" Ыдыктыг байырлалывыс - ынак Шагаавыс"
материал (средняя группа) на тему

МБДОУ детский сад « Солнышко» села Морен Эрзинского кожууна  РТ

Кижизидикчи башкы: Дамдын А.С.

Морен

2013 ч.

Ыдыктыг байырлалывыс- ынак Шагаавыс.

  Сценарийни тургускан башкылар: Дангыт Людмила Биче-ооловна

                                                             Дамдын Айланмаа Самбуевна

                Сорулгазы:

1. Тыва улустун хундулээчел эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидер.
2. Сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустун аас-чогаалынга даянмышаан уругларнын сос курлавырын, аас  чугаазын  сайзырадыр.

  Дерилгези:

      Найыр эртирер орээлге чылдар демдээ он ийи  дириг амытаннарны чурааш азып ап болур, тыва улегер домактарны, дурген  чугааларны,  тывызыктарны  саазынга  бижээш аскылап  алыр.

   Эгези:  Ада-иелерни орээлче чалап  киирерде, уруглар  ада-иелер-биле  чолукшуур(бичии кижи  адыштарын улуг улустун  сунган холдарынын  адыштарынга  алдыыртан  ору  дегзип (дозуп), амыр-мендизин  айтырар:

         - Мендээ-ле  бе?

                       - Мендээ,  мендээ.

                                                Организастыг кезээ:

Башкы:  Шагаа  дээрге Чаа-чыл  уткуурунун  байырлалы-дыр,  уруглар. Ол тыва улустун  бурун шагдан чанчылы. Шагаада  эрги  чылды  удээр,  чаа чылды  уткуур,  сан  салырынын  тускай  езулалын кылыр. Шагаага  кузун-не  белеткел эгелээр. Улуг  боданы  соккаш  «шагаа чеми» дээш ангы  шыгжап каар.Чунгулап ойнаар  черлерни, оюн  херекселдерин – шыдыраа, даалы, тевек,  кажык – баш  удур белеткеп алыр.  Аьш-чемин белеткээн  соонда, орай  кежээден эгелээш, тоолдажып, тывызыктажып  ойнап хонар.

         Аал бурузу  коданын  ширбиир, каастаар.

         Ак-Сал ирей чыылганнарга Шагаа доюнун  эгелээнин чарлап, йорээл  салыр:

                                             Айым чаазы,  хунум  эртези!

                                             Ак  чаламавыс  азып  алган,

                                             Ажы-чемивисти  делгеп  алган

                                             Ак  судувусту  кудуп  алган,

                                            Чаа чылывыска оргуп,

                                            Чамбы-дипке  чалбарып  тур  бис!-

дээш,  ол-бо  чукче  чалбарып,могеер.

1-ги номчукчу:         Шагнын чаагай эргилдези  

                                   Шагаа  хуну  унуп  келди

                                   Чанчыл  ындыг – артыш, саннын

                                   Чаагай чыдын  айдызанар

      Ак-Сал ирей  артыш  салып  айдызаар. Ак  талга чаламалар баглап,  оон чанынга артыш салыр болза  улам солун болур. Ак-Сал ирей улусту долгандыр артыжап турар.

        Ак чаламам, аккыр харым,

        Аъттаныпкан чылым, байырлыг!

2-ги номчукчу:

Улу чылдыг кижилернин

Угааны чарт, бодамчалыг

Улус-биле чугаа-сооттуг,

Ужур-човун сагып билир.

        Чылан чылдыын корээлинер!

        Шыдавас-ла чувези чок

        Ачы-буян кылырын-на

        Алызында бодап чоруур.

Чыл бажы келди

Чылан бажы моорлап келди

Удеп турар Мечи чылы

Оруун улап чоруй барзын!

Курай-курай!

          Чажы чажар Чажармаа кырган-ава бичии хуунчугашта суду-биле чажыг чажар тос-караан туткан чон мурнунга унуп келир.

        Алдын-сарыг чылыг хунум

        Аалы болур ортемчейни!

