Улуг болукке Шагаа байырлалы «Кырган-авам аалынга»
материал (средняя группа)

Шагаа в аале моей бабушки.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл stsenariy_prazdnika_shagaa.docx927.91 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

Детский сад «Диинчигеш»

Улуг болукке Шагаа байырлалы

«Кырган-авам аалынга»

(Шагаа в аале)

E:\видеоролик\Dp6ty75ElaA.jpg

Удуртукчузу: Артанай Уранмаа Сергеевна

Тоора-Хем – 2020.

Сорулгазы:

  1. Ада-огбелернин бурун шагдан байырлап келгени улусчу байырлалынын ёзулалдарын уругларга билиндирип, ооредир.
  2. Улустун аас чогаалын, фольклорун ансамбильдеринин ундезиннерин сайзырадыр.
  3. Хундулээчел, биче сеткилдиг, сонуургак болурунга кижизидер.

Дерилгези: ог-македи,тыва эт сээп. Артыш, тос-карак, кадактар.

Арга-методу: моорей-корулде, оюннар.

 

Улуг болукке Шагаа байырлалы «Кырган-авам аалынга»

Сагыш-сеткил доюлдурган

Оожум топтуг хойчылдын Шагаазынче

Силиг чараш шырайларлыг оолдар, кыстар

Силерлерге бугудеге изиг байыр!

Оору-биле хоглээри дег оорушку каяа турар

Шагаавыстын  байырынче доозаннарны чалап тур бис.

Танцы: «Аяк шайым»

Угбазы:Огбелернин мынчага дээр салгал дамчаан

Тываларнын дыка онза Чаа чылы байырлалы

Тывызыксыг Шагаа хунун уткуур кылдыр

Кырган авааалынче бисти чалаан.

Кырган-ава:Амыргын-на ажы-толум!

Чеченмаа: Амы-ыр!Амы-ыр, угбай!

Азыраан мал ыттан, куштан сол-ла тур бе?

Кырган-ава: Сол-ла менди тур бис, уруум.Дорже эртип,чаглыг эъттен, сарыг шайдан чоогланар, уругларым.

Аргага кирген кижи саат дайнаар  Аалга келген кижи  аяк эрни ызырар деп улегер сос бар болгай уругларым.(шай ижер)

Чеченмаа: Сарыг шайны аартап ора

Сагыш хандыр ырлажыптаал.

ЫРЫ: ШАЙЫВЫС

Кырган-ава:Тыва чыл санаашкынында кандыг-кандыг  дириг амытан барыл, уруглар?

Эргилделиг чылдарымнын ээлери мында олур.Эки багын догерезин аалчыларга сонненерем!

Куске чыл

1-ги уруг: Амыдырап база билир,

Айыыл-халап эндевес-даа,

Чогум боду уян-даа бол,

Чолу бедик амытан бо.

Хамык чылдар эгези боор

Куске чылды хундулээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол,

Кучу ында, могеели!

Инек чыл

2-ги уруг: Ийиги чыл инек чыл-дыр.

Ии, дадай! Шынгыы чыл-дыр.

Эскериичел, каразыычал –

Элээн берге амытан-дыр.

Пар чыл

3-ку уруг:Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр,

 База-ла бир онза чыл-дыр.

Бараанындан коргунчуг бол,

Баары эриг амытан-дыр.

Тоолай чыл

4-ку уруг:Тоолга бо-ла таваржып кээр

Тоолай база чылда кирген.

Шагдан бээр-ле чаштар оннуу

Чараш-чаагай амытан ол.

Ынчангаштын тоолайга

Ынак болуп корээлинер.

Аъш-чем оргуп, артыш салып,

Алгап- йорээп чоруулунар!

Улу чыл.

5-ки уруг: Чуртталганын сурукчузу,

Чугаа-состун шынчы ээзи,

Чаагай сеткил, кадыкшылды

Чаяакчызы – Улу чыл бо.

Улу чылды ынчангаштын,

Улус шупту хундулээли.

Хуулгаазын амытанны

Хумагалап камгалаалы.

Хаван чыл

6-гы уруг: Дайын-чаалар, эргилделер

Даады шак бо чылда хой боор.

