Темазы: Тоолда кирген маадырнын аалынга Шагаа байырлалы
учебно-методический материал (подготовительная группа)

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение - детский сад «Чечек»  комбинированного вида   с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна  Республики Тыва

СОГЛАСОВАН        УТВЕРЖДЕН                                                                                                                                                       

Со старшим воспитателем                                                                                                            

  МБДОУ д/с «Чечек»                                                                                                                        

    Монгул Ч.Б------

Протокол педсовета №

Школага белеткел болуунун уругларынга шагаа байырлалы

Темазы: «Тоолда кирген маадырынын  
аалынга Шагаа байырлалы»

1-ги категоринын

                                            Кижизидикчи башкызы:
Хомушку Салбакай Ащак-Бораевна

Февраль.2018 г.

Темазы: Тоолда кирген маадырнын  аалынга Шагаа байырлалы

Сорулгазы:
- тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер; 

- национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун  оюннарынын ангы-ангы  хевирлери-биле таныштырып  ооредир;

- тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос-домаанын курлавырын сайзырадыр.

 Дерилгези: Залдын  иштинде  тыва огну  херексели-биле  дерип каан турар

                        Байырлалдын чорудуу

Башкы:  

 Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары

— Шагаа келди, ойнап-хоглээл!

Шагаа келди,  амыр-менди арат-чонум!

Башкы:  Тывынгыр-даа, угаанныг-даа, сагынгыр-даа Тыва чоннун тоолунун маадыры — Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынче Амыр-менди солушпушаан, Ойнап-хоглеп шагаалаалынар уруглар!

 Ынчангаш шагаа найыр будуузунде  хаак аъттарывысты мунупкаш, Алаадай-Мергеннин аалынче халдып  чоруулунар  че  уруглар!             

          Аът даажы дынналып турар аялга-биле уруглар залче хоглуг кирер. 

 Уруглар залче кирип орда, Алаадай-Мерген оонден унуп келгеш, харап коор. Уруглар ог даштынга кээри билек  мендилежирлер

Башкы: Амыргын-на бе?

 Алаадай-Мерген: Амыргын-на, амыргын! Мээ аал одээмче кирип моорланар уруглар.

Башкы: Мал-маган, ыт-куш сол-ла тур бе? Эки-ле турар бе?

Алаадай-Мерген  Чаагай-ла бооп тур.

 Башкы: Аарыг-аржык, думаа-ханаа оршээлдиг-ле бе? 

Алаадай-Мерген: Оршээлдиг-ле ийин, ынчалза-даа дуун чылгыларымны суггарып чорааш, Чылбыга-Кадайга таварыштым. ( мунгарап ыглай бээр)

 Башкы: Чуге мунгарай бердин Алаадай-Мерген?

 Алаадай-Мерген:  Богун  Чылбыга-Кадай  мени  келгеш  чиир  мен диген, ынчангаш  менээ хомуданчыг  мунгаранчыг-дыр 

 Башкы:  Шагаа-найыр будуузунде мунгараарга кайыын боор Алаадай-Мерген . Уруглар, 60 ала чылгылыг Алаадай-Мергенни  богун Чылбыга-Кадай келгеш чиир болган ышкажыл, ынчангаш кандыг-ла бир аргадан ажыглап тургаш,  Алаадай-Мергенге дузалажып коор  бис  бе? Уругларнын харыылары.         

  (Хенертен  залче Чылбыга-Кадай кире халып келир,свети кыпсыптарга ырлап эгелээр. Ырлаан соонда кыдыында корукчулерже база ог  даштынга  даянгыыжын соктап тургаш чугааланыр).Ол ойде Алаадай-Мерген база коргуп девидеп турар. 

Алаадай-Мерген: Чылбыга-Кадай  ам-на  мени  чиир дээш келгени ол эвеспе.Дузадан кадып корунерем уруглар 

Чылбыга-Кадай:  60 ала чылгылыг  Алаадай-Мерген  дээр барасканнын оонде чедип келдим.  Дуун чиир дээримге чивээн чемимни чип алыйн, кетпээн хевим кедип алыйн  дээрге  салып чорудупкан болгай мен. Ог дээр чувези анаа сарыг-кидистен  кылып  каан  самдар чадыр-ла-дыр  бо!  

                        Ог чоогунга чедип  келгеш девидей бээр.

