Тыва чоннун "Шагаа" байырлалынын сценарийи
методическая разработка (средняя группа)

Тыва чоннун «Шагаа»  байырлалынын сценарийи

Сорулгазы:

1. Тыва улустуң чаагай чаңчылдарынга уругларны өөредирин уламчылаары база тыва чаңчылдарга хүндүткелди оттурары.

1. Тыва улустуң аас-чогаалынга,оюннарынга уругларның сонуургалын бедидип, чугаа домаан сайзырадыры.

2. Улуг улус-биле чолукшуп, боттарын шын алдынып билирин чедип алыр 

 3.Тыва улустун хундулээчел, эвилен- ээлдек, сонуургак эки чанчылдарга кижизидер;

Дерилгези: тыва үлегер домактарны, тывызыктарны, дүрген чугааларны ханаларга парлааш азар.

Хөгжум дерилгези: Тыва кожамыктар, сыгыт-хөөмей бижиткен музыканы салыр.

Башкарыкчы Уруглар залче кирип кээп, ада-иелери,ажылдакчылар база башкылар-биле менди солчуп чолукшужар ( бичии кижи адыштарын улуг улустуңадыштарынга алдыыртан өөру дегзип,амыр-мендизин айтыржыр. Ам бис кырган ававыстын аалынче шагаалаар бис уруглар.

Кырган-ава

- Амыр-ла, амыр

 –Амыр-ла, амыр.

Башкарыкчы:

- Шагаа – биле эргим уруглар, ада – иелер, аалчылар!

- Шагаа – улус – чоннун төөгүден байырлалы,

- Шагаа – эргилип кээр Чаа чылдын (езулалын байырлаар байырлал-дыр уруглар)

- Шагаада – чемзиг чемниң дээжизин делгеп салыр.

- Уруг – дарыг ойнап хөглээр чаагай хүнү

- Улуг бичии чолукшужар найыры-дыр.

Шагаа байырлалында уругларга болгаш келген ада-иелерге ,аалчыларга байыр чедирери- биле «Аржаан» уруглар садының эргелекчизинге сөс.

Башкы: Шагаа дээрге тыва улустуң чаагай чанчылдары- биле холбашкан улуг байырлал. Шагаа-дээрге эрги чылды удеп, чаа чылды уткуурунуң байырлалы-дыр, уруглар.Ол чыл санаашкыны 12 чыл эргилделиг болур, чыл бүрүзү аттыг болур.(чылдарны ададыр) 

Эргилделиг он ийи
Эптиг-чоптуг алышкы бис!
Алышкы бис, халышкы бис,
Найыралдыг, демниг бис!
Алызындан омак бис,
Амыр эвес, хоглуг бис,
Хоглуг бис, омак бис,
хоорештиг хоглуг бис.
Чорук херек кылыр бис,
Доозавыс кылыр бис.
Кылыр бис, кылыр бис,
Кымдан артык кылыр бис!

Кырган-ава Чаа уругларым мээн аал-коданымга аалдап, шагаалап келгенинер дээш ооруп тур мен. Ам келген шагаавыс уткуп санывыс салыылынар оолдарым.

Оршээ, оршээ

Тос дээрим дола бурганым,

Дээр адам делегей ием

Багай чуве ынай турзун

Эки чуве бээр турзун

Думаа, ханаа

аарыг аржык ынай турзун

Кара аас-дыл

Кара куштер бистен ырап чорзун

Оршээ,оршээ

Чажыым чажып чалбардым.

Башкарыкчы: Шагаа хунунде артыжанып арыгланып алыылынар уруглар. Кырган- ававыс бисти артыжап бээр-дир.

Кырган-ава: Шын- дыр уруум, Шагаалап келген уругларымны артыжаайын.

Аарыг- ажык чагдавазын,

Айыыл-халап турбас болзун .

Бурган башкы ыдыктап каан,

Буян Кежии бодаразын! (уругларны артыжаар)

Кырган-ава Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар

Аргаа кирген кижи саат дайнаар дээр болгай Аяк шайда чооглап корунерем ажы-толум.

Башкарыкчы -Бис бо хун чүү деп чылды уткуп турар бис , уруглар?(ыт чылын уткуп турар бис)

Ыры «Эникчигеш»

-Чүү деп чылды үдеп турар бис, уруглар?(дагаа чылын үдеп турар бис)

 -Эр хейлер! Оон ыңай кандыг чылдар билир силер?