Черле хамык болуушкуннар

Четчир болгаш артар чыл бо.

Чылда кирген чылан дээрге,

Чыргал оштаан амытан-дыр.

Бодалы-даа, угааны-даа

Болбаан чаагай урен ол-дур.

Чылан чылда амыдырал

Чындынайнып турар деп бил.

Аарыг-аржык, аш-чут шупту

Арлы берген ышкаш болур.

Аът чыл

7-ги уруг: Тыва кижи аътка ынак,

Тынын берген чувези ол.

Ынчалза-даа аът чыл болза,

Ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Алызындан кижээ оннук,

Ажылгыр-даа, шыдамык-даа.

Хой, Пар, Ыт деп эвилелчи

Кончуг эштер – Аът чылда.

Аът чылдыг кижилерге

Аас-кежик кузээлинер!

Мечи чыл

8-ку уруг: Чугаа-соске мечи амыр-

Чугула-ла чуве ол-дур.

Чогум  улуг херектерни

Чогудуп аар уе ол-дур.

Эргилденин тоску чылы

Эглип келди, чедип келди-

Мен-даа, сен-даа – улус шупту

Мечи чылга могеели!

Дагаа чыл

9-гу уруг: Эртежи-ле бодум бо дээш,

Эртежи-ле бодум бо дээш,

Эрттеннин-не кыйгы салыр-

Уйгужуга туразы чок

Улуг ишчи дагаа бо-дур.

Аажы-чаны ажык-чаагай –

Аажок онза амытан бо.

Дагаа чылды хундулээли,

Дагын-дагын могеели!

Ыт чыл

10-ги уруг: Ээзинге бердингени,

Эн-не шынчы болганы-даа,

Ыттын эки шынарларын

Ылап айтып, бадыткап тур.

Кадарчы-даа, коданчы-даа,

Кандыг-даа Ыт бисте бар-дыр.

Ыттын кылбас ажылы чок,

Ындыг болган амытан-дыр.

Хаван чыл

11-ги уруг:Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не соолу – Хаван чыл-дыр.

Кеми-даа чок, багы-даа чок –

Кээргенчиг амытан-дыр.

Шынчызы-даа, чытчызы-даа

Шынап, куштуг амытан-дыр.

Буян-кежик тарып чоруур –

«буруузу» ол амытан-дыр.

Кырган-ава: Аранарда хой чылы чуге чогул?

Чеченмаа: Аалдан шупту денге ундувус, ам унер хой чылы кайда барды уруглар?

Кырган-ава: Элек, элек кожа огде чарын салыр Ак-Сал ирей бар. Дурген ону чалап эккээйн.(Ак-Сал ирейни чалап алыр)

Ак-Сал ирей: Амыр, амыр!

Шупту: Амыр, амыр!

Кырган-Ава: Уругларым аалдап келген, ам бо унер хой чылы аразында чок-ла болду.

Чеченмаа: Аалдан шупту денге унген, кайы аалче чоруй баары ол?

Ак-Сал ирей: Мен силерге дузалажыйн, чарынга толгелээр мен,  кара хойнун калбак чарынын эккел кадам(чарын сунар).

- Оо, мал-маган чудавас, кышты хур ажар, аалдын ээлерин аарыг-аржык оюп эртер, магалыг чыл келир-дир деп чарын соглеп, ам унер хой чылын дораан дилевес болзунарза, Аскак-Кадай хойунарны тудуп алган аргажок салбайн турар-дыр. Дурген дунгурден соктап, ак судунерни чажып чалбарыыр болзунарза эки-дир.

Ыры: «Дунгур»

(Аскак-Кадай дунгур даажынга боолденип кирип кээр)

Аскак-Кадай: Ой,  кайда, чуде келдим?

Чеченмаа: Мегеленме Аскак-Кадай, унуп орар хой чылын кайда чажырып алдын?

Аскак-Кадай: Артынарда чунерил?

Чеченмаа: когээржиим-дир.

Аскак-Кадай: Когээржиинер артында чунерил?

Когээржиимнин холегези-дир?

Аскак-Кадай: Когээржиинернин холегезинин артында чунерил?

Чеченмаа: Хой ажы-толум-дир.

