Ыдыктыг байырлалывыс - ынак Шагаавыс
методическая разработка (младшая группа) на тему

Муниципалдыг бюджеттен хамаарышпас Солчур ортумак школазынын

школа назыны четпээн уруглар салбыры

«Ыдыктыг байырлалывыс

ынак шагаавыс»

  Кижизидикчи башкы: Монгуш Н Б

бичии болук

Солчур

Темазы: Ыдыктыг байырлалывыс ынак шагаавыс

Сорулгазы: 1)Шагаа-тыва чоннун чаа чыл байырлалы деп чуулду билиндирер

                       2)Дагаа чылынга чалбарыглар

                        3)Шагаага моорейлежип ойнаары

                        4)Уругларны улусчу чаагай чанчылдарга ооредир

Дерилгези: 1)Чажыг чажар херекселдер: 9 карак,хуунчук,сут,оът,артыш,

                       2)Хевисчигеш,чадыг

                         3)Кажыктар,тевек,

                         4)Хогжум херексели магнитофон,чуруктар,улегер домактар

                   Чорудуу:

1. Организастыг кезээ : Ада-иелер база уруглар биле  чолукшууру.

-Мендээ,мендээ-ле бе!

Шагаа-шагнын эргилдези,

Чыккылыама кышты солуур

Чырык-чаагай частын бажы

Шагаа айы-Чаа чыл-дыр

Шагаа дээрге,сурээ-боктан

Арыгланып,чарлыры-дыр

Амыр-чыргал буян синер

Чаагай ыдык сузуглел-дир.

2)Йорээл: Шагаа,байыр моорлап келди

                    Артыш,шаанак холуттунган

                    Аржаан,суттен ору оргуп

                    Алгыш-йорээл состен дынаал

-Ам бисте аалчы болуп Ак-сал ирей моорлап келген-дир чолукшуулунар шупту.

-Ак-сал ирей: мендээ-ле бе ада-ие!

-ада-ие:          мендээ,мендээ!!

Ак-Сал ирей (йорээл салыр)

Айым чаазы хунум эртези

Ак чаламавыс азып алган

Ажы-чемивис делгеп алган

Чаа чылывыска оргуп

Чамбы дипке чалбарып тур бис! дээш ол-бо дээш могеер

Башкарыкчы: Шагнын чаагай эргилдези

                           Шагаа хуну унуп келди

                          Чанчыл ындыг артыш саннын

                          Чаагай чыдын айдызанар!

                                                                  (Ак-сал ирей айдызаар)

Башкарыкчы:                                  Чыл бажы келди

Чылан бажы туледи

Эртип турар эрги чыл мечи чылы

Эки эртсин шагдан тура манаанывыс

Шагаавысты ажыттывыс

Мерген соске кагжып,чижип

Дагаа чылын уткуп алыыл

-Ада Хунге,Отка,Сугга

Айдыс кылып,чажыг чажып,

Авыралдап чудуулунер

Манаанывыс дагаа чылы

Маажым моорлап унуп келди!

Курай!,Курай!

Башкарыкчы: чажыг чажары биле Чажармаа кырган аваны чалап чолукшуулунар!

Чажармаа кырган-ава:     Алдын-сарыг чылыг хунум

Аалы болур ортемчейни

Чуктер саны бажы бедээн

Суур ыдык тандыларым-дээш тос

карак биле ак судун чажып тура

уруг дарыгга думаа ханаа турбазын

улус чонум амыр тайбын чурттазын!

Оршээ!,Оршээ!

Курай!,Курай!

Уругларада-иелер: ындыг-ла болзунам!

 Башкарыкчы:                   Мерген соске алгап йорээп

Дагаа чылды уткудувус

Шагаа хуну моорейлиг

Адыг чарыш маргылдаалыг

Ча-дан адаал багдан кагал

Адаанажып тевек тевээл

Чаа чылдын байырында

Чаза ойнап,хоглээлинер!

Ада-иелерни ийи аалга чарып алгаш моорейлежир

Устуу аал,адаа аал

Устуу аалда –аравыста чеченнер бар бар бе?

Адаа аал-силерде чеченнер бар бе?

Ийи аалдын чеченнери моорейлежиринге белен болза,эгелээрин чопшээрежир силер бе?

Улустун аас чогаалындан торуттунген уран тывызыктарны Шагаада салышпас болза кандыг шагаа дээр боор

Бирги моорей: тывызыктар салыйн тывынарам  чеченнер

Уруг: тывызыым дытта

тоолум дошта (диин,балык)

Устуу аал: Сарыг аскыр

Сайт диди

Сарыг довурак

Бурт диди (орге)

Адаа аал: Кыдат кижи кылган ышкаш

                     Хыл биле чугурткен ышкаш

                     Уран кижи кылган ышкаш

                                                  Удазын-биле чугурткен ышкаш(ээремчик дузаа)

Ийи аал удур-дедир тывызыктажыр:

-Кайынар-даа чечен болгаш

Кайгамчыктыг ,сагынгыр-дыр

Четтирдивис!

Ийиги моорей: Дурген чугаа

Дурген –чугаа,узун-тыныш чугааланда

Дужуп бербес болгай силер

Дургеденер келинерем

Дурген-чугаа,узун-тыныш кымда барыл?

Билдим билдим бистин садик

                                 Садикте кымны чок дээр

                                     Дээрлезе дедир барба

                                     Барбалаза баарын кадар

                                Баштак оолдар бисте деп бил!

