"Кырган-аванын кыштаанче аян-чорук"
материал (младшая группа) на тему

"Кырган-аванын   кыштаанче  аян-чорук"

Сорулгазы: Уругларны  тыва  чем- биле таныштырары; Шагаа- деп чул дээрзи- биле уругларны таныштырар; Тыва улустун чаагай чанчылдарын, ёзулалдарын, йорээлдерин уругларга   дамчыдар; Азырал дириг амыттанарга ынак болурунга кижизидер; Уругларнын аас чугаазын сайзырадыр;

Дерилгези: Тыва огнун чартыы, огнун эт- херексели (тос карак, артыш, аяктар, тавактарда тыва далган, саржаг, боорзак). Топ ханада чылдын 12 эргилдезинин  чуруктары  астынган.

Чорудуу: Уруглар  болгаш  башкарыкчы   тыва   аян-шинчилиг, хептерлиг, каас  чараш  дерип   каан  залга  шага   байырлалынга    ойнап    хоглээри   биле   чедип   келир.  Кырган-ава   аалынче   баарлар. Тыва чоннун национал байырлалын   болгаш  чанчылдарын   хундулеп, сагып   чоруурунга   кижизидер. Сагынгыр тывынгыр чоруун сайзырадыр.

Киржикчилери: Башкарыкчы–Кужугет Л.А

                        Кырган-авазы – Ховен-оол О.Д

                             Аза-Кадай-Дойбу Л.Д

        Уруглар башкарыкчы-биле музыка аайы-биле кирип кээрлер.

Башкарыкчы: Мендээ, мендээ кырган-авай!

Шагнын  чаагай  эргилдези

Шагаа  хунну  унуп келди

Шагаавысты  уткуулунар

Сандан  салып, чажыг чажып.

(Уруглар  кырган-ава- биле чолукшуур).

Кырган-ава: Амыр-амыр! Оран тандым оршээ!

Эрткен чылды сураар эвес.

Аьш-чем элбек болзун,

Ажы- толу менди  чорзун,

Агаар бойдус арыг  турзун

Аны-мени  менди болзун!

Артыш-биле холаан  суттуг  шайны  дорт чукче чажар.

Башкарыкчы: Кырган-авага ырывысты  ырлап бээлинерем, уруглар!

Ыры « Арбай-хоор»

1. Адыжынар  коргузунер,

Арбай-хоорлап  ойнаалынар.

Арбай-хоор, арбай-хоор, арбай-хоор!

2. Улуг-эргек  уруктазын

Башкы  салаа  балыктазын

Арбай-хоор, арбай-хоор, арбай-хоор!

3. Ортаа–салаа  одун салзын

Кем чок  салаа  кедээр  орзун

Арбай-хоор, арбайхоор, арбай-хоор!

4. Хеймерсалаакежээболзун

Олуторбас орлан  болзун

Арбай – хоор, арбай – хоор, арбай-хоор .

Кырган-ава: эр хейлер,дыка-ла ырлаар уруглар дыр.

Башкарыкчы: Хой  чылы   тонген, мечи   чылы   аалдап   келген.

Ынчангаш   шулуктеривис   чугаалап    бээлинер   кырган-авага (уруглар   шулуктер   чугаалаар)

Хойчыл

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам

Хонну биче, чаны кортук

Хоокуйну  кээргенерем.   (Аина)

Экииргек-даа, дузааргак-даа,

Эки-ле мал  хой-дур  иийн.

Будужунден  тырттылчак  бол,

Будурери  хой-дир  ийин. (Данна)

Хаван, аът, пар эвилелдиг,

Хавак, ховудаг-даа  чуртуг,

Хилинчек  чок  хойувусту

Хилетпейн-не корунерем. (Танна)

Мечи чыл

Мечи  чылдын  угааны бай

Менээргектер   ынчаш   ковей,  

Алдарзырак, былдамыш  деп,

Атка кирген  чылывыс  бо. (Саша)

Харам  болган   будужунден

Хамык  унуш  чегей  чыл-дыр.

Ал-бот   эки  кыспас  болза,

Аш-чут  болур  чыгыычыл-дыр. (Моге-Эрге)

Чугаа-соске   мечи  амыр-

Чугула-ла  чуве  ол-дур.

Чогум  улуг   херектерни

Чогудуп   аар  уе  бо-дур. (Топчум)

Куске, Мечи, Улу сугнун

Кузел-соруктуг  душ-доннаш.

Демин   кадып  алыр  болза

Тергиин    чуве база ол-дур. (Бурен-Белек)

Эргилденин   тоску чылы

Эглип   келди, чедип   келди-

Мен-даа, сен-даа  улус шупту

Мечи чылга   могееээли! (Алдын-Херел)

Хырбачанар  дооранар
Ужа, тоштен  чоогланар
Кырган, чалыы, улуг-биле

Ужур ындыг чолукшунар. (Урсулай)

Шагаа  хуну   уругларга –
Шагнын   чаагай  байыры-дыр.
Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир. (Найдан)

Чаартынган   Тывачерде

Шагаа  чаа   моорлап  келди

Шагаа, Шагаа - Тыва чоннун

Дыка  чараш   чанчылдарын,                

Догерезин   билбес-даа  бол        

Домейлештир   сактып   кылыыл.        (Чаян)

Чаа   чыл  келди

Чаагай  чолду   кузеди.

Чоннун  ажы толу

Чолукшунар   амыргын-на  (Анзат)

Шаг шаа- биле турар   эвес.

Чаа   чылды   уткуп   хоглээн

Чанчылывыс    чудулгелиг

Шагаа биле-эргим    чонум. (Инга)

Эрги  чылым, байырлыг че,

Эрте    бердин, менди-чаагай.

