Улуг болукке Шагаа байырлалы «Кырган-авам аалынга»
материал (средняя группа)
Предварительный просмотр:
Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение
Детский сад «Диинчигеш»
Улуг болукке Шагаа байырлалы
«Кырган-авам аалынга»
(Шагаа в аале)
Удуртукчузу: Артанай Уранмаа Сергеевна
Тоора-Хем – 2020.
Сорулгазы:
- Ада-огбелернин бурун шагдан байырлап келгени улусчу байырлалынын ёзулалдарын уругларга билиндирип, ооредир.
- Улустун аас чогаалын, фольклорун ансамбильдеринин ундезиннерин сайзырадыр.
- Хундулээчел, биче сеткилдиг, сонуургак болурунга кижизидер.
Дерилгези: ог-македи,тыва эт сээп. Артыш, тос-карак, кадактар.
Арга-методу: моорей-корулде, оюннар.
Улуг болукке Шагаа байырлалы «Кырган-авам аалынга»
Сагыш-сеткил доюлдурган
Оожум топтуг хойчылдын Шагаазынче
Силиг чараш шырайларлыг оолдар, кыстар
Силерлерге бугудеге изиг байыр!
Оору-биле хоглээри дег оорушку каяа турар
Шагаавыстын байырынче доозаннарны чалап тур бис.
Танцы: «Аяк шайым»
Угбазы:Огбелернин мынчага дээр салгал дамчаан
Тываларнын дыка онза Чаа чылы байырлалы
Тывызыксыг Шагаа хунун уткуур кылдыр
Кырган авааалынче бисти чалаан.
Кырган-ава:Амыргын-на ажы-толум!
Чеченмаа: Амы-ыр!Амы-ыр, угбай!
Азыраан мал ыттан, куштан сол-ла тур бе?
Кырган-ава: Сол-ла менди тур бис, уруум.Дорже эртип,чаглыг эъттен, сарыг шайдан чоогланар, уругларым.
Аргага кирген кижи саат дайнаар Аалга келген кижи аяк эрни ызырар деп улегер сос бар болгай уругларым.(шай ижер)
Чеченмаа: Сарыг шайны аартап ора
Сагыш хандыр ырлажыптаал.
ЫРЫ: ШАЙЫВЫС
Кырган-ава:Тыва чыл санаашкынында кандыг-кандыг дириг амытан барыл, уруглар?
Эргилделиг чылдарымнын ээлери мында олур.Эки багын догерезин аалчыларга сонненерем!
Куске чыл
1-ги уруг: Амыдырап база билир,
Айыыл-халап эндевес-даа,
Чогум боду уян-даа бол,
Чолу бедик амытан бо.
Хамык чылдар эгези боор
Куске чылды хундулээли.
Карыш четпес боттуг-даа бол,
Кучу ында, могеели!
Инек чыл
2-ги уруг: Ийиги чыл инек чыл-дыр.
Ии, дадай! Шынгыы чыл-дыр.
Эскериичел, каразыычал –
Элээн берге амытан-дыр.
Пар чыл
3-ку уруг:Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр,
База-ла бир онза чыл-дыр.
Бараанындан коргунчуг бол,
Баары эриг амытан-дыр.
Тоолай чыл
4-ку уруг:Тоолга бо-ла таваржып кээр
Тоолай база чылда кирген.
Шагдан бээр-ле чаштар оннуу
Чараш-чаагай амытан ол.
Ынчангаштын тоолайга
Ынак болуп корээлинер.
Аъш-чем оргуп, артыш салып,
Алгап- йорээп чоруулунар!
Улу чыл.
5-ки уруг: Чуртталганын сурукчузу,
Чугаа-состун шынчы ээзи,
Чаагай сеткил, кадыкшылды
Чаяакчызы – Улу чыл бо.
Улу чылды ынчангаштын,
Улус шупту хундулээли.
Хуулгаазын амытанны
Хумагалап камгалаалы.
Хаван чыл
6-гы уруг: Дайын-чаалар, эргилделер
Даады шак бо чылда хой боор.
Черле хамык болуушкуннар
Четчир болгаш артар чыл бо.
Чылда кирген чылан дээрге,
Чыргал оштаан амытан-дыр.
