Сценарий "Шагаа"
материал (подготовительная группа)

Школа назыны  четпээн уругларның   муниципалдыг бюджеттиң  ооредилге албан чери

уруглар сады «Адыгжыгаш»

Бадылааны:

«Адыгжыгаш» уруглар садынын эргелекчизи

/_________/Монгуш А Б-Т

«___»_________2019ч

Школаже баар уруглар болуунун Шагаа байырлалы

Шагаа байырлалынче аян-чорук

Ыры башкызы:

Салчак Шончалай Хулер-ооловна

Ак-Довурак 2019 чыл

Школаже баар уруглар болуунун Шагаа байырлалы

Шагаа байырлалынче аян-чорук.

Сорулгазы:  Тыва улустун  национал  аас-чогаалынга  ундезилеп,  уругларны

Тыва    ырыларны    шын       ырлап,     кожамыктарда     уннерни  шын  адап  ооредири.

Сагынгыр,   тывынгыр    болзун    дээш тывызыктарны,  улегер  домактарны

ажыглап  тургаш  байырлал-найырны  эртирери.

Залдын  дерилгези: Топ  ханада   тайга-сын, аал-кодан   девискээринин     база

  тоолчургу   аян-шинчи, чартык  ог, оон иштинде  дериг-херексел.

Киржикчилери:

Башкарыкчы  тоолчу:

Хаан:  

Кадын:

Уруу  Дангына:

Оскус-оол:

Чалча:

2 кускун  саасканнар:

Хам кадай:

Хаван чылы:

Уруглар  шупту залче  оожум  аялга  адаа-биле  кирип  кээрлер

(сценаны дуглап  каан).

Башкарыкчы: Шагнын  чаагай   эргилдези

                            Шагаа  хуну  уннуп  келди

                           Чанчыл  ындыг  артыш  саннын

                           Чаагай  чыдын  айдызынар.

                           Оор-чажы  кырганнын-даа

                           Оорушу  арнын  каастаан

                          Чаа-чыл-биле  Шагаа-биле!

                          Чаа-чыл-биле  Байыр-биле, эргим  чоннум!      

                                       Алдын-хунум, ак-кок дээрим, амыр менди аалчылыр!

                                      -Амыр-ла! (чолукшуур).

1 ги уруг: Шагаа дээрге Тыва чоннун

                   Чаагай кузел чанчылы-дыр,

                    Айнын чаазын хуннун эртенин

                     Алгап йорээн байырлал-дыр.

2 ги уруг: Бурунгулар огбелернин

                  Буян кежиин алгап, йорээл.

                   Шагаа байыр эки хунун

                  Салгап дозеп уткуулунар.

3 ку уруг: Шагаа дээрге Тыва чоннун

                  Шагдан тура байырлалы

                  Чажыг, чажын, санын салып

                   Шаанга киир ойнап хоглээр.

4 ку уруг: Огбе шагдан туруп келген

                   Ондур чаагай байырлалда

                   Оглер саннай унчуп киржип

                   Оорушкулуг уткуулунар.

Ыры: «Шагаа»

Башкарыкчы: Уруглар сандайларга олурупкаш, улаштыр дыннанарам,

                           Бурунгунун толу-дур дээш

                           Бужурганы бербес силер

                          Огбелернин аттырып каан

                            Ооредиглиг тоолу чуве

                           Ыдар тоолум хоону кирди

                           Ыыташпайн-Шыяана ам деп олурунар.

  Шыяана ам, эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда, буга-дегенин мыйызы буступ дужуп, ирт-сергенин мыйызы ирип-дужуп турар шагда чувен иргин. Каргырыы –Кара Хемнин унунга Кара кадын кадайы Караты –Хаан чурттап тур оо.

(Кожеге ажыттынар, хаанын оо. Оларнын дын чангыс дангына уруу аар аарып, аъш-чем-даа чивейн, чыдып берген.)

Кадын: Мээн уруум сегииринге дузалажып корунерем, уругларым.

Башкарыкчы: Шынап-ла дузалаалынар, уруглар. Бистин ыры самывыс дыннааш сегип туруп кээр чадавас.