Элбек-байлак   хоглуг-омак

Эрттирдивис, удедивис!   (Милада)

Чедип   келген   Шагаавыс

Сеткилдерни    оорту.

Аялгалар, танцы- сам

Ала-чайгаар    куттулду.   (Хуреш)

Кырган-ава: Дыка ла чараш   шулуктээр   уруглар дыр.

Башкарыкчы: Ындыг  болза   кырган-ававыска  бистер   чараш  ырывысты  ырлап  бээлинер    уругларым.

Ыры: «Кадарар  мен»

Кадар оъттуг ийни

Казып-казып оъттаар

Хоюг аккыр дуктуг

Хоюм  чараш, оой-ээй!

Кожагарда  ачам

Хоюн дозуп хунзээр

Чалымнарга ыры

Чангыланыр, оой-ээй!

Алызында баргаш

Авам, ачам салгап

Кажаа сынмас хойну

Кадарар  мен,  оой- ээй!

Башкарыкчы: Эр-хейлер, дыкала чараш ырлаштынар!

Башкарыкчы: Шагаавысты   уламчылап  улегер  домактардан  чугаалаптар   бис бе, уруглар!

Улегер   домактар:

Дириг   амыттаннар   хилинчек  тевес.

Ок-боо, балды, бижек, от-биле  ойнавас. Долаана

Эки   кижээ  эш  хой

Эки   аьтка  ээ  хой.            Долума

Улуг  улус  мурнундан   эртпес.                                

Улуг улус чугаазы  узе  кирбес.         Байыр

Ада тоогузу   алдын

Ие   тоогузу   монгун.                          Чимит

Шевер   кижи   мактадыр

Чевен   кижи   бактадыр.                         Диана

Хая   корнуп   алгаш, чемненмес,                            

Харам   кижинин   чаны  ындыг.          Лиана

Ужук   билбес   кижи

Уну   чоктан дора.             Настя

Кырган-ава:Эр хейлер, дыка-ла  хой  улегер  домактар  билир   уруглар-дыр силер.

Аза-кадай: Мында  чуге  хой  чон  чыглып, чуну  байырлап тур силер  уруглар?

Уруглар: Шагаа  байырлап тур бис.

Аза-кадай: Шагаа-деп   чул?

Башкарыкчы: Шагаа-дээрге  Чаа  Чылды  уткуурун  байырлалы- дыр. Ол  тыва  улустун бурун шагдан  чанчылы. Шагаада эрги чылды  удээр, чаа  чылды  уткуур сан-салырынын тускай  ёзулалын  кылыр. Ол  дуне   оюн-тоглаа, тоолдажыыр  янзы- буру оюн  ойнаар  тывызыктажыр, улегер   домактажыыр.

Кырган-ава: Бээр    дынна, шулбус, тывызыктан   тып   корем:

Тывызыым   дытта. Тоолум  дошта.

Аза-кадай: - Диин- биле балык- ла дыр.

Кырган-ава: - кадын   кыстын, кара    чараш. Чуу   дур?

Аза-кадай: - Моортай- ла дыр. Ха- ха- ха, тып   кааптым. Дыка- ла мерген -дир мен. Ам   мээн-биле  "Аскак-Кадай" деп   оюнну   ойнап   таалынарам.

Тыва-оюн "Аскак-Кадай"

Аза-кадай: - Шылай   бердим, дыка- ла ойнап   билир   уруглар -дыр силер. А мен чорууйн. (Аза чоруйбаар).

Башкарыкчы: бис  уруглар   ам  кырган-авага  "Аяк-Шай"деп   самывыс  самнай   кааптаалынар.

Танцы «Аяк    шай»

Кырган-ава: Эр-хейлер.

Башкарыкчы: Ам  ырывысты  ырлаптаалынар.

Ыры: «Самаледум»

Созу: Ч. Кара- Куске,  Муз: К. Баазан-оол

Авам, ачам менээ

Садып берген оой-ээй

Аажок чараш ойнаар

Самаледум оой-ээй!

Ойнаарактар бисче

Маннажынар оой-ээй

Озалдаза чер-ле

Манавас бис оой-ээй!

Олудунар дурген

Ээнер оой-ээй

Октаргайны эргээш

Ээп кээр мен оой-ээй!

Кырган-ава: Ам мээн-биле оюндан ойнаар силер бе?

Башкарыкчы:  Чуу деп оюн чувел кырган- авай?

Кырган-ава: «Ортеннежиир» деп оюн диин  уруум.

Башкарыкчы:Долгандыр орупкаш ойнап таалынар кырган-авай биле.

( Оюн «Ортеннежиир»)

Башкарыкчы:Бисти ам кырган- ава  Чаа чыл уткуштур артыжап арыглап бээр.(Кырган- ава уругларны  артыжаар).

Кырган-ава:  Шагаа дээрге Чаа Чылды уткуурун байырлалы- дыр уруглар. Ол тыва улустун бурун шагдан чанчылы. Шагаада эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур сан-салырынын тускай ёзулалын кылыр. Ол дуне оюн-тоглаа, тоолдажыыр янзы- буру оюн ойнаар тывызыктажыр, улегер домактажыыр турган. Ам силерге мээн бичи белекчигежим бар  уругларым (Боорзак)

Башкарыкчы: Туруп келгеш, кырган-авага оолдар  «Аъдымны» таанцылап берээлинер.

Танцы: «Аъдым»

Кырган-ава:  Шынап-ла ырлаар, танцылаар дыка-ла чараш уруглар-дыр силер.

Башкарыкчы:Чолукшуп  даа, ойнап-хоглеп хоорештивис. Кырган-ававыстын Шагаа байыр-найырынга сеткил- сергек, омак- хоглуг келдивис. База катап "Шагаа- биле!"