Аскак-Кадай: ажы-толун бирээзин менээ бер, ажыл кылдырып алгай мен.

Чеченмаа: Чок, ажы-толум бербес мен.

Кырган-ава:Бисти мегелеп турба, ам унер хой чылын дораан эккел, а бир эвес эккелбес болзунза хунзедир ырлап-самнаар сен.

Аскак-Кадай: Ой, ынчанманар, ынчанманар, аскак кижи ынчап турар харыым-даа чок. (эжик аксынга баргаш сымыраныр)

Кара куштер хойну аалынче чоргузунар. Ом мани падме хум!

Хой чыл

12-ги уруг: Амыр-ла, амыр!

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам.

Хонну биче, чаны кортук

Хоокуйну кээргенерем.

Экииргек-даа, дузааргак-даа,

Эки-ле мал хой-дур ийин.

Будужунде тыртылчак бол,

Будурери хой-дур ийин.

Чеченмаа: Чылдын он ийи эргилдези четче-менди болу берди.

Кырган-ава:Огде чыглып келген ажы-толум, Шагаавысты байырлап оюн тоглаавысты уламчылаал. Баштай-ла тывызыктажыптар бис бе, салып эгеледим-не!

Тывызыктар

Сугда кандыг даш чогул? (кургаг)

Ховен дег ак дуктуг мен, аяк ишти ханныг мен. (койгун)

Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,

Тейлээн соонда теккиледир узер. (балды)

Хур-хур хурээлей,

Тар-тар тараалай. (от)

Беш алышкы дош чуктеди (салаа, оон дыргактары)

Дылы чок дыка улуду,

Окпези чок оттур урду. (хат).

Ава: Кедергей-ле уруглар-дыр, хензиг-даа тулбас-тыр.

Дурген чугаалар

Кырган-ава:Дурген, дурген дурген чугаа

Дувуренчиг дурген чугаа.

1-ги уруг:Аъттанза аъттанзын,аалдан ундур аъттанзын,

Аалдан ундур аъттангаш, артты-сынны ажыр чортсун,

Артты-сынны ажыр чорткаш ажыл херээн ам-даа кылзын!

2-ги уруг:Хойлаза хойлазын, хондур-дундур хойлазын,

  Хондур-дундур хойлааштын,кодан сынмас хойлуг болзун!

3-ку уруг:Чемнензе  чемнензин,  чемгир чемни чемнензин,

 чемгир чемни чемненгеш,чечек ышкаш четчип оссун!

4-ку уруг:Ойназа ойназын, оолдар шупту ойназын,

оолдар шупту ойнааштын, ойнаарагын ойнатсыннар!

Угбазы: Эр хейлер! Дылы ораашпас кончуг чечен-мерген уруглар-дыр.

Кырган-ава: Улегер соске кандыг силер,

 Улежиксеп олур-ла мен.

Улегер домактар:

5-ки уруг:Эки аъдынны дошче чыгава,

Эки эжинни чокка кызава.

6-гы уруг:Аът болуру кулунундан,

Кижи болуру чажындан

7-ги уруг:Даг аътты човадыр

Кылык ботту човадыр

8-ки уруг:Эзер чокта шылагзынчыг

Эш чокта чалгааранчыг.

9-ку уруг: Тараадан халбактанган - тодуг

Малдан халбактанган- каас

10-гу уруг:Эки кижээ эш хой,эки аътка ээ хой,

Эттин чаазы эки, эштин эргизи эки.

11-ги уруг: Кажык, даалы, тевек, шанак

Хамык оюн оларда-дыр

Маргылдажып, моорейлежип

Мага хандыр хоглеп кээр-дир.

Оюн «Аът чарыштырыры»

Чеченмаа:Шагаа будуузунде ойнап-хоглеп,удур-дедир кожаннажып маргыжыптар бис бе, уруглар?

