Шагаа байырлалы
методическая разработка (старшая группа)

Ак чолдуг Шагаам!

Сорулгазы:

1. Шагаа байырлалын уругларга таныштырып уламчылавышаан, тыва улустун оюннарынын ангы-ангы хевирлерин таныштырып ооредир;

2. Тыва улустун аас чогаалынга ( тывызыктар, чечен состер, кожамыктар) даянмышаан, уругларнын сос-домаанын курлавырын сайзырадып байлакшыдар.

3. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер

Дерилгези: зал иштинде тыва огну херексели-биле дерип каан турар, ширтек кырында аъш-чем, кадак, тос-карак, суттуг шай бажы, улегер домактар бижээн плакаттар.

Киржикчилери:

Башкарыкчы- улуг болуктун кижизидикчи башкызы Монгуш С.С.

Ажыкмаа угбай- кижизидикчи башкы Серен-Доржу Ч. М.

Ак-Сал ирей- Токаш-оол Ш.Х.

Пар чылы- башкынын дузалакчызы Байыр А.Б.

Тоолай чылы- Хорлуу Х.А.

Чорудуу:

Башкарыкчы:

Шагаа- шагнын эргилдези,

Чырык чаагай чолду оштаан,

Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары

Шагаа келди! Шаг чаагай, Шагаа чаагай!

Уванчаа: Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы- дыр.

Айнын чаазын, хуннун эртенин

Алгап-йорээр байыры-дыр.

Дан-Хая: Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш.

Шаандан тура чанчыл болган

Шагаа деп байырлал бар.

Арыя: Амыр-менди чаагай эрткен

Артынчактыг чылды удээл!

Аал-кодан ээлеп келген

Ак ай Шагаа. амыр-амыр!

(Ыракта хогжум уну болгаш аьт даажы дынналыр)

Башкарыкчы:  Черни дээрни сиртиледир,

Челер-Оюн чындыннаткан,

Ак-Сал ирей аалдап кел чор, уткуп алыыл.

Ак-Сал ирей: 

Кашпал хемни ору чоктаан,

Челер-Оюм мунуп алгаш

Аалдап келдим,  ажы-толум!

Ажыкмаа угбай: Амыргын- на бе, ирей?

Ак-Сал ирей: Амыргын- на, амыр, амыр!

-Думаа-ханаа. ыт-куштан сол-ла бе, ынар?

Ажыкмаа угбай: -Сол-сол!

Ак-Сал ирей: - Соок кыштан, изиг чайдан мал- маган хур-ле бе, ынар?

Ажыкмаа угбай: Хур-хур ийин ынар.

Башкарыкчы: Ыры- шоорун кынгырадыр,

Монгулектин менгизи дег,

Монгун баштыг кырган-ачай!

Унер чылывыста чуну оштап чугаалап турар-дыр, биске сонуургадып корем, ирем.

Ак-Сал ирей:

Ажы-толум, бугу чонум!

Шагнын чаагай эргилдези,

Шагаа-биле!

Аалдап келген чаа чыл

Каразымаар  тоолай чылын

Мынчаар номнаан:

Тоолай чылы тодуг-догаа эки чыл-дыр.

Арбай-тараа, унуш-дужут

Аажок элбек болур чыл-дыр.

Ажыл-ишчи, эрес-кежээ болур болза,

Амыдырал байлак болгаш тодуг болур.

Ак сут чажып, оран-чуртка тейлээр болза,

Буян чолду бурган башкы соннээр чыл-дыр.

Арат чоннун келир ойу

Аяс дээр дег чырык болур!

Башкарыкчы: Ада-огбе бурун шагдан

Айнын чаазын уткуп аарда,

Оран-тандаа чалбаргылап

Ак сут оргуп, йорээл салыр.

(Ажыкмаа угбай ак судун оран-тандыже чалбарып, йорээл салыр)

Ажыкмаа угбай: Айым чаазы, хунум эртези!

Ак чаламавыс азып алган,

Аъжы-чемивис делгеп алган,

Ак судувусту кудуп алган,

Чаа чылывыска оргуп,

Чамбы дипке чалбарып тур бис!

Чыл бажы келди

Чылан кежи туледи.

Эртип турар чыл  -

Эртинелиг Пар чылы.

Чаа унер Тоолай чылда
Чаа чалбак чагдатпа,
Чаннык-халап дужурбе,
Чаагай кежиктен хайырла,
Чайнын чаъстыындан,
Кыштын чымчаан хайырла!
Аарыгдан астырып тур,
Човуландан дестирип тур,
Оршээ хайыракан!

Шаг чаагай болзун,

шагаа элбекшилдиг болзун!

Курай- курай!

Шупту: Курай! Курай!

Башкарыкчы:

Ужур ындыг, чанчыл ындыг

Улуг, биче чолужуксун.