Ыры: «Хырбача»

Башкарыкчы: Бистин ыры шулуувус –даа дузалавас шээй, ам канчаар бис?

Хаан (чалчазынче): Че, чуге олуруп бердин, оол. Ачылыг-ойда саадаан, Ак-Хамны барып хооп эккэп корем.

Чалчазы: Чаа Хааным, бардым, бардым.

( аъдын мунгаш чоруптар).

Башкарыкчы: Хам келгиже ам база Хаанын уруун аргалап корээлинер, уруглар. Тывынгырлар кымнар эвес, тывызыктан тываалынар.

«тып-тып тывызык»

(ада- иелерге)

             1.Сен ынай олур,

            Мен сээн орнунга олурайн   (Дун биле хуннун солчуру)

2.Узун кудуруун ал,

Улуг кудуруум салырым ол (Эрги, чаа чылдын солчуру)

3.Хан дээр дег сынныг.

Хартыга дээр чалгынныг,

Кадыргы дег чакпалыг,

Хаван дег азыглыг

Ишти долу уужелиг.

Ийи аастыг кой уйлуг. (хендирбе)

4.Иштикинин ыяжы кургаг-даа болза, чарт,

Кедээгинин ыяжы ол-даа болза, ирик  (Инек сыын мыйызы)

5.Тывызыктын бажы тыртык

Тыпкан кижи дортен согуур ( хомус)

6.Оглу оюнзак,

Адазы хамзак. (Кажык, чары)

(уругларга)

1. Сарыг кызыл чемниг                                  

Салбан ногаан чаштыг (морковь)

2. Катанчызы, тогланчызы        

Казы чаг боттуг (капуста)

3. Кегженгеш хээптер        

Дайнангаш таарыптар      (Хачы)

4. Сарыг далай чалчыды

Сайы куму куарарды    (орт)                            

5. Барааны чараш        

Башка чымчак ( сыртык)

6. Кагарга халыды

Теверге дести   (бомбук)        

7.Дегенде ток дээр

Демир баштыг

Какканда как дээр

Кан баштыг      (балды, маска)        

8. Дериткен кижи дээр манады

Суксаан кижи суг манады  (чъас)                  

9.Чем чивес чарашпай

Черге чорбас чарашпай

Чучак хептиг чарашпай

Чугаазы чок чарашпай    (ойнаар-кыс)      

10. Чыжыр алдын ковайды

Чыжым бажын дуймети (Дан адары)          

11. Хем хемнин бажында

Кегжигир кара буура

Даг дагнын бажында

Талыгыр кара бура  (булут)                          

12. Аргада ак баштыг ашак олур (тожек)        

13. Тоолум -дошта

 Тывызыым- дытта (Балык, Диин)

14. Дээп болбас- демир орген

Артап болбас- алдын орген.      (чылан)

     (Ол уеде чалчазы Хамны чалап экээр. Аътка ушкарып алган келир).

 Хам: Хаан амыр, Кадын амыр! 

Хаан,Кадын: Амыр, амыр!

Хаан: кара чангыс уруувус аараан, аъш-сем-даа чивестээн, ынчангаш силерни келдиртим, дузалап корунер. Чалча, эй-оол, аъш-чемден салып кор, келген Хамывыс чемнензин!

(Хам чемненген соонда, артыжап, дунгурлээр. Алганып ырлаар:)

Хам: Алдын-монгун чайырланган

Артыы, мурнуу тандыларым,

Арыг агаар тынгыланар,

Аржаан суунур хайырланар:

Артыжаныйн, айызаныйн!

Аарыг-хамчык арылдырайн!

Курбустугда кулактыглар

Куду черде карактыглар

Дуюп билир чаяаныглар

Думчуу чыттыг чувелерим!

Келген херээм херечилеп,

Чораан чоруум чогутчунар!

Кудайларга кыдым чедер

Хуна келген, курлуг дунгур

Дээрлерге унум чедер

Деге кежи, дээрбек дунгур!

Туккуленер, тыккыланнар!

Дурлуп-курлуп далып берейн!

Орба дериим, шынгыранар

Одум-козум, чайыранар

Ээрен ыдым, эстединер:

Эки-бакты соглеп хамнаайн!