 Чылбыга-Кадай:  Па, кайда келдим, чуде келдим?!  Чуу деп мындыг хой барасканнар аразында келдим? (Арнын чажырып, бажын туттунар)

 Башкы:Олурунар, олурунар кадам!  Бистер 60 ала чылгылыг  Алаадай –Мергеннин аалында ойнап-хоглеп, шагаалап келдивис. Бо огге кээривиске  Алаадай-Мерген дуун силерге таварышкан, мунгарап олурар болду. Ам канчаар, баштай бистин-биле моорейлежир бооп тур сен ийин,  сенээ уш катап уттуруп алыр болзувусса  удук сээнии болзун, а бистер удуп алзывысса удук бистии болзун! Шагаа уезинде чуну канчаар чорааныл уруглар?

Уруглар: Ойнаар хоглээр,тоолдажыыр,аштанып чемнениир, моорейлежиир.

Чылбыга-Кадай. Шагаа деп таа чунер чуве , билбес мен.

 Башкы: Шагаа деп чуу дээрзин Чылбыга-кадай билбес ышкажыл уруглар, ынчангаш Шагаа дугайында шулуктеривис чугаалап бээр бис бе уруглар?

Шулуктер:

Тываларнын тыны тудуш          Вика

Сузуглели чогум чудел?

Тыва кижи чоргааралы

Сулде-куду. ыдыы чудел?

Сагыызын дег хумагалыг

Чанчылдарда ужурларда

Бурун шагнын, шагаазында

Буян оргээн шажынында

2.Шагаа дээрге тыва чоннун                      (Алдын)

  Чаагай сузук чанчылы-дыр

  Айнын чаазын, хуннун эртезин

  Алгап-йорээр чанчылы-дыр.

2. Шагаа дээрге сурээ боктан                       Арияна

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш сеткил чуден артык

Арыг чаагай болуру дурр

Амыр чыргал буян чинген

Чаагай ыдык сузуглел-дир 

Чылдын соолгу эргилдези        Билзек

Чыккылама кышты солуур

Чылыг чырык часты солуур

Шагаа дээрге байырлал-дыр.

Чаламага агын баглаар        Аялга

Чажыг чажып, ак сут оргуур

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик кежик курайлап каар

Башкы: Шагаа дээрге тыва улустун байырлалы – дыр, ынчангаш бо уеде эмин эдир ыыт шимээн ундуруп болбас .Бо бичии уруглар корга бээр оожумнап корунер. Моорейлежип тургаш кымны кым чиирин чивезин коолунер аа Чылбыга – кадай?

 Чылбыга-кадай:   Оо, силер Алаадыай – Мергенге болчуп турар –дыр аа уруглар, ам канчаар , моорейлежир- ле бооп-тур мен, силернин  ол  Шагаа  деп чувенерни  билип алдым.  Домей-ле менээ уттуруп алыр силер, ынчан  шуптунарны чииримде. Ха-ха-хаа!!! (каттырар). Баштай бо Алаадай-Мерген дээр бараскан-биле моорейлежир мен.

 Башкарыкчы:  Ам канчаар, эгелээр-ле бооп тур силер ийин.   (чанынга кажыктар салып алыр)

 Алаадай-Мерген:  Мээн аалымда бо аалдап келген уругларнын чеченнежиирин баштай дыйнай кааптаалы аа!

1.-Ыдым кайда барды?                          (Настя,Намзырай)

-Кошкен аал эдере берди

-Кошкен аал кайда барды?

-Кулузун кире берди

-Кулузун канчап барды?

-Орт чип каапты

-Орт канчап барды?

-Хат ожур шаапты

2. –Хадын канчап барды?                       (Ай-Дана, Онза-Маадыр)

- Хая – даш аразынче кире берди

-Хая – дажын канчап барды?

-Орге куске уттей берди

-Орге – кускен канчап барды?

-оолдар олургулеп каапты

-Оолдарын кайда барган?

-Аалынче чана берген.

3.

Оюн: «Юрта»

Чылбыга-Кадай   Мен даа  чеченнеп билбес мен, ам  канчаар силерниин болзун!

 Башкы:  Бирги удук бистин болду. (кажык салып алыр)  Ийиги удукту база корээлинер.

- Дурген чугаа, узун-тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер.

Дургеденер, келинерем

 Дурген чугаа, узун-тыныш кымда барыл? Дурген чугаадан   баштай бистин уругларывыс чугаалапсыннар, кайы хире чугаалаарын дыннап корем.    