Бодалы-даа, угааны-даа
Болбаан чаагай урен ол-дур.
Чылан чылда амыдырал
Чындынайнып турар деп бил.
Аарыг-аржык, аш-чут шупту
Арлы берген ышкаш болур.
Аът чыл
7-ги уруг: Тыва кижи аътка ынак,
Тынын берген чувези ол.
Ынчалза-даа аът чыл болза,
Ындыг амыр эвес чыл-дыр.
Алызындан кижээ оннук,
Ажылгыр-даа, шыдамык-даа.
Хой, Пар, Ыт деп эвилелчи
Кончуг эштер – Аът чылда.
Аът чылдыг кижилерге
Аас-кежик кузээлинер!
Мечи чыл
8-ку уруг: Чугаа-соске мечи амыр-
Чугула-ла чуве ол-дур.
Чогум улуг херектерни
Чогудуп аар уе ол-дур.
Эргилденин тоску чылы
Эглип келди, чедип келди-
Мен-даа, сен-даа – улус шупту
Мечи чылга могеели!
Дагаа чыл
9-гу уруг: Эртежи-ле бодум бо дээш,
Эртежи-ле бодум бо дээш,
Эрттеннин-не кыйгы салыр-
Уйгужуга туразы чок
Улуг ишчи дагаа бо-дур.
Аажы-чаны ажык-чаагай –
Аажок онза амытан бо.
Дагаа чылды хундулээли,
Дагын-дагын могеели!
Ыт чыл
10-ги уруг: Ээзинге бердингени,
Эн-не шынчы болганы-даа,
Ыттын эки шынарларын
Ылап айтып, бадыткап тур.
Кадарчы-даа, коданчы-даа,
Кандыг-даа Ыт бисте бар-дыр.
Ыттын кылбас ажылы чок,
Ындыг болган амытан-дыр.
Хаван чыл
11-ги уруг:Эргилделиг чылдарывыс
Эн-не соолу – Хаван чыл-дыр.
Кеми-даа чок, багы-даа чок –
Кээргенчиг амытан-дыр.
Шынчызы-даа, чытчызы-даа
Шынап, куштуг амытан-дыр.
Буян-кежик тарып чоруур –
«буруузу» ол амытан-дыр.
Кырган-ава: Аранарда хой чылы чуге чогул?
Чеченмаа: Аалдан шупту денге ундувус, ам унер хой чылы кайда барды уруглар?
Кырган-ава: Элек, элек кожа огде чарын салыр Ак-Сал ирей бар. Дурген ону чалап эккээйн.(Ак-Сал ирейни чалап алыр)
Ак-Сал ирей: Амыр, амыр!
Шупту: Амыр, амыр!
Кырган-Ава: Уругларым аалдап келген, ам бо унер хой чылы аразында чок-ла болду.
Чеченмаа: Аалдан шупту денге унген, кайы аалче чоруй баары ол?
Ак-Сал ирей: Мен силерге дузалажыйн, чарынга толгелээр мен, кара хойнун калбак чарынын эккел кадам(чарын сунар).
- Оо, мал-маган чудавас, кышты хур ажар, аалдын ээлерин аарыг-аржык оюп эртер, магалыг чыл келир-дир деп чарын соглеп, ам унер хой чылын дораан дилевес болзунарза, Аскак-Кадай хойунарны тудуп алган аргажок салбайн турар-дыр. Дурген дунгурден соктап, ак судунерни чажып чалбарыыр болзунарза эки-дир.
Ыры: «Дунгур»
(Аскак-Кадай дунгур даажынга боолденип кирип кээр)
Аскак-Кадай: Ой, кайда, чуде келдим?
Чеченмаа: Мегеленме Аскак-Кадай, унуп орар хой чылын кайда чажырып алдын?
Аскак-Кадай: Артынарда чунерил?
Чеченмаа: когээржиим-дир.
Аскак-Кадай: Когээржиинер артында чунерил?
Когээржиимнин холегези-дир?
Аскак-Кадай: Когээржиинернин холегезинин артында чунерил?
Чеченмаа: Хой ажы-толум-дир.
Аскак-Кадай: ажы-толун бирээзин менээ бер, ажыл кылдырып алгай мен.