Сузуу менден сурлуг Хам мен

Чувекей мен чудек Хам мен!

(Алганып доозуптарга)

Хаан: Че, чуу билдине-дир, канчап барган уруг-дыр?

Хам: Шыырак аараан уруг-ла-дыр! Манаа чугле чоннун аразында чоруп чоруур ан-меннин, курт-кымыскаяк, куштарнын дылын билир уран-чечен кижи дузалажып болур-дур.

Хаан: Ынчаарга ам бугу чуртка чарлык ундурер болган-дыр мен. (Саазын алгаш бижитинип олурар, танмалааш, чалчазынче сунар). Бо чарлыкты дурген тарат.

(Чалчазы чарлыкты алгаш, чазып алгаш ыыткыр кылдыр номчуур)

Чалча:-Дыннанар! Караты-Хаан чарлык ундуруп тур! Мээн чангыс уруумну сегидиип каар кижи болза малым-даа чангыс уруумну каджай кылдыр бергеш Хаан дужудулгемден-даа дужуп бээр мен.

(Кожегени хааптар)

  Оскус-оол: (аъттыг ырлап чоруур) 

Черим ырак, чуртум ырак

Черге хонар болдум-на бе?

Ченим  чолдак  тонум  чолдак

Донуп  хонар   болдум-на  бе?

-Эх  Каргыраа    хемнин  бажынга  чедир  ам-даа  ырак  орук  ара  хонар   болган  дыр  мен.

(Аъдын  ортээш,  идиин  ужулгаш  сыртаннып   алгаш  чыдар.   Оон  чыткан  шивизинин  кырынга 2  ала—саасканнар   келгеш  хонуп  алырлар.  Оскус-оол  куштарнын,  курт-кымыскаяктарнын  чугаазын  билир  болгаш  дыннап  чыдарга:)

1ги Кускун: -Мен-даа  амыраап  хунзедим,  Караты-Хаанын  уруу  аараан,   оран-делегейге  чалбырап,  аъш-чем  дээжизин салып  хунзээн,  оон  чемненип  хунзедим.

2ги кускун:-Сен  бодаарынга  канчаар  аараан  уруг-дур  ынчаш?

1ги Кускун: -Ынды  кижи  билип  чадаар  чуу  боор.  Шыкка  ойнап  чыдырда  кулаанче  улуг

Шагаан-ээремчик  кире  берген-дир.  Ындыг  ээремчик    даъш-шименден  коргар

Болур,  дунгур   даажы  дыннаар  болза,  ол-ла  дораан  унуп келир  чуве-дир.

2ги кускун -Че-че, эртер-дужер  орук  аксы  чер-дир  бо,  улус  дыннап  кааптар. Уявысче  ужуп    чоруптаалы, удуур  уе  келген.(Ужуп  чоруптурлар)

Оскус-оол: Ам-на  эртелеп  чоруп  олурайн,  Караты-Хаанын  дангыназын камгалап  аптар  ирги  мен  бе.

(Аъттангаш  чоруптарга  кожеге  ажыттынар.  Ыт  ээрип  турар.  Чалча  унуп  келгеш  харап  турар,  огде  Хаанче чугааланыр:)

Чалча:-Аъттыг  кижи  чоруп  олур!

Хаан:  Бээр  кыйгыр!  Ог  ойюп  канчаары  ол,  кым  деп  кижил?

Чалчазы:  Ээй,  бээр  огже  кел,  кым  сен?

(Оскус-оол  аъдын  баглааш,  огже  кирип  келир.)

Оскус-оол: -Хаан  амыр,  Кадын  амыр!

Хаан:  Амыр  амыр!   Кайын келдин,  кайнаар  углап  бар  чор  чен,  балдыр  бээжек,  оолак?

Кадын: Аалын  чуртун  кайдал,  алдын-шолан  кым  деп  кижи  сен?

Оскус-оол: Мен-даа  ада-ием   чок,  аалдар кезип  чоруур  багай  Оскус-оол мен  ийин.  Силернин  чарлыынар  дыннааш  дуза-даа  кадарым  чадавас  дээш  чоруп олурдум.  Аарыг  уруунар  кайызы  боор?