        Чуктер сана бажы бедээн

        Суур ыдык Тандыларым!- дээш тос-карак-биле ак судун оргуп чажып тура:

        Улуг чуртумга чаа-дайын турбазын,

        Улус-чонум амыр-тайбын чурттазын!

        Албаты-чонга аарыг, хай турбазын,

        Азыраан малга хамчык чут турбазын!

        Оршээ, Хайыракан!- дээрге уруглар шупту «Ындыг-ла болзун, торе доктаап, чон чедин  дижирлер.

3-ку номчукчу:

Шагаа хуну моорейлиг,

Адым-чарыш маргылдаалыг,

Чадан адаал, багдан кагаал,

Аданнажып, тевек тевээл.

       Ачалардан бир кижи уругларга тевекти канчаар теверин коргузер.

4-ку номчукчу:

   Энерелдиг огбелерим,

Эдек тутчуп чунгуланар!

Ажы-толдун омаан коруп,

Амыр-дыш ап, чалыытканар!

«Шагаа ыры» Созу Шоома Даржайныы, аялгазы: Ирбен-оол Тулуштуу.

5-ки номчукчу:

Тывызыым дытта,

Тоолум дошта.

        Ийи тала болуп алгаш тывызыктажыр.

Тывызыктар:

1. Аргада ак баштыг ашак олур (кырында харлыг тожек)
2. Ак ширтек хову шыпты   (Хар)
3. Узун-оол удазын эзенгилиг  (баажызы: огде ынаа)
4. Теп-теп тевенек, Хап-хап хаванак  (тыва идик)
5. Онгур чараш оннерлиг

Оорлеш-оорлеш ооктерлиг     (платье)

6.Улуу-даа бар, бичиизи-даа бар,

   Узуну-даа бар, бичиизи-даа бар  (уктар)

Дурген чугаалар:

1-ги кижи:

Хаарга-хак диди

Хаалга- хак диди.

2-ги кижи:

Саанчылаза санчылазын

Сагыш хандыр саанчылазын

Сагыш хандыр санчылааштын

Сава сынмас саржаг  алзын.

Шупту: Ойт, че, ынчаарга кожамыктап чижиптер бис бе?

Ийи тала болуп алгаш кожамыктаар.

Хараганныг  бо-ла чернин

Хартыгазы болурум кай

Кара салдыг  ачамайнын

Карак-кулаа болурум кай

        Элезинниг бо-ла чернин

        Эзир кужу болурум кай

        Эрге чангыс ачамайнын

        Эргек-дыргаа болурум кай.

5-ки номчукчу:

Кажык ойнап, даалылап,

Кагжып оруп шыдыраалаан

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту хоглеп ойнаалынар.

        Шупту янзы-буру оюннарны ойнаарлар.

Башкарыкчы:

Улегер домакта

Нугул чок дээр-ле болгай, уруглар, улегер домактардан салыптар бис бе?

1-ги уруг:

Ужук билбес кижи

Уну чоктан дора.

2-ги уруг:

Кижи озер

Кидис шойлур.

3-ку уруг:

Чадаг чорба, аъттыг чор

Чааскаан чорба, эштиг чор.

4-ку уруг:

Эки кижээ эш хой,

Эки аътка ээ хой.

5-ки уруг:

Чадаг кижээ чер ырак,

Чалгаа кижээ чем ырак.

Башкарыкчы:

        Чарлып болбас ыдыктыг

        Чанчылывыс кагбаал

        Сагыызын дег камнаал,

        Салгалдарга дамчыдаал.

Ак-Сал ирей унер.

        Уткуп турар чылывыс

        Уттундурбас кежиктиг

        Уутунмас буянныг болзун!

        Аъш-чем арбын болзун,

        Арбай-тараа чаагай болзун!

        Хайыралыг чурттумну!

        Каткы-хог эргизин

        Карактажыр чонум

        Каас-шиник чурттазын!

        Курай-курай!!!!