(күске, инек, пар, тоолай. Улу, чылан, аът, хой,мечи, дагаа, ыт, хаван) -Шын-дыр, эр хейлер уруглар!

Башкарыкчы:

Шагаа дээрге тыва чоннуң,

Чаагай сүзүк чаңчылы – дыр.

Чаа чылдың шагаа ырын,

Чыылган чонга бараалгадыыл!

Шупту шулук  Шагаа, шагаа часты чала

                          Чаштар,чаштар, Самнап хоглээл  

                          Чаа-чыл унген, Шагаа найыр

                         Оолдар кыстар ойнаалынар

1.Ыры «Шагаа»

2. Шулук «Шагаа»

Шагаа дээрге тыва чоннуң

Чаа чыл уткаан байырлалы

Арыгланып, аштанып аар,

Амданыг чем шөлээн чооглаар.

Хөй-ле чүзүн оюннарга

Хөглеп, самнап мөөрейлежир,

Сагыш сеткил сергедип кээр

Часты уткаан шагаавыс ол

Башкарыкчы  Шагаа хунунде чуг-ле ырлап, шулуктээр эвес оюн база ойнаар- дыр уруглар. Салаалар- биле матпаадырлап ойнаптаалынар.

Оюн «Матпаадыр»

Матпаадыр балыктаар

Бажы- Курлуг малдаар

Ортаа- Мерген от салыр

Уваа-Шээжен уруктаар

Бичии- моомей буурек- саарак чиир

Кылбас тутпас ажылы чок

Кежээпейлер алышкылар.    

Чуп-чудуру

Кып-кыры

 Оп-ожун

Чап-чарын

Кижиргенчиг

Тас колдук

Кичик-кичик.

 Башкарыкчы: «Шагаа хүнү»

Шагаа хүнү уругларга –

Шагның чаагшай байыры – дыр.

Оюн – тоглаа, каткы, чугаа

Ол хүн черле үзүлбес – тир.

Шагаа көруп ойнап турда

Шаа безин үзүлбес – тир.

Чаңчыл сагып, аъш-чем өргүп,

Чалажып-даа тургулаар –дыр.

Башкарыкчы: Үлегер домакта нүгүл чок дээр-ле болгай, ынчангаш үлегер домактажыптар бис бе, че-ве!

Чечен менде

Чечек черде                  Башкы чокта, эртем билдинмес.

Ааржы барда,                                 Кижи өзер,

«аштадым» дивес.                          Кидис шөйлур.

Чернин чаражы – чечекте,                 Сеткилге ак херек,

Чемниң дээжизи – шагаада.              Ажылга шынар херек.

Эки кижи эвилең,                                  Демниг сааскан, теве тудуп чиир

Эки аът эргелиг.                                    

Башкарыкчы: Үлегер сөске кончуг – дур силер. Үптеп чөптеп каан –дыр силер.

Кожамыкка кандыг силер, кагжып чижип көөлүнер че!

Айым биле хунум ышкаш

Айдың чырык чуве-ле чок.

Авам биле ачам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок.

Тываларның байырлалы

Шагаа хүнү үнүп келди

Ада-ие бүгү чонга

Аас кежик күзээлинер.

Башкарыкчы:

Кожамыкка кончуг дурлар,

Кожа тыртып салыр дырлар

Тывызыкка ада иелери кандыг силер

Тывыңар че, салыылыңар.

 Майыы, майыы майышкак башкы буду майышкак

солуу,солуу солушкак сонгу буду шоюшкак (Койгунак)

Удуп чыткаш ыытавас,

ужуп чорааш ыытавас

Оттуп келгеш моореп унер (Хар)

Холу чокта, буду чокта
кончуг чараш чурук чураан (Соок)

Аалынга кадарчы

Ээзинге эш (ыт)

Этрен эрте алгырар

 Эдискилей алгырар

Дангаар эртен алгырар

Далаштырып алгырар (Аскыр-дагаа)

Башкарыкчы: Тыва кижи черле ындыг, танцы самга салымныглар, ам удеп турар чылывыс Дагаага самнап бээр бис бе уруглар.

(Сам «Дагааларым»)

Ада-иелерге мөөрейлер:

1. Бир базым баскаш-ла 12 чылдың адын адаар.

2.Узун тынышка мөөрей.

Башкарыкчы: 

Уткуп турар чылывыс,

Ууттунмас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун деп,

Чаагай чолду садиктин ажы төлу

Ада-ие башкыларга кузевишаан

Шагаавысты доозуп тур бис.