Чеченмаа: Чок, ажы-толум бербес мен.
Кырган-ава:Бисти мегелеп турба, ам унер хой чылын дораан эккел, а бир эвес эккелбес болзунза хунзедир ырлап-самнаар сен.
Аскак-Кадай: Ой, ынчанманар, ынчанманар, аскак кижи ынчап турар харыым-даа чок. (эжик аксынга баргаш сымыраныр)
Кара куштер хойну аалынче чоргузунар. Ом мани падме хум!
Хой чыл
12-ги уруг: Амыр-ла, амыр!
Хой дег чаагай сеткилдиг мал
Ховар дээрзин боданарам.
Хонну биче, чаны кортук
Хоокуйну кээргенерем.
Экииргек-даа, дузааргак-даа,
Эки-ле мал хой-дур ийин.
Будужунде тыртылчак бол,
Будурери хой-дур ийин.
Чеченмаа: Чылдын он ийи эргилдези четче-менди болу берди.
Кырган-ава:Огде чыглып келген ажы-толум, Шагаавысты байырлап оюн тоглаавысты уламчылаал. Баштай-ла тывызыктажыптар бис бе, салып эгеледим-не!
Тывызыктар
Сугда кандыг даш чогул? (кургаг)
Ховен дег ак дуктуг мен, аяк ишти ханныг мен. (койгун)
Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,
Тейлээн соонда теккиледир узер. (балды)
Хур-хур хурээлей,
Тар-тар тараалай. (от)
Беш алышкы дош чуктеди (салаа, оон дыргактары)
Дылы чок дыка улуду,
Окпези чок оттур урду. (хат).
Ава: Кедергей-ле уруглар-дыр, хензиг-даа тулбас-тыр.
Дурген чугаалар
Кырган-ава:Дурген, дурген дурген чугаа
Дувуренчиг дурген чугаа.
1-ги уруг:Аъттанза аъттанзын,аалдан ундур аъттанзын,
Аалдан ундур аъттангаш, артты-сынны ажыр чортсун,
Артты-сынны ажыр чорткаш ажыл херээн ам-даа кылзын!
2-ги уруг:Хойлаза хойлазын, хондур-дундур хойлазын,
Хондур-дундур хойлааштын,кодан сынмас хойлуг болзун!
3-ку уруг:Чемнензе чемнензин, чемгир чемни чемнензин,
чемгир чемни чемненгеш,чечек ышкаш четчип оссун!
4-ку уруг:Ойназа ойназын, оолдар шупту ойназын,
оолдар шупту ойнааштын, ойнаарагын ойнатсыннар!
Угбазы: Эр хейлер! Дылы ораашпас кончуг чечен-мерген уруглар-дыр.
Кырган-ава: Улегер соске кандыг силер,
Улежиксеп олур-ла мен.
Улегер домактар:
5-ки уруг:Эки аъдынны дошче чыгава,
Эки эжинни чокка кызава.
6-гы уруг:Аът болуру кулунундан,
Кижи болуру чажындан
7-ги уруг:Даг аътты човадыр
Кылык ботту човадыр
8-ки уруг:Эзер чокта шылагзынчыг
Эш чокта чалгааранчыг.
9-ку уруг: Тараадан халбактанган - тодуг
Малдан халбактанган- каас
10-гу уруг:Эки кижээ эш хой,эки аътка ээ хой,
Эттин чаазы эки, эштин эргизи эки.
11-ги уруг: Кажык, даалы, тевек, шанак
Хамык оюн оларда-дыр
Маргылдажып, моорейлежип
Мага хандыр хоглеп кээр-дир.
Оюн «Аът чарыштырыры»
Чеченмаа:Шагаа будуузунде ойнап-хоглеп,удур-дедир кожаннажып маргыжыптар бис бе, уруглар?
Кожамыктар (кыстар, оолдар аразында)
Кожамыкка кончуг-ла бис
Куду аалдын оолдарын
Бажын билир кыстар-ла бис
Кожа тыртып салыр-ла бис
Устуу аалдын уругларын
Карак базып чаннагылаар
Улегерлеп шолалаар бис
Баштак хоглуг уруглар бис
Сыын-мыйгак турлаа болган
Элик-мыйгак турлаа болган
Сыннар адаа чурттумайны
Эзим адаа чурттумайны
Сыннар адаа чурттумайнын
Эзим адаа чурттумайнын
Сыгыргазы оолдар бис
Эдискизи кыстар-ла бис
Шупту:Хемниг-сынныг тайга черде
Тожу кожуун баарында
Диинчигеш садигинин
Оолдары бис, кыстары бис.