Чадыр ог                  Найдан

Оглеттинзе

Оглеттинзин

Оглеттинмезе

оглеттинмезин

Туруглаза                 Айхана

Туруглазын

Чунма телер

чудавазын

Ок дегзе                 Долума

олча улуг

улуглаза

буур сыын

сыынназа

сыгыр адыг

адыглаза

алдын оду

одун алза

ортектиг эм

Чылбыга-Кадай:  Дыка-ла  дурген  чугаа чугалаар уруглар-дыр силер, мен билип ооренип алдым. Чиксээр деп чувемни Алаадай – Мергени бо уругларнын мээ шаптыктап турар деп чувезин! Канчаптар чоор чер-ле?

Башкы: Ынчаарга ийиги удукту база санап аалынар уруглар. (кажык салып алыр) 

Чылбыга-Кадай  Ынчаарга ам мээн эн-не ынак оюнум бар, ол оюнумну  силер-биле ойнаптайн. Ам черле уттурбас боор мен. Оода-ла силернин бирээнерни  албан тудуп чиир мен.

 Оюн «Согур аза»

 Чылбыга –Кадай Аваангыр-кашпагайынар-биле алдыртпас-даа уруглар-дыр силер.Черле силер-биле ам маргыжып шыдавас-тыр мен, оруумну оруктап чорааным дээре-дир.

 Башкы: Бо оюнга база удуп алдывыс, ынчангаш бистерде удук каш болган эвес, санаптаалынар уруглар!      (кажыктарын санаар). 

Чылбыга  Алаадай-Мерген  дээр кулугур силернин ачынарда дириг арты. Мен-даа силерге аштырдым. Эки ойнап-хогленер! 

Чылбыга ыяткаш залдан маннап уне бээр

 Башкы: Силернин чечен-мергенинерге, угаангыр-сагынгырынарга, аваангыр-кашпагайынарга аштырып алгаш, Чылбыга-Кадай эпчоксунгаш чоруй барган ол-дур уруглар. 

Алаадай-Мерген   Мээн амы-тынымга дузалашкан уругларга четтирдим Шагаа   оюн-тоглаа,  моорей чокка эртпес, ынчангаш ойнап-хоглээлинер!   

 Башкы:  Арга кирген кижи саат дайнаар

        Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар.

1. Суттуг шай

Амыр менди солушкаш          Азия

Аалчымны хундулеп

Аяк шайым баштады

Аъжым – чемим салыр мен

Суруг малды чажымдан

Суржуп ай деп оскен мен

Сутке покпес анай дег

Суттуг шайга ынак мен

2.Адыг чарыш моорейлиг

Амданыг чем найыр-дойлуг

Ада-огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун шагам

                                     Ыры «Ак чемни чоогланар»      

                                           Танцы «Ак кадак »  

  Алаадай-мерген   Самнаары-даа  чараш-ла уруглар-дыр, эр-хейлер, улустун аас-чогаалындан торуттунген улегер домактардан чугаалаптаалынарам уруглар!                                                            

  Улегер   домактар

1.Ыштыг-даа бол, оо эки                      Даяна

Ырак-даа бол эжи эки

Сеткилге ак херек,

Ажылга шынар херек

2.Арт кырынга чажыын чаш                Найдан

Арат чонунга кужун кии  

3. Сеткил чаражы –эп                    Арюна

Чечек чаражы – шенне

Чалгаадан сос унер

Чазыйдан оор унер

 Музыка-биле  залче эртип турар Дагаа чылы кирип келир.  Найыр

Шупту  Амыр-ла амыр! Амыр-ла амыр!

Дагаа чылы:     Тыва тоолдун маадыры  Алаадай –Мергеннин  аалында уруглар,оолдар чыглып алган  шагаалап турар  боорга,  олар-биле ойнап-хоглеп алгаш аъттаныр дээш , орук ара доктаай дужуп мында келдим. 

 Башкарыкчы  Эртип турар дагаа чылы бистин-биле ойнап-хоглеп алгаш чоруур дээн ышкажыл уруглар.

Алаадай-мерген  Тыва улустун аас-чогаалындан торуттунген уран-тывызыктарны шагаада салышпас болза  кандыг Шагаа дээр боор. Дагаа чылы база  дынназын уруглар

 1.Мыйыстыг - ан эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес.  (ошку)

2.Дендии куштуг, девиденчиг уннуг.

                                                          ( динмирээшкин).