Ак кадаан, суй- белээн

Алчып- бержип солушсуннар.

Сунган холу хунду болзун,

Суй- белээ монге болзун!

Шупту: Амыр, амыр!

Чолукшулга ёзулалы

(Ажыкмаа угбай Ак-Сал ирей-биле чолукшушкаш, ак кадаан белекке бээр)

Башкарыкчы: Аалга кирген кижи

Аяк эрии ызырар,

Аргаа кирген кижи

Саат дайнаар болгай.

Ак-Сал ирейни аяк-шайже чалап, дорже эртип саадаарынче чаладывыс.

( Ажыкмаа кырган-ава ирейни хундулеп, суттуг  шайы, чигир-боовазы-биле хундулээр)

Ыры «Аяк-шайым»

Эрги чыл Пар чылы кирип келир.

Башкарыкчы: Бойдустун-даа, назыннын-даа

Болчаан ойун кым-даа ойбас.

Эрги чылды чалаалынар  

Эрткен оруун дыннаалынар!

Эрги чыл Пар чылы:

Экии! Амыргын-на, чонум!

Эрткен чылдын арыннарын ажып,

Эргий коруп сактыылынар!

Кижи озер,

Кидис шойлур.

Бичии болуктен улуг болукте келген силер, уруглар.

Хунден хунче сонуургалынар, кузелинер немежип

Дузанар кадып, ада-иеге, башкыларга

Эш бооп озуп турар силер, уруглар!

Ынчангаштын чаа унер чылда

Аранарда быжыг найыралдыг,

Демниг болурунарны кузедим, уруглар!

Чанар уем чедип келди.

Чаа келир Тоолай  чылында.

Чаагай сеткил йорээвишаан,

Тос дээрим

Долаан бурганым оршээ!

Черден ору судум оргууйн.

Авыралдыг Алдай тандым

Аржаан ак шай

Чажыым чажайн!

Багай чуве ынай турзун!

Эки чуве бээр турзун!

Чаа хунум менди болзун!

Чаштарымны карактазын!

Курай-курай!

Тос дээрим

Долаан бурганым оршээ!

Черден ору судум оргууйн.

Авыралдыг Алдай тандым

Аржаан ак шай

Чажыым чажайн!

Багай чуве ынай турзун!

Эки чуве бээр турзун!

Чаа хунум менди болзун!

Чаштарымны карактазын!

Курай-курай!

Салаалар-биле оюн «Эй, акым, улуг эргек!».

 Оюн-тоглаага ынаам кончуг,

Силер-биле кады ойнап-хоглээш байырлажыйн, уруглар!

Кандыг силер, чопшээрер силер бе?

Уруглар: Ийе, бистин-биле ойнап-хогле.

Пар чылы: - Ынчаарга ам мээн эн-не ынак оюнум бар, ол оюнумну силер-биле ойнаптайн. Кайы-хире кашпагай, опан-чипен эвес силер.

Оюн

Согур- Аза

Пар чылы: - Аваангыр-кашпагайынар-биле алдыртпас-даа уруглар-дыр силер. Черле силер-биле ам маргыжып шыдавас-тыр мен, оруумну оруктап чорааным дээре-дир.

Будун чылдын дургузунда

Бугудеге бараан болдум.

Чорук херээм шаам-биле

Чогуткан мен эргим чонум!

Дужулгемни чайлап берип

Эргемни мен дамчыдып берейн.

Эргилдемде ээп кээр мен.

Башкарыкчы: Эргилделиг он ийи чылдын

Ээлчеглиг Пар чылы

Хамык чоруун чогуткаш

Чоруп туру.

Эрги чыл сен эки чолду

Эктивисти ажыр шаңнадың.

Байырлажып үдеп тур бис

Байырлыг чылым, байырлыг!

 ( эрги чыл Пар чылы уруглар-биле байырлажыр)

Башкарыкчы: Чаагай чолдуг Тоолай чылын уткуп алыылынар!

Башкарыкчы: - Чаа чылдын ээзи болур

Чаа чылым, Тоолай чылым,
Сагыш ышкаш моорлап келдин.
Чаа чылым амыр-ла бе?

Тоолай чылы: Амыр, амыр!

Кузеп манаан чылынар

Тоолай чылы силерге мен

Ууттунмас улуг олча кежикти,

Ог-буленерге оорушку- маннайны

Сонневишаан аалдап чедип келдим.

Башкарыкчы: Улуг олбук кырынче

Тоолай чылын чалаалынар!

Тоолай амытан кандыг амытаныл? Бодамча чок чуве кылыр, кортук-даа бол, кажарзымаар, боду изиг, сонуургаачал, хоюган бол,кичээнгейлиг! Алгыш- кырыштан, ойталаар, улус-биле маргыжарынга хөңнү чок, удурланыкчыларынга дайын чокка дүжүп бериптер. Хомудадыптар болза бүдүү өжээнин негеп алыр

Ажылгыр-ла болур болза, аъш-чем-даа элбек болур.