Кырган-ава: Шаанда салаа-биле оюннар база ойнаар чораан. Силер кандыг тыва оюннар билир силер, уруглар? Че ам кым мээн-биле ойнаптарыл?
Чеченмаа:Ам силерге айтырыглар салыйн кончуг дурген харыылаар силер?
-Бир деп чул? Бир коргенин уттур бе?
- Ийи деп чул? Ийи холга тутканын салыр бе.
- Уш деп чул? Аъттын уш дужап каарга, уш артты ашпас бе.
- Дорт деп чул? Дорт ыяшты эптээрге ыяш болбас бе.
- Беш деп чул? Беш салаа чемгерикчи болбас бе.
- Алды деп чул? Алды артты ашса аалга четпес бе.
- Чеди беп чул? Чеди-Хаан сылдыс эжик бажынга турда, дан атпас бе.
- Сес деп чул? Дорт инек бызаалапса сес болбас бе.
- Тос деп чул? Тос чузун малды азыраза байывас бе.
- Он деп чул? Он хем каттышса далай болбас бе.
Кырган-ава: Ам база ойнаптар бис бе, уруглар!
- Аъдын чоп дерлигил?
- Актын суун иштим.
- Терен-дир бе, сыык-тыр бе?
- Шаап келгеш билбейн бардым.
- Алаак даанга чуге шаптын?
- Анайларым дозуп чордум.
- Аъдымны чоп шалбаладын?
- Анай-биле салчаплаттым.
Чеченмаа: Сылдыс ошту-ле.
Даг кырында дан атты-ла!
Чаа унген хой чылым
Ажы-толге арат чонга
Эки чуулду элбекшитсин!
Ыры: «Арбай-Хоор»
Кырган-ава: Чажыым чажып чалбарып тур мен,
Аалдап келген хой чылы аарыг аржык турбазын
Кан дег кадыкшылды, каткы-хогну
Кайгамчыктыг чедиишкинни хайырлаар болзун!
Курай!Курай!Курай! Курай!
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Улуг болукке эрттирген "Монге,ногаае шивилиг аргада,анчыгаштарнын Чаа-чыл байырлалы"
Улуг болукке эрткен Чаа-Чылга тураскааткан оюн - коргузугТема: «Монге ногаан шивилиг аргада, анчыгаштарнын Чаа-Чыл байырлалы»Сорулгазы: Чаа-чылдын байырлалын уругларга билиндирип ооредип,б...
"Шаг чаагай, шагаа чаагай!" деп ортумак болукке шагаа байырлалы
Ортумак болукке шагаа байырлалынын сценарийи Башкарыкчы : Шагаа, шагаа! Тыва чоннун тоогузунун байырлалы Шагаа, шагаа! Эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы....
Темазы: Тоолда кирген маадырнын аалынга Шагаа байырлалы
Сорулгазы:- тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер; - национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарынын ангы-ангы хевирлери-бил...
Бичии болуктун шагаа байырлалынын оюн – коргузуу: «Кырган – авам, кырган - ачам аалынга Кышты удеп, ойнап - хоглеп шагаалаалы».
Бичии болуктун шагаа байырлалынын оюн – коргузуу:...
Улуг болукке шагаа байырлалынын сценарийи «Ак чолдуг шагаам!».
Улуг болукке шагаа байырлалынын сценарийи«Ак чолдуг шагаам!»...
Школага белеткел болуунун уругларынга шагаа байырлалы"Тоолда кирген маадырынын аалынга Шагаа байырлалы"
1-ги категоринын ...
Улуг болукке "Алдын кустун"байырлалы
Сорулгазы:- бойдустун оскерлиишкиннери-биле уругларны таныштырып, куску уе деп уругларга билиндирери;- уругларны идепкейлиг чорукче хаара тудары.- байырлалды хоглуг, оорушкулуг кылдыр уругларга ...