3.Дорт алышкы дорт чузун            (кажык)

4.Дорт оол чангыс борттуг           (Стол)

5.Мени итпе, кузуптар мен           (хонек)

Башкы: Ам база шагаа дугайында шулуктеривис чугаалаптар бис бе уруглар

1.Шагнын чаазы келди                Ай-Дана

Шагаа хуну унду

Санывысты салыыл

Чаламавас чалаалы

2.Шагаа хуну уругларга                    

Шагнын чаагай байыры-дыр

Оюн-тоглаакаткы чугаа

Ол хун черле узулбес - тир

                                   Ыры  «Дагааларым»   

Башкы:  Дагаа чылы  хулээлгезин куусеткеш чоруур ол дурр  уруглар. 

Дагаа  чылы     Будун чылдын дургузунда Бугудеге бараан болдум Ажыл-иш-даа, арат-чон-даа Амыр-тайбын эрткен чуве. Ынчангаштын соомдан келир Ыт  чылга бараан болуп Эргемни мен дамчыдып бээйн Эргилдемде ээп кээр мен.  

Уруглар: Байырлыг Курай! Курай!    Монгун-Ай 

 Оожум аялга –биле  Ыт чылы  залче танцылап  кирип келгеш, ак кадакты солушкаш,                        Дагаа  чылы  залдан унуп чоруй баар. Фонда музыка-биле чугаалаар  

  Башкы:           

Эрги чыл-даа аъттаныпты

Чаа чылым , ыт чылым                                    

  Чаа чыл-даа унуп келди!  

 Сагыш ышкаш моорлап келдин!                                 

     Буура дег эрги чыл эрти   

 Чаа чыл, амыр-менди!                                   

   Бодаган дег чаа чыл унду!

Чаа чыл, моорла, моорла!!! 

Ыт чылы:  -Чылдын чаазы. Айнын чаазы Чылыг часты уткуй келдим! Чыылганнар амыр-менди!

 Шупту:    -Амыр-менди!  Амыр-менди!                   

Башкы:  Ужур ындыг, чанчыл ындыг                           

 Улуг-биче чолукшуулунар!!!                                                                 

  Шупту аразында  чолукшуур.

Башкы:Унуп келген Ыт чылывыска  шулуувус чугаалап бээлинер уруглар                      

Шулук : «Ыт чылы» Санчимаа

Ыры: «Кадарар мен»

 Алаадай-мерген :  Ада-огбе бурун шагдан Айнын чаазын уткуп аарда, Оран-тандаа  чалбаргылап Ак сут оргуп ,  йорээл салыр.      (уругларны артыжаар)                 

  Алаадай-Мерген артыш кыпсыр, башкарыкчы йорээл чугаалаар 

                            Музыка «Ом-ма-ни  падме  хум» ырлап турда чугаалаар.     

 Башкарыкчы: Уруглар бистин огбелеривис шагаа уезинде мындыг чарбарыглар чугалаар чораан.      

 Айнын чаазы, хуннун эртези

Чамбы-дипке чажыым чажып

Чалбарып тейлеп тур мен .

Чаа унген дагаа  чылда

Чаялганар будер болзун!

 Ыт чылы чымчак болзун!

Ада-ие, ажы-толге Аарыг-аржык  чагдавазын!

 Тараа-быдаа элбек болзун!

Кузээнинер будер болзун!

Шупту       Курай! Курай! Кураай!!!   

Башкы:  Чаа унуп келген  сарыг  Ыт чылы-биле  ойнап –хоглептээлинер уруглар! Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин     аъттарын мунупкаш «Аъдым» деп самывысты бараалгадыылынар оолдар!  

Танцы «Аъдым» 

 Алаадай-Мерген  Самнаары-даа дыка-ла  чараш оолдар-дыр, эр-хейлер! 

Ыт:  Ам бо дораан шупту тургаш. Аржыыл салып ойнаалынар! Че-ве че, уруглар Чергелештир олурунар!                                                                              

                                        Оюн «Ортеннежир»

 Алаадай-Мерген  Менде  мындыг оюн бар оолдар- биле ойнаар «Аът шарбалалаар!»

Оюн: «Аът шарбалаар»

 Башкы:Чаа унуп келген  чылывыска ырыдан  Шагаа ырызындан ырлап берээлинер уруглар!                                                                                

                              Ыры «Шагаа ыры»

 Ыт Чылы:            Шагаа-найыр  уезинде Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!

  Башкарыкчы  Чаа унген  сарыг Ыт чылда Чаа уе келир болзун! Ыт  чылы беримчелиг Хайыразы элбек болзун!

 Барыын – Хемчик  кожуунувус Байып турзун, мандып турзун!