Башкарыкчы: Ада-огбе бурун шагдан

Ажы-толге арттырып каан

Аас чогаал эртинези, оюн-тоглаазы

Амдыгаа дээр уттундурбаан.

Оюн

Матпаадыр

(Салаалар-биле ойнаар оюн)

Матпаадыр паштанзын,
Бажы-Курлуг маназын.
Ортаа-Мерген одагланзын,
Уваа-Шээжең уруктазын,
Биче-Мөөмей бүүрек-баарак чизин.
Арбай хоор, арбай хоор!

 Чадыр оглей туткан салааларже айыткаш:

- Кирип болур бе?

-Хоржок!

- Хоржок болза, хоржок ыйнаан, адыр шуве-дээш, чудуруундан сегирип алгаш:

Чуп-чудурук, бип-билек, кып-кыры, оп-ожун, чап-чарын, оп-оорга, эп-эгин, тас колдук, кичик-кичик.

( кичигелеп ойнаар)

Ыры  «Арбай-Хоор»

Башкарыкчы: Чинчи-шуру чажырары
Чиге солун оюн ол-дур.
Ону манаа ойнаалынар
Оолдар, кыстар бээрленер.
Чинчи тыппайн барзынарза,
Шииткелге белен силер бе? 

Уруглар: Белен бис.

Оюн «Чинчи чажырары»

( чинчи тывар уругну санаашкын-биле шилип алыр)

Санаашкын

Эртенги дан аткан

Хуннээрек унуп келген.              

Эй, акый, улуг эргек,                

кожаларын оттур че!                

Улуг эргек, одун че!                

Айтыр салаа одун че!

Ортун салаа одун че!                

Кем чок салаа одун че!          

Бичии салаа, тура халы!  

Башкарыкчы: Кожамыкка кончуг-ла бис, кожа тыртып салыр бис бе?

Кожамыктар

Чойган: Кожамыкка кончуг-ла мен.

Кожа тыртып салыр-ла мен.

Кожавыста оолдарнын

Кожамыындан дыннаалынар.

Сайдаш-Хаан: Инек малдыг мээн авам

Итпек кылып олур-ла боор.

Итпээнейнин хоюг черин

Менээ салып олур-ла боор.

С. Александр: Мунуп, шошкуп челеримге,

Мунган аъдым таан мангыр.

Халдып, челип орарымга,

Хартыга мээн аъдым.

И. Айкыс: Ойнаар кызым онза кызым

Ойнаарынга ынак кызым.

Ораап-шарып ойнай бээрге,

Онза солун чараш кызым.

Дозураш: Чанар кушта сайлык чараш

Чавагалыг кыстар чараш.

Келир кушта хектер чараш.

Хулумзурээн кыстар чараш.

Башкарыкчы: Кожамыкка кончуг-дурлар

Кожа тыртып кааптар-дырлар.

Башкарыкчы: Тывызыкка кандыг силер?

Тывынар че, салыры ол!

Тывызыктар

Айна: Сен ынай олур,

Мен сээн орнунга олурайн.

( дун биле хуннун солчулгазы)

Пема: Узун кудуруун ал,

Улуг кудуруум салырым ол.

( эрги, чаа чылдын солчуру)

Милан: Даалык-даалык чоруктуг

Талдар карты чемиштиг. ( кодан)

Башкарыкчы: Тывызыкка уруглар-даа кончуг-ла- дыр.

Тыва тыртып алырлар-дыр.

Башкарыкчы: Аравыста чеченнер бар бе?
Чечен соске кандыг силер?

Кагжып-шенеп коор бис бе?

Чечен состер

Алиса: Чечен менде, чечек черде.

Диана: Мерген менде, мезил хемде.

А.Найдан: Уран менде, улар дагда.

Сабина: Бодал менде, богда дээрде.

Башкарыкчы: Хайым-дыр силер, кайынар-даа чечен-дир силер.

Ак-Сал ирей: Чолукшуп- даа, ойнап- хоглеп хоорештивис,

Чонувустун шагаа байыр- найырынга

Сеткил сергек, омак-хог узулбезин,

Чаа чылды чаа часты уткувушаан

Шагаавысты келир чылын катап эргиил!

Ак оруум  уламчылап чоруур уем келди, келир чылын база ужуражыр бис, байырлыг, менди-чаагай!

Башкарыкчы:

Шагаа-найыр уезинде

Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!

Чаа унген Тоолай  чылда

Чаа уе келир болзун!

Тоолай чылы беримчелиг

Хайыразы элбек болзун!