Хаан: Уруум  бо  чыдар  бо-дур,  бир  эвес  уран-шинчин  бар  болза  дузалап  корем!

(Оскус-оол   уругну  шинчилеп  коргеш Мен  аргазын  коруп койн,  шупту  огден  унунер-дээн

шупту  унуп  келир. Оскус-оол-даа  шан  кенгиргени  уругнун  кулаанга  чиртиледир    чайыптарга   ээремчик унуп  келир.Ону  кыскаш-биле  кыстыргаш, уругларга  долгандыр  коргускеш оран-делегейге  орун уламчыла,  уруг-дарыг  кулаанче  кирбейн  чору-дээш    салып  чортуптар.)

(Дангына  тура  халып  келгеш  алгырыптар)

Дангына: Авай  ачай!  Аштарымны  аъш-чемден беринер!

(Хаан,  кадын  дуву  далаш  кире  халчып  келирлер.  Шайын  ижиртип, чемгерерге  Дангына

кан-кадык  тура  халып  келир.)

Дангына:  Ажы-толдун,  аалчыларнын   хойун, мен  бо уругларнын  ырлаарын  дыннаскап  тур  мен.

Башкарыкчы:  Уруулар, ам-на  Дангынага  чиртиледир  ырлап,  самнап дангына биле картай ойнаалынар.

Танцы «Аъдым»                              

Оюн: «Аът шалбалаар»

Дангына:Мочек-мочек  шынганнарлыг  могелерден  салып  корзе!

Девиг

(Оолдарны  девидер,  хурештирер,  соолунде  Оскус-оол  биле  Хаан  хурежиир.

Оскус-оол  Хаанны  октап кааптар.)

Хаан:  Эрткен  созум  ээлээр  мен  оглум,  малым  ортузундан  малды  узуп  берейн,

Хаан  дужулгемни  база  дужуп  берейн. Чангыс  уруум  база  кадай  кылдыр  берейн.

Башкарыкчы: Окус-оол-даа  чуу  боор  Хаанын  уруун  алгаш, оюн  оя, чигин  чире  

Чурттап  чоруй  барыптыр  оо!

(Хаан, кадын  уругларын  удеп, соондан  чорупкаш, залдан  унуп  чоруптарлар.)

(ыт чылы аялга адаа-биле кирип келир)

Башкарыкчы: Ыт чылды эки чылды

                           Хамык чоннум удеп тура

                           Ыт чылда чаа чылда

                           Кудук базып уткуулунар

                          Дорже эртип сааданар!

Башкарыкчы:Чаа-Чылда  чаян  кежик  арбын  болзун!

                 Чаа-чылда  арат  чонум  амыр – тайбым  болзун!

                 Ажы-толу  арбын  ковей  озуп  турзун

                Тараа-быдаа  куске  чеми  даалын,  анмаар-сынмастазын!

                          Шагаавысты  уламчылаалынар!

    -Уруглар  ам   ыт чылынга ырлап бээр бис бе  

Ыры «Тевек»

Ыт чылы: Адыр-адыр!

Ажы-толу силерлерге,

Анаа куруг кайыын келир

Сурап чорааш чедип келген

Чараш хептиг уругларга,

Чараш ырлап, самнагылап,

Алгыш-йорээл кылганнарны

Адын адап мактаалынар!

(Ыт чылы  уругларга  белектерни  бергеш,  байырлашкаш  улаштыр

Даштыгаа  ойнап-хоглеп, чунгуулап  агаарлаарын  кузээш  чоруптар.)

Башкарыкчы: Чолукшуп-даа ойнар хоглеп ойнадывыс

                            Чоннувустун, шагаа байыр найырынга

                            Сеткил сергек кириштивис

                            Шагаа-найыр эки эрти.

Моон биле бистин шагаа байырлалы доступ тур, келген чонга оорушкувус илеретпишаан, бугудеге экини кузедивис!

Чарлып болбас ыдыктыг                      Сагыызын дег камнаал,

Чанчылывыс кагбаал!                           Салгалдарга дамчыда