Разработка Утренника Шагаа «Шаг чаагай, Шагаа чаагай!»
методическая разработка на тему

Сценарий ортумак  болук «Шаг чаагай, Шагаа чаагай!»

(Тыва улустуң байырлалы)

Сорулгазы: 1. Оюннарның болгаш айтырыгларның  дузазы-биле Шагааны канчаар эртирип чораанын билиндирер.

        2. Дурген бодап, шын харыыларны берип өөредир, чугаа домаан сайзырадыр.

        3.  Тыва улустуң  чаагай чаңчылдарынга уругларның хундуткелин, ынакшылын оттурар.

        Каасталгазы: уругларның  Тыва хеп-биле кеттинери, улегер домактар, тывызыктар, оюннар.

Байырлалдың  чорудуу:

Айнын чаазы, хуннун эртени-биле! Экии хундулуг ада-иелер! Шагаа биле!  Бо байырлалда бистер  эрги сан биле Чаа-Чылды уткуп тура, а  бистер бот-боттарывыстын аразында  эп-найыралывыс  быжыктырып ,  шагдан тура сагып келген чанчылывыс бооп турар .

Башкынын киирилде чугаазы:

      Кандыг-даа чон бодунуң бурунгу культуразын, чаңчыл-езулалдарын көргускен, национал чоргааралын илереткен байырлалдарлыг болур.  Шагаа дээрге тыва чоннуң эн бедик сүзүглелдиг байырлалы. Оон сузуглелдии чудел? Шагаага баш удур белеткенип, ону сузуглеп манаар, а эн кол чуве Шагаа хунунун сагылгазы езулалдарын эртирери.Тыва чон Шагаа будуузунде санны салыр чораан. Эр кижи азы улуг назылыг кижи калбак Дашка санны салыр. Отту салгаш, оон кырынче Ак чем дээжизин (Чаглыг эът, саржаг, чокпек артыш урар.) Сан салып  турар кижи шайны тос карак азы чажыга-биле чашпышаан, йорээл чугаалаар.

                                Тооруктуг Тандым оршээ!

                                Тос чузун малым оршээ!

                                Анай, хураган дешкилежип турзун!

                                Ак чем элбек болзун

                                Бажы бедик тайгаларым!

                                Багай чуул тарап чорзун!

                                Экти бедик тандыларым

                                Эки чул бээр турзун!

Чажыг чашкан соонда улуг-биче улус унуп орар хүнче көруп алгаш, дээрге хунче тейлеп, эки чул дилээр. Оон соонда харга арыгланыр.

        Амгы уенин аныяктарынга бузуренчиг эвес-даа болза, чон езулалдарны ыяк сагып чораан.Шагаа дунезинде удувас( улуг улустар) ожукта отту успес чула ден

ожурбес. Будууде удуваан кижи Эрлик оранынын кара данзызынга кирбес деп санаар, харын-даа одуг хонган кижи назынынга 1 чылды немээр, хып хонган от, чула-даа ол оранга хай-бачыт киирбес, камгалакчы болур деп сузуглеп чораан.

                        Тываларнын сузуглээни

                         Тыны тудуш ыдыы чудел?

                         Тыва кижи омакшылын,

                          Кыптыктырар соруу  чудел?

                            Сагыызын деп хумагалыг

                             Бурун шагның Шагаазында

                             Буян өргээн шажынында.

        Ыры  «Шагаа ыры» дынналыр, Уруглар эжеш, кирип келир чартык круг кылдыр туруп аар.

- Бо чыл чунун чылыл, уруглар ? Шын-дыр.  Хаван чылы.                             

                               Шагдан тура дойлаарывыс

                               Шагаа хуну чедип келди

                              Ачылыг чыл хаван чылым

                              Арыг чыл бооп чаларазын

Бистин бурунгу чонувус Шагаа байырлалында тывызыктажыр, дурген чугаалажыр, улегер домактажыр, тыва оюннарны ойнап чорааннар.

Ам бистер база тывызыктажыптар бис бе, уруглар!

         Дорт булуң дөңгүр аас.   (аптара).

  Үш алышкылырның экти дең.  (ожук)

        Буян талдың будуу чүс.   (өг).

Ийи өжээти сүрүштү. (ай, хүн).

       Ак – кара чүзүннүг, 64 хонаштыг,   алды аңгы  шолалыг.                                                                                          (Шыдыраа)                                                                                                                          

    Бичи – даа болза, мени откарды.   (эзеңги)

Моге самы (оолдар девиир)

Дараазында ада-иелерге айтырыг: Чеди хүннү сан чокка адаар( бурунгу хүн, бурундаа хүн, дүүн, бөгүн, даарта, сонгузуу хүн, соондаа хүн)

 Шагаа кажан моорлап келирил? ( эртенги хүн хаяазы-биле)

     Шагаа дугайында шүлүктер чугаалаар ( уруглар, оолдар)

                    Шагаа хуну уругларга

                  Шагнын чаагай байыры-дыр

                   Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

                   Ол хун черле узулбес-тир  

Бирги уруг:

Шагнын соолгу эргилдези чыккылама кышты солуур

Чырык чаагай частын бажы шагаа айы чаа чыл келди!

Ийиги уруг:

Шагаа дээрге тыва чоннун чаагай сузук байыры-дыр

Айнын чаазын хуннун эртенин алгап йорээн байыры-дыр!

Ушку уруг:

 Чедип келген Шагаавыс , Сеткилдерни оортту

Аялгалар, танцы-сам, ала чайгаар куттулду

Четтинчинер, уруглар, сергек-хоглуг ырлажыыл!

Башкы: Дыка-ла шулуктээр-дир силер, эр-хейлер!

Ам улаштыр ужар-ушпас деп оюнну ойнаалынар.Дурген айтырарымга, дурген харыылаар силер, уруглар.

Каарган ужар бе?

Адыг ужар бе?

Ховаган ужар бе?

Ыт ужар бе?                                                  

Хокпеш ужар бе?                                                  

Башкы: Эр-хейлер! Кончуг эки ойнадыңар, уруглар.  

Бөгун бистер «Шагаа» деп национал байырлалывыс дугайында  билип алдывыс.                  

                   Хаван чылда тараа-быдаа

                   Далай ышкаш чалгып турзун

                   Ууттунмас улуг кежик                

                    Улус чонну өөртүп турзун

                                                      Ада-ие ажы-төлдү

                                                      Аас- кежик бургээр болзун

                                                      Чаагай сеткил бодаразын

                                                       Чараш чанчыл эглип келзин

                    Билиг эртем сайзыразын,

                    Биче сеткил колдап чорзун!

                    Баък-ла чуве ынай турзун,

                    Бачыт- халап адырылзын

                                                        Алдын- сарыг делегейге,

                                                        Амытан чон тайбынчызын

                                                       Эрээн шокар ортемчейге

                                                       Эки чуве элбекшизин!

                                                        Курай! Курай!