Кожамыктар (кыстар, оолдар аразында)

Кожамыкка кончуг-ла бис

Куду аалдын оолдарын

Бажын билир кыстар-ла бис            

 Кожа тыртып салыр-ла бис

Устуу аалдын уругларын

 Карак базып чаннагылаар

 Улегерлеп шолалаар бис

Баштак хоглуг уруглар бис    

Сыын-мыйгак турлаа болган

Элик-мыйгак турлаа болган

Сыннар адаа чурттумайны              

 Эзим адаа чурттумайны    

Сыннар адаа чурттумайнын              

 Эзим адаа чурттумайнын

 Сыгыргазы оолдар бис                        

Эдискизи кыстар-ла бис

Шупту:Хемниг-сынныг тайга черде

Тожу кожуун баарында

Диинчигеш садигинин

Оолдары бис, кыстары бис.

Кырган-ава: Шаанда салаа-биле оюннар база ойнаар чораан. Силер кандыг тыва оюннар билир силер, уруглар? Че ам кым мээн-биле ойнаптарыл?

Чеченмаа:Ам силерге айтырыглар салыйн кончуг дурген харыылаар силер?

-Бир деп чул?   Бир коргенин уттур бе?

- Ийи деп чул? Ийи холга тутканын салыр бе.

- Уш деп чул? Аъттын уш дужап каарга, уш артты ашпас бе.

- Дорт деп чул? Дорт ыяшты эптээрге ыяш болбас бе.

- Беш деп чул? Беш салаа чемгерикчи болбас бе.

-  Алды деп чул? Алды артты ашса аалга четпес бе.

- Чеди беп чул? Чеди-Хаан сылдыс эжик бажынга турда, дан атпас бе.

- Сес деп чул? Дорт инек бызаалапса сес болбас бе.

- Тос деп чул? Тос чузун малды азыраза байывас бе.

- Он деп чул? Он хем каттышса далай болбас бе.

Кырган-ава: Ам база ойнаптар бис бе, уруглар!

- Аъдын чоп дерлигил?

- Актын суун иштим.

- Терен-дир бе, сыык-тыр бе?

- Шаап келгеш билбейн бардым.

- Алаак даанга чуге шаптын?

- Анайларым дозуп чордум.

- Аъдымны чоп шалбаладын?

- Анай-биле салчаплаттым.

Чеченмаа: Сылдыс ошту-ле.

                Даг кырында дан атты-ла!

                Чаа унген хой чылым

                Ажы-толге арат чонга

                Эки чуулду элбекшитсин!

Ыры: «Арбай-Хоор»

Кырган-ава: Чажыым чажып чалбарып тур мен,

Аалдап келген хой чылы аарыг аржык турбазын

Кан дег кадыкшылды, каткы-хогну

Кайгамчыктыг чедиишкинни хайырлаар болзун!

Курай!Курай!Курай! Курай!

E:\видеоролик\Zdp7z_daCUw.jpg

https://sun4-17.userapi.com/nRUWe-TQFUwOYs3gMZT5ec0nxaisu8Z2Bc8KCQ/4LTyUHIbh4c.jpg


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Улуг болукке эрттирген "Монге,ногаае шивилиг аргада,анчыгаштарнын Чаа-чыл байырлалы"

Улуг болукке эрткен Чаа-Чылга тураскааткан оюн - коргузугТема: «Монге ногаан шивилиг аргада, анчыгаштарнын Чаа-Чыл байырлалы»Сорулгазы: Чаа-чылдын байырлалын уругларга билиндирип ооредип,б...

"Шаг чаагай, шагаа чаагай!" деп ортумак болукке шагаа байырлалы

Ортумак болукке шагаа байырлалынын сценарийи Башкарыкчы : Шагаа, шагаа! Тыва чоннун тоогузунун байырлалы        Шагаа, шагаа! Эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы....

Темазы: Тоолда кирген маадырнын аалынга Шагаа байырлалы

Сорулгазы:- тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер; - национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун  оюннарынын ангы-ангы  хевирлери-бил...

Улуг болукке шагаа байырлалынын сценарийи «Ак чолдуг шагаам!».

Улуг болукке шагаа байырлалынын сценарийи«Ак чолдуг шагаам!»...

Улуг болукке "Алдын кустун"байырлалы

Сорулгазы:- бойдустун оскерлиишкиннери-биле уругларны таныштырып, куску уе деп уругларга билиндирери;- уругларны идепкейлиг чорукче хаара тудары.- байырлалды  хоглуг, оорушкулуг кылдыр уругларга ...