-чон-даа

 Анаа шагда белеткенир,

 Аъш-чемнин дээжизин  ам бо хунде делгеп салыр.

1-ги уруг:

-Ойнап-хоглеп алыр дээштин

 Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис.

 Кажык, тевек, даалы, чинчи (коргузер)

 Хамык чуулдер четчир санныг

 Аалчылар аалдап келзе,

 Аажок-ла хундулээр бис.

Моорей «Тыва оюннардан аданарам»

Башк.: -Шагаада тывалар чугле тыва оюннарны ойнап чораан.

-Уруглар, тыва оюннардан адап корунерем (уруглар адаар).

-Ол оюннарны 2 кезекке чарар. Биргизи - даштыгаа ойнаар оюннар. Ийигизи – ог иштинге ойнаар оюннар.

-Даштыгаа ойнаар оюннарга чунгулаары хамааржыр. Ону шупту билир. Силер база шагаа хунунде барып чунгулаар силер. Оон оске хендирбе сый шанчыыры, ча адары, баг кагары база тевектээри болур.

-Хол-шыдыраа, буга шыдыраа, даалы, кажыктажыры, чинчи чажырары – ог иштинге ойнаар оюннарга хамааржыр. Ол ышкаш чечен-мерген кижилернин тывызыкка, дурген чугаага, узун тынышка моорейлежири дыка солун.

-Тоолчулар тоолун данны атсы ыдып тура хонар. Аргалыг-ла болза дыннакчылар удувазын кызыдар.

Башк.: Танцылап ойнай бээрге, таан-да чараш кыстарывыс

Танцы «Аяк шай»

Оюн «Чинчи чажырары»

                         Чинчи-шуру чажырары

                                      Чиге солун оюн ол-дур

                                      Ону манаа ойнаалынар

                                      Оолдар, кыстар бээрленер.

Тыва хуреш оюну

Хуннуг тыва черивистин

Алдар аттыг могелернин

Ачыр-дачыр сегиришкен

Хурежин бис, корээлинер!

Башк.: Шагаа хуннеринде тыва улустар бир эки чанчылдыг. Олар ону кырганнарындан, ада-иелеринден салгап, дозеп алганнар.Ол болза, бот-боттарын хундулежип, оглеринче, аал-оранынче чалажыры база мендилежири болур.

-Канчаар мендилежирил? Кым билирил? (уруглар коргузер)

4.Туннел кезээ.

-Шагаада оон оске ойнаар оюннарны  суурнун шагаазынын уезинде ойнап-хоглеп болур силер.

Чалбарыг, йорээл.

-Шагаада йорээл, чалбарыг черле турар. Бо 2 ёзулал Шагааны огге-даа, черге-даа эрттирип турда херек. (Ада-иелер йорээл чугаалап бээр)

Ада-ие

Адап-сурап аалдап келген

 Алдар-аттыг хой чылы,

 Ада-чуртум ак-кок дээри

 Аяс турзун, бургетпейн кор!

 Ажы-толум, арат-чонум

 Аразында найыралдыг

 Ажыл-херээ уламчылап,

 Амырап-ла чурттазыннар.

 Чажыым чажып чалбарыыйн. (чажыын чажар)

 Оршээ, Хайыракан! Курай-курай!

 -Ыраажылар, хоомейжилер

 Ырын дыннап олурумда,

 Алыс чоруур уем келди.

 Чажыым чажып байырлажыйн,

 Чагыг-созум соглеп корейн.

 Эки келзе, салдынмайн

 Эдээнейден туттунунар.

 Бак келзе, базып кааптып,

 Баш удур кичээнинер.

 Оранынар оттуг  чаанын

Одаа кылдыр хуулдурбанар.

 Ооредилге, ажыл-биле

Оорушку кежиктиг бооп

 Озуп, торуп чурттап чоргар.

Башк.:                                          Чаагай час-даа чоокшулады

Шагаа чаа-чыл моорлап келди.

Шагаа-биле торээн черим,

Шагаа-биле оолдар, кыстар!

Ыры «Шагаа»

Шайлаашкын.

-Ам силер бугудени, шуптунарны, столдарже олуруп, шайлаарынче чаладывыс!