Авай-авай,анаа аттыг чеченнер-дир!.Четтирдивис!Дагаа чылында оюн-баштактыг болунар оолдар.

Узун тынышты кайы аал эгелээрил? Чижээ: бир курут,бир бала,бир чарын дээш о.о.Четтирдивис!

Кайынар-даа чечен болгаш

Кайгамчыктыг сагынгыр-дыр.

Чаа торуттунген чаш уруг бир-ле дугаарында опей ырын дыннаар.Ав кижинин аас-кежии ажы-толунде дижир.Опей ырынын чаш уруглуг ог-буле бурузунге дынналыр ужуру аас-кежиктин ыдык демдээ,амыдыралдын бурун чаяалгазы.Ава кижи уруунун удуп дыштанырынын,канн-кадык,ажыл-ишчи,эрес-шыырак болурун кузээр.Чижээ: Мындыг опе ырылар база турар.

Кээргенчиг хеймерегим

Кылган ижим доозуп алйын

Опей,опей.опей.сарыым

Увай,увай,увай сарыым

Увай,увай,оой

Уван,уван,оой

Удуп дыштан,оой

Уван,уван,оой

Ийи аалдын херээженнери опей ырыны ырлажыр.Эр-хейлер,четтирдивис.Дыка чараш тывызыксыг чеченнер-дир.

Дараазында улегер домактарга моорей: Улегер домакта нугул чок

                                                                               Уер сугда балык чок.

Бистин группанын уругларындан чугаа-домаа унмейн турар уруглар бар.Ынчангаш аажы-чаны ангы-ангы болганда когудуглер база ангы-ангы темалыг болур.Бичии чаштарывысты чаптап,чарашсыннып,аажы-чанын эскерип турар болгай бис.Ынчангаш когудуглерден чугаалаптар бис бе?

Теп-теп,кежээкей

Теве саар идиин кет,

Топ-топ.кежээкей,

Тонун кет чарашпай.

Бирээ,ийи,бооп-бооп

Бир бастым,бооп-бооп.

Майтак койгун манна-манна

Майыктаажы уштун,уштун

Четтирдивис,эр-хейлер чеченнер.Дараазында моорей: Улугер домактардан удур дедир салчыптар бис бе?

Усуу аал: Чечен менде

                Чечек черде

Адаа аал: Мерген менде

                 Мезил хемде

Тевек теверинге морей: Ийи аалдын кашпагай оолдары тевек тевер.Дагаа чылында оюн-баштактыг кашпагай болунар оолдар!

                                                     Тенек болбас оолдар

       Тевектен теп ойнаалынар

Бирээ,ийи,уш! Че-ве!

               Бир-даа катап дужур бээли.

Кожамык моорейи:

Чанчыл ындыг,ужур Ындыг

Чалыы салгал ойнап хоглээр

Улус чондан ужукталган

Уран состуг кожамыындан

Уярадыр бадырыптаал

Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыртып соглээр бис бе?

Дагаа чылды уткуп тура

Канчап коруп олурар бис?

Мерген соске кагжып ,чигжип

Кожамыктап ырлажыр бис.

Ийи аал удур дедир кожамыктажыр.Тыва хуреш бистин чоннун шаг тоогуден бээр эн-не ынак оюннарынын бирээзи.

Хуннуг Тыва черивистин

Алдар-аттыг могелеринин

Атчыр-датчыр сегиришкен

Хурежин бис корээлинер

                                                                                           (ийи оол коргузуг хурежир)

Тыва улус шаанда шагда дорт чузун малын азырап чораан.Малынын кажыын малы озер болзун дээш,шыгжап,кажыктар-биле янзы буру оюннарны ойнап чораан.Кажык биле ойнаар оюннар мындыг:хой оорлаары,дорт бергени дужурери,аът чарыштырары оон-даа оске.

        Кажык ойнап даалылаал

Ору орп даалылаал

Шуру шутчуп ойнаалынар

     Шупту манаа киржиилинер!

Дорт бергени дужурери:Ийи аалдын уруглары.Тыва оюннарга идепкейлиг киришкеннинер дээш четтирдивис!.Ниитизи-биле чугаалаарга,тыва улустун аас чогаалы бичи уругларны кижизис,хундулээчел,биче сеткилдиг болурунга ооредир.

Чарлып болбас Ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал!

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!

Йорээл состерге моорей: (Ак-сал ирей биле Чажармаа кырган-ава йорээл кылыр) Уткуп турар чылым

Уутунмас кежиктиг

Улуг буянныг болзун

Аъш-чем элбек болзун!

Арбай тара чаагай болзун

Хайыралыг чурттумну

Каткы-хог эргизин

Карактажыр чонум

Каас-чараш чурттазын!

Курай!Курай!Курай!

Шупту унгеш тейжигешке баргаш,идик-хевивисти арыглап кактанып чунгулаар бис.

База катап ада-иелерге четтиргеним илереттим,Шагаа байырлалын эки дыштанып алырынарны кузедим! (тончузунде хоомей-сыгыт тыва аялгалар чангыланыр).

Уткуп турар чылым

Уутунмас кежиктиг

Улуг буянныг болзун!

Аъш-чем элбек болзун!

Арбай тараа чаагай болзун!

Хайыралыг чурттумну

Каткы хог эргизин!

Карактажыр чонум

Каас-чараш чурттазын!

